Parrandalarda parazitlik qiluvchi gelmintlar (sestoda, trematoda, nematoda) faunasi, bioekologiyasi va gelmintozlarga qarshi optimallashtirilgan kurash choralari - Biologiya - Diplom ishlar

Parrandalarda parazitlik qiluvchi gelmintlar (sestoda, trematoda, nematoda) faunasi, bioekologiyasi va gelmintozlarga qarshi optimallashtirilgan kurash choralari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

299.5 KB

Ko'chirib olish

“Parrandalarda parazitlik qiluvchi gelmintlar (sestoda, trematoda, nematoda) faunasi, bioekologiyasi va gelmintozlarga qarshi optimallashtirilgan kurash choralari” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………… 3-7 1. Parrandalarda parazitlik qiluvchi gelmеntlarning faunistik va sistematik tahlili ………………………………………… ………………… 8-32 1.1 Sestodalar sinfi vakillari bioekologiyasi 1.2. Gelmintlarning sistematik taxlili 2. Parrandalar gelmentlari bioekologik xususiyatlari va gelmentozlarga qarshi optimallashtirilgan kurash choralari …………............…………....33 2.1. Tovuq va kurka gelmintlari ……...…………………..............34-52 2.2. O‘rdak va g‘oz gelmintlari ………………………..................53-62 Xulosa ……………………………………………………………………..63-64 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………… 65-66 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Parrandachilik respublikamizning yetakchi tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Parranda boqish O‘zbekiston hududining 60%ini egallaydigan va barcha mintaqalarda keng tarqalgan tarmoq hisoblanadi. Ma’lumki parrandachilikning rivojlanishiga turli xildagi yuqumli kasalliklar oz bo‘lsa-da zarar keltiradi. Bunday kasalliklarni ko‘proq parazit hasharotlar, pashshalar va boshqa ko‘pgina bo‘g‘imoyoqlilarning vakillari keltirib chiqaradi. Respublikamiz bo‘yicha har yili turli xildagi parazit kasalliklar bilan ko‘plab parranda zotlari nobud bo‘ladi. Uy va qishloq xo‘jaligi hayvonlarini parazitlar bilan kurashishni keng yo‘lga qo‘ymay turib ulardan mo‘l va sifatli mahsulot yetishtirib bo‘lmaydi. Shu kunlarda respublikamizning ko‘pgina fermer xo‘jaliklarida va shaxsiy xo‘jaliklarida parrandalar soni jadal ravishda ko‘paytirilmoqda va boqilmoqda. Xususan, hozirgi kunda parrandachilikka qishloq xo‘jaligining eng serdaromad soxasi sifatida katta e’tibor qaratilmoqda. Undan olinadigan mahsulotlar aholi turmush darajasini yaxshilashda alohida ahamiyat kasb etishi bilan birga, yengil sanoat uchun qimmatbaho xom ashyo, parranda go‘ngi – qimmatli organik o‘g‘it hamdir. Respublikamiz Qishlok va suv xo‘jaligi vazirligining chiqargan qator qarorlarida, qishloq xo‘jalik hayvonlarini zooveterinariya qoidalari asosida boqib ulardan yuqori sifatli go‘sht, tuxum, sut, jun mahsulotlarini yetishtirib xalqimizning talabi va ehtiyojlarini qondirish, jahon bozori talablariga mos keladigan oziq-ovqat hamda sanoat mahsulotlarini tayyorlash alohida qayd etilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, parrandachilik qishloq xo‘jaligining daromad manbai va yuqori sifatli mahsulot beradigan tarmog‘idir. Parranda go‘shti mazaliligi va to‘yimliligi bilan boshqa chorva mollari go‘shtidan ajralib turadi. Tovuq tuxumi esa hamma yoshdagi kishilar uchun zarur oziq hisoblanadi. Oziq- ovqat sanoatida, turli-tuman qandolatchilik mahsulotlarining ta’mini va sifatini oshirish, tashqi ko‘rinishini yaxshilash uchun tovuq tuxumidan foydalaniladi. 3

Tibbiyotda ayrim shifobaxsh dorilarni tayyorlashda ham tovuq tuxumlari ishlatiladi. Tovuqlarning par va patlaridan esa turli soxalarda foydalaniladi. Tovuq tuxumi tarkibida 5 gr yog‘, 7,5 gr oqsil, A, V, D, YE, D, S vitaminlar va mineral moddalar; go‘shtining tarkibida esa 20% gacha oqsil, 7-8% yog‘ va 1% mineral moddalar mavjud. Xonaki parrandalar inson ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan xususiyatlariga qarab bir-birlaridan farq qiladigan zotlarga ajratiladi. Zot xonaki parrandalarning odamlar tomonidan sun’iy tanlash asosida yaratilgan turi hisoblanadi. Xususan, tuxum yo‘nalishidagi zotlar rus oq tovug‘i va lekgorn tovuqlaridir. Ular nisbatan kichik bo‘lib, massasi 1,6-2,4 kg keladi, lekin tez voyaga yetadi va har qaysisi yiliga 200-300 donadan yoki undan ham ko‘proq tuxum qiladi. Bunday tovuqlar 5- 6 oyda tuxumga kiradi, tuxumlari yirik, 50-65 gr keladi. Chorvachilikning boshqa tarmoqlaridan parrandachilikning afzalligi shundaki, parranda mahsulotlarini qisqa muddatda ko‘p yetishtirish imkoniyati bor. Ixtisoslashtirilgan yangi xo‘jaliklar barpo etish va mavjudlarini kengaytirish esa tuxum tannarxini kamaytirish va parranda mahsulotini ko‘paytirish imkonini beradi. Tuxum yetishtirish yo‘nalishi bo‘yicha ishlab chiqarish korxonalarida serpusht tovuq zotlari boqilib, tuxum olinmoqda. Bunday xo‘jaliklarda yetishtirilgan parranda go‘shti qo‘shimcha mahsulot hisoblanadi. Go‘sht yetishtirish yo‘nalishida respublikamizda 25 ta ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklarda go‘shtdor parrandalar – broyler, plimutrok, kornuel zotlari boqilmoqda. Bu xo‘jaliklarda esa tuxum qo‘shimcha mahsulotdir. Respublikada parrandachilikni yuksaltirish borasidagi hukumatimiz qarorlarini to‘laqonli amalga oshirish uchun muntazam ravishda parrandalar zot tarkibini yaxshilab borish hamda hayvonlarni turli infeksion va invazion kasalliklardan saqlashning ilmiy asoslangan tadbirlarini ishlab chiqish zarurdir. Chunki aynan 4

shunday kasalliklar parrandalarning mahsuldorligiga va zot tarkibiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Binobarin, parazitar kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarining ekologik xususiyatlariga asoslangan profilaktika chora-tadbirlarining metodlari va vositalarini ishlab chiqish ham nazariy, ham amaliy zoologiyaning ahamiyatga molik masalalaridan biridir. Bunday profilaktika tadbirlari albatta, kelgusida hayvonlarning bosh sonini va mahsuldorligini maksimal darajada oshirish imkonini beradi. Ilmiy manbaalarda ta’kidlanishicha hozirgi vaqtda suv qushlarida gelmintlarning 137 turi parazitlik qilishi aniqlangan. Jumladan, o‘rdaklarda parazit chuvalchanglarning 124 turi, g‘ozlarda esa 58 turi qayd etilgan. Shundan 43 turi sestodalarga, 61 turi trematodalarga, 28 turi nematodalarga va 5 turi akantotsefallarga tegishlidir. Tovuqlarda gelmintlarning 80 ga yaqin turi parazitlik qilishi aniqlangan bo‘lib, bu turlar parazit chuvalchanglarning sinflari bo‘yicha quyidagicha taqsimlangan: sestodalar – 18 tur, trematodalar – 32, nematodalar – 28 va akantotsefallar – 1 tur. Hozirgi kunda parrandalarni ko‘paytirish va ularning mahsuldorligini oshirishning zaruriy shartlaridan biri, bu ularni turli parazitar kasalliklardan, chunonchi gelmintozlardan saqlashdir. Gelmintozlar tufayli parranda mahsulotlarining sifati va miqdori kamayib ketishi, ko‘pchilik xollarda esa, ayniqsa, yosh jo‘jalarning qirilib ketishi kuzatiladi. Parrandalar gelmintlarini majmuali o‘rganish, ya’ni ularning tur tarkibini aniqlash, tarqalishi, mavsumiy dinamikasi va gelmintlar faunasining shakllanish qonuniyatlarini o‘rganish zamonaviy zoologiyaning dolzarb masalalaridan bo‘lib, bu orqali ushbu parazitar kasalliklarning oldini olish va ularga qarshi samarali kurash metodlarini ishlab chiqish mumkin bo‘ladi. Ishning maqsadi. Tadqiqot ishlarining maqsadi parrandalarning gelmintlarini o‘rganish va ushbu gelmintozlarga qarshi kurashning ilmiy 5

asoslangan optimal usullarini ishlab chiqishdan iborat bo‘lib, maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilab olindi: – parrandalar gelmintlari faunasi tur tarkibini aniqlash; – parranda gelmintlarini sistematik taxlil qilish; – parranda gelmintlarining bio-ekologik xususiyatlarini o‘rganish; – parranda gelmintozlariga qarshi kurashning optimal usullarini ishlab chiqish. Ilmiy yangiligi va ahamiyati . Parrandalar gelmintlari faunasining tur tarkibi aniqlanib, gelmintotsenozning faunistik majmualari taxlil qilindi. Parrandalarning (tovuq, kurka, o‘rdak, g‘oz) gelmintlari faunasi taqqoslanib, gelmintlarning spetsifiklik darajasi aniqlandi. Suv muhiti parrandalarida (o‘rdak, g‘oz) biogelmintlar dominantligi, tovuq va kurkalarda esa geogelmintlar dominant gruppa ekanligi aniqlandi. Gelmintozlarga qarshi kurashning optimal usullari ishlab chiqildi. Shuningdek, ushbu materiallardan zoologiya, ekologiya, parazitologiya, gelmintologiya fanlaridan tegishli ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda ham foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining materiallari Kitob tumani Surum MFY Gulgumpo‘sht qishlog‘ida joylashgan Parrandachilikka ixtisoslashgan xo‘jalikda kuzatuv va tajriba ishlari olib borildi. Xo‘jalik raxbari Ibodullayev Laziz Nabiyevich tovuqchilik fermasi 2017 yil 14 yanvar kuni ishga tushirilgan. Bugungi kunda 20000 dona tovuq boqiladi .maydoni 1 gektar bo‘lib 5 ta binoda tovuq boqiladi. Har bir binoda 4000-5000 donagacha tovuq boqiladi. Hozirgi kunda 14000 bosh tuxum uchun va 6000 jo‘jalardan iborat. Ikki turdagi “Oq loman” va “ Seni lomon” zotli tovuqlar boqiladi. Bu tovuq zotlari Samarqand viloyatida yetishtiriladigan tovuqchilik fermalaridan olib kelinadi. Tuxum berish samaradorligi 18 oyni tashkil etadi 300 kundan keyin tuxum berish samaradorligi 70-75% ga pasayadi. 1 yilda 1 bosh tovuqdan 340-360 tagacha tuxum olish mumkin. Tovuqlar kuniga 3 mahal granula 6

(bug‘doy doni, makkajuxori. soya yog‘i. kungaboqar yog‘i. baliq uni, o‘simlik yog‘i.ozuqa ohagi) bilan oziqlantiriladi.Jo‘jalar olib kelinishidan oldin dizenfeksiya ishlari olib boriladi va jo‘ja kelgan kundan boshlab vaksinatsiya ishlari olib boriladi. Har kuni veterinar nazoratida bo‘ladi. Parazitar kasalliklarga qarshi ozuqa ratsioniga lizin,metionin, osh tuzi, monokalsiy preparatlar qo‘shib beriladi Ishning hajmi va tarkibi . Bitiruv malakaviy ishi 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 7

1. PARRANDALARDA PARAZITLIK QILUVCHI GELMINTLARINING FAUNISTIK VA SISTEMATIK TAHLILI. Parrandalarning gelmintofaunasini o‘rganish maqsadida 2017-2018 yillar mobaynida ilmiy kuzatuvlar olib borildi. Bunda yil fasllarini, yoshini va jinsini inobatga olgan holda parrandalarning bir nechta turi K.I.Skryabin (1928) uslubi bo‘yicha gelmintologik tekshiruvdan o‘tkazildi. Gelmintologik material asosan Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanidagi parrandachilikka ixtisoslashgan xo‘jaliklaridan va shaxsiy xo‘jaliklardan to‘plandi. To‘plangan materialni qayta ishlash, turlarni aniqlash va boshqalar biologiya kafedrasida amalga oshirildi. Topilgan gelmintlar gelmintologiyada umumiy qabul qilingan metodikaga muvofiq fiksatsiya qilindi. Sestodalar va trematodalar 700 spirtda saqlandi. Gelmintlarni aniqlashda akademik K.I.Skryabinning umumiy tahriri ostida chop etilgan «Osnovi trematodologii», «Osnovi sestodologii» va «Osnovi nematodologii» monografiyalaridan va M.A.Sultonovning fundamental asarlari va boshqalardan foydalanildi. 1.1. Sestodalar sinfi vakillari bioekologiyasi. To‘plangan gelmintologik materialni taxlil qilish natijasida parrandalarda gelmintlarning 3 sinfiga mansub 12 turi qayd etildi. Ular quyidagilar: 1. Cestoda sinfi 1.1. Drepanidotaenia lanceolata (Bloch, 1782) 1.2. Davainea proglottina (Davaine, 1860) 1.3. Raillietina echinobothrida (Megnin, 1880) 2. Trematoda sinfi 2.1. Echinostoma revolutum (Rud., 1809) 2.2. Echinoparyphium recurvatum (Dietz, 1909) 8

2.3. Hypodaereum conoideum (Dietz, 1909) 2.4. Prosthogonimus ovatus (Rud., 1803) 2.5. Prosthogonimus cuneatus (Rud., 1908) 2.6. Bilharziella polonica (Kowalewsky, 1899) 3. Nematoda sinfi 3.1. Ascaridia galli (Schrank, 1788) 3.2. Porrocoecum crassum (Deslongchamps, 1824) 3.3. Syngamus trachea (Montagn, 1811) Parrandalar gelmintlarining faunistik majmualari strukturasi uch gruppadan iborat bo‘lib, ular parazit chuvalchanglarning tegishli sinflari bo‘yicha quyidagicha taqsimlangan: sestodalar – 3 tur, trematodalar – 6 tur va nematodalar – 3 tur. Taxlil natijalari mazkur gelmintlar faunistik majmualarining asosiy yadrosini trematodalar sinfi vakillari tashkil etishini e’tirof etish imkonini beradi. Binobarin, ushbu gelmintlar nafaqat tur soni jihatidan, balki boshqa sistematik taksonlar bo‘yicha ham gelmintotsenozda dominant hisoblanadi. Shunday qilib, parrandalar gelmintofaunistik majmuasining asosiy yadrosini trematodalar sinfi vakillari tashkil etadi. Bunday xolatni ushbu sinf vakillarining bio-ekologik xususiyatlari va ularning taraqqiyot siklidagi o‘ziga xos xususisiyatlar bilan izohlash mumkin. Binobarin, qayd etilgan trematoda turlarining barchasi biogelmintlar bo‘lib, taraqqiyot sikli ikki yoki uch xo‘jayin organizmida o‘tadi. Exinostomatidlarning (Echinostoma revolutum, Echinoparyphium recurvatum, Hypodaereum conoideum) taraqqiyot siklida Lymnaeaidae oilasiga mansub suv mollyuskalari oraliq xo‘jayin bo‘lib xizmat qilsa, shu mollyuskalarning o‘zlari va baqalar qo‘shimcha xo‘jayin vazifasini o‘taydi. Prostogonimuslar (Prosthogonimus ovatus, P.cuneatus) ning rivojlanishida ham Planorbidae oilasiga mansub chuchuk suv mollyuskalari oraliq xo‘jayin, ninachilar esa qo‘shimcha xo‘jayin vazifasini o‘taydi. 9

Bilgarsiyalarning (Bilharziella polonica, Trichobilharzia ocellata) taraqqiyot sikli esa faqat ikki: definitiv (suv parrandalari) va oraliq (Lymnaeaidae, Planorbidae va Melanoididae oilalariga mansub suv mollyuskalari) xo‘jayinlar ishtirokida boradi. Sestodalar sinfidan qayd etilgan turlarning ham barchasi biogelmintlar bo‘lib, ularning taraqqiyot sikli ikki xo‘jayin ishtirokida o‘tadi. Drepanidotaenia lanceolata ning rivojlanishida sikloplar oraliq xo‘jayin vazifasini bajarsa, Davainea proglottina ning taraqqiyotida bu vazifani quruqlik mollyuskalari o‘taydi. Raillietina echinobothrida va R. tetragona larning taraqqiyot sikli chumolilar ishtirokida boradi. Darhaqiqat, biogelmintlarning ko‘payishi, rivojlanishi va tarqalishi mazkur biogeotsenozda xo‘jayin populyatsiyalarining bor yoki yo‘qligiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Nematodalar sinfi vakillaridan Porrocoecum crassum biogelmint bo‘lib, uning taraqqiyot sikli oraliq xo‘jayin (yomg‘ir chuvalchangi) ishtirokida boradi. Nematodalarning qolgan ikki turi esa (Ascaridia galli, Syngamus trachea) geogelmintlar bo‘lib, taraqqiyot sikli faqat bitta definitiv xo‘jayin (parrandalar) organizmida o‘tadi. Ular ontogenezida xo‘jayin almashtirmaydilar. Bundan tashqari ushbu gelmintlarning invazion elementlari (tuxumlari, turli bosqichdagi lichinkalari) tashqi muhit omillariga juda chidamli. Shunday qilib, parrandalar gelmintofaunasida biogelmintlar (14 turdan 12 tur yoki 85,7%) geogelmintlarga nisbatan dominant ekanligini e’tirof etish mumkin. Biroq, bu geogelmintlar (Ascaridia galli, Syngamus trachea) parrandalar gelmintofaunasida ozchilikni tashkil etsada, ular o‘ta patogen turlar bo‘lib, tovuqlar va kurkalar gelmintofaunasining dominant turlaridir. Yuqorida keltirilgan gelmintlarning faunistik majmualari ekosistemalarning muhim komponentlaridir. Binobarin, «parazit-xo‘jayin» sistemasining funksiyalanishida parazit organizmlardan tashqari parrandalar, suv va quruqlik 10

ekosistemalarining bir qator umurtqasiz hamda umurtqali hayvonlari ham ishtirok etadi. 1.2. Gelmintlarning sistematik taxlili Parrandalarning gelmintlari hayvonot olamining ikki tipi – Plathelminthes va Nemathelminthes vakillaridir. Ushbu tiplarning har biri o‘z navbatida tegishli sistematik taksonlarni o‘z ichiga oladi. Bu bo‘limida mazkur tiplarning tarkibiga kiruvchi yirik sistematik taksonlarni axborot uchun keltirishni maqsadga muvofiq deb topdik. Darhaqiqat, parrandalar gelmintofaunasi 12 turdan iborat bo‘lib, ular sistematik jihatdan hayvonot olamining 12 avlodi, 8 oilasi, 5 kenja turkumi, 5 turkumi, 3 sinfi va 2 tipiga mansubdir. Ushbu sistemaga muvofiq quyida aniqlangan har bir gelmint turining sistematik holati, definitiv va oraliq xo‘jayinlari, hamda xo‘jayin organizmidagi lokalizatsiyasi keltiriladi. Shuningdek, aniqlangan turlar to‘g‘risida to‘liq ma’lumot berish maqsadida parazit chuvalchanglarning sinflariga ham qisqacha ta’rif berishni lozim topdik. Sestodalar yoki lentasimon chuvalchanglar endoparazitlar bo‘lib, jinsiy voyaga yetgan formalari har xil umurtqali hayvonlar va odam ichagida yashaydi. Gavdasi dorzal va ventral tomondan yassilangan. Hozirgi vaqtda ularning 3500 dan ortiq turi fanga ma’lum bo‘lib, odam va har xil umurtqali hayvonlar uchun eng havfli parazitlar hisoblanadi. Sestodalar ham boshqa yassi chuvalchanglar singari parenximatoz hayvonlardir. Ularda tana bo‘shlig‘i bo‘lmaydi. Tana si parenxima bilan to‘lgan. Ular parazitlik bilan hayot kechirishga ixtisoslashgan bo‘lib, ko‘pgina moslanishlarga ega: boshi – skoleks va yopishuv organlari o‘ziga xos tuzilgan; gavda bo‘g‘inlar – proglottidlarga bo‘lingan; har bir bo‘g‘inda takrorlanadigan jinsiy apparat bor; ovqat hazm qilish sistemasi reduksiyalangan; nihoyat hayot sikllari murakkablashgan bo‘lib, xo‘jayin almashtirish yo‘li bilan o‘tadi. 11

Sestodalar gavdasining uzunligi 2-8 mm dan (alveokokk, exinokokk) o‘rtacha 6-15 m (ho‘kiz va cho‘chqa solityorlari, keng lentets), ba’zan 30 m gacha (Polygonorus giganticus) bo‘ladi. Gavdasi uch qismdan – bosh (skoleks), bo‘yin va bo‘g‘inli tanadan iborat. Sestodariya kenja sinfiga kiruvchilarning gavdasi yaxlit bitta bo‘g‘indan tashkil topgan. Sestodalar gavdasini bir butun xolda strobila deb ham ataladi. Gavdaning oldingi qismi ingichka ipsimon ko‘rinishda bo‘lib, uning uchida skokels va bo‘yin joylashgan. Skoleks sestodalarning yopishuv organi hisoblana di. Undan ixtisoslashgan har xil yopishuv organlari – so‘rg‘ichlar, botridiylar va xitinli ilmoqlar bo‘ladi. Parazit skoleks yordamida o‘z xo‘jayinining ichak devoriga yopishib, uzun gavdasini tutib turadi. Hamma jinsiy voyaga yetgan lentasimon chuvalchanglar o‘z xo‘jayini ning oshqozon-ichak sistemasida yashaydi. Skolekslar quyidagi tiplarda tuzilgan: a) to‘rtta muskulli so‘rg‘ichi bor skoleks. So‘rg‘ichlari odatda yumaloq yoki tuxumsimon shaklda bo‘ladi. Ilmoqlari yo‘q; b) yopishuvchi tirqish yoki botriy skoleksining ikki yonida so‘rg‘ichlar joylashgan; v) botridin – muskuli kuchli, juda qattiq yopishadigan maxsus organdir; g) ilmoq va ilmoqchalar har xil tuzilgan skoleks lar. Skoleksdan keyingi qismi parazitning bo‘yni bo‘ lib, o‘sish zonasi hisoblanadi. U yerdan sekin-sekin yangi-yangi proglottidlar shakllanadi. Sestodalarning bo‘g‘inlari har xil: to‘rtburchak, silindrsimon, bodring urug‘iga o‘xshash va boshqa shakllarda bo‘lishi mum kin. Proglottidlarning eni va bo‘yi sestodalarning turlari va hatto bitta individning o‘zida ham har xil shaklda bo‘ladi. Teri muskul xaltasi. Sestodalarda ovqat hazm qilish organlari reduksiyalanganligi tufayli, teri mus kul xaltasi gavdani qoplab turishidan tashqari orga nizmni ovqat bilan ta’minlash vazifasini ham bajaradi. U yarim o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Teri muskul xaltasi murakkab tuzilishga ega bo‘lib, u kutikula yoki tegument, bazal membrana va subkutikulyar qavatdan 12

iborat. O‘z navbatida subkutikulyar qavat ostida xalqali va bo‘ylama muskullar joylashgan. Tana bo‘shlig‘i, hamma yassi chuvalchanglardagi ka bi, parenxima hujayralari bilan qoplangan. Kutikula (tegument) sestodalar gavdasini sirtqi tomondan qoplab turadi. Tegumentning tashqi tomonida juda ko‘p o‘simtalar – mikrotrixiyalar va mikrovorsinkalar joylashgan. Ana shular orqali mikrotrixiyalar va mikrovorsinkalar oziqni qabul qiladi. Subkutikulyar qavatda esa «ohakli» hujayralar uchrab (ayniqsa lichinkalarda), unda oqsillar, uglevodlar, lipidlar, kalsiy va magniyli karbonatlar hamda boshqa moddalar ko‘p bo‘ladi. Bu «ohakli» hujayralardagi mod dalar parazit xo‘jayini organizmiga kirganda, u yerdagi ishqorli va kislotali muhitni neytrallab (oshqozon va ichakda), parazitni keyingi rivojlanishi uchun zarur sharoit yaratishda ishtirok etadi. Ayirish sistemasi. Sestodalarning ayirish sistemasi protonefridial tipda bo‘ladi. Xilpirovchi terminal kiprikli hujayralar parenximada tarqalgan. Bu hujayralardan juda ingichka kanalchalar chiqadi, ular bir-biri bilan tutashgan va tananing ikki yoni bo‘ylab joylashgan bo‘lib, bir proglottiddan ikkinchi proglottidga o‘tadigan yirik yon chiqaruv kanallari bilan qo‘shiladi. Yon kanallar har qaysi proglottidning chetki qismida ko‘ndalang kanallar orqali bir-biri bilan ulanadi. Proglottidlar voyaga yetib, uzilib tashqariga chiqib turishi natijasida yon kanallari ochilib qoladi. Ana shu kanallar orqali ekskretlar tashqariga chiqarilib turadi. Nerv sistemasi. Skoleksda nerv gangliyalari joy lashgan bo‘lib, ular bir-biri bilan komissuralar orqali tutashgan. Gangliyalardan o‘z navbatida gavdaning bosh va opqa qismi tomon har xil sondagi nerv tolalari chiqadi. Ko‘pchilik sestodalarda butun tana bo‘y lab 10 ta yirik nerv tolalari ketib, ular strobilaning yon tomonlariga o‘rnashgan. Har bir proglottidda komissuralar orqali tutashgan yirik nerv tolalari o‘z navbatida mayda tolachalarga shoxlanib, barcha organlarga yetib boradi va sestodalarning bir butun faoliyatini boshqarib turadi. 13

Jinsiy organlar sistemasi. Sestodalar ning jinsiy organlar sistemasi juda o‘ziga xos tuzilgan bo‘lib, jinsiy organlar sistemasi har bir proglottidda takrorlanadi, ya’ni tanada 1000 ta proglottidlar bo‘lsa, o‘shancha sonda erkaklik va urg‘ochilik jinsiy organlari sistemasi mavjud. Ba’zi sestodalarda esa (moneziya) har bir bo‘g‘inda ikkita erkaklik va ikkita urg‘ochilik jinsiy organlar komplekti bo‘ladi. Sestodalar germafroditdir. Jinsiy organlar sistemasini qay darajada rivojlanganligi proglottidlarni stro bilaning qayerida joylashganligiga bog‘liq. Bo‘yin qismiga yaqin – gavdaning oldingi uchida joylashgan bo‘g‘inlarda jinsiy organlar sistemasi hali shakllanmagan, gavdaning o‘rtasida joylashgan bo‘g‘inlarda erkaklik va urg‘ochilik jinsiy organlari rivojlangan, gavdaning eng oxirida uchraydiganlari yetilgan (tuxum bilan to‘lib turgani uchun) hisoblanadi. Erkaklik va urg‘ochilik jinsiy teshiklari umumiy bitta teshik – kloaka orqali proglottidlarning yon tomonidan tashqariga ochiladi. Erkaklik jinsiy organlari bir yoki yuzlab urug‘donlar, urug‘ yo‘llari va sirrusdan iborat. Urg‘ochilik jinsiy ogranlari ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, ikki bo‘lakli tuxumdon, tuxum yo‘li, urug‘ qabul qiluvchi xalta, qin, sarig‘lik bezi, melis tanachasi, ootip va bachadondan tashkil topgan. Bir gruppa sestodalarda sarig‘lik juda ko‘p bo‘ladi. Bachadonning tuzilishi, shakli va katta-kichikligi parazitning yoshi hamda turiga qarab har xil bo‘ladi. Sestodalarning ko‘payishi va rivojlanish sikli. Sestodalar biogelmint. Rivojlanish siklida defi nitiv xo‘jayindan tashqari bir yoki ikkita oraliq xo‘jayinlar ishtirok etadi. Jinsiy qo‘shilish vaqtida germafrodit proglottidlar bir-biriga spermatazoid almashishadi. Kopulyatsiya quyidagicha kechadi: xo‘jayin organizmida ikki yoki bir nechta individlar bo‘lsa, ular bir-birini urug‘lantiradi; bitta individdagi proglottidlar o‘zaro qo‘shilishadi; hatto bitta proglottid o‘zini-o‘zi urug‘lantira oladi. Sestodalarda tuxumning shakllanishi ootipda amalga oshadi. Tuxumdondagi yetilgan tuxum hujayralari tuxumdon yo‘lidan o‘tayotgan urug‘ pufagidagi 14

spermatazoidlar bilan qo‘shiladi va urug‘langan xolda ootipga keladi. Sarig‘lik moddasidan tuxumning po‘sti shakllanadi. Yetilgan tuxumlarda ikki yoki uch qavatdan iborat po‘st bo‘ladi. Ikki qavat po‘sti bor tuxumlarda tashqi qavat juda yupqa, ichki qavat esa zich va qalin tuzilishga ega. Uch qavatli tuxumlarda – tashqi va ichki qavatlar yupqa, o‘rta qavat qalin bo‘ladi. Sestodalarning tuxumlari asosan yumaloq va ovalsimon shaklda bo‘ladi. Lekin ba’zi lentasimonlarning tuxumlarida qutblaridan birida kichkina qopqoqchasi yoki yon tomonlarida o‘simtalari bo‘ladi. Sarig‘lik moddasini ko‘p saqlovchi tuxumlarda embrion tashqi muhitda voyaga yetadi, aksincha sarig‘lik moddasi oz bo‘lgan tuxumlarda embrion tuxumda ona organizmidan chiqmasdanoq shakllangan bo‘ladi. Sestodalarning tuxumlari xo‘jayini organizmidan tezaklar, har xil chiqindilar va proglottidlar bilan birga tashqi muhitga chiqib turadi. Tuxum tezak va namli tuproqda tiriklik xususiyatini uzoq vakt saqlay oladi. Unda uch juft ilmoqchalari bor embrion, ya’ni onkosfera deb nomlanuvchi lichinka bo‘ladi. Tuxumlar turli yo‘llar (suv, oziq moddalar va boshqalar) bilan oraliq xo‘jayinga o‘tadi. Oraliq xo‘jayin hazm organlarida tuxumning po‘sti erib ketadi. Undan ozod bo‘lgan olti ilmoqli onkosfera lichinkasi ichak devoridagi qon tomirlari orqali qon aylanish sistemasiga o‘tadi. Ma’lum vaqt qonda suzib yurgach, biror organga (jigar, o‘pka, yurak, miya, muskullar) yopishib rivojlanishini davom ettiradi. Sestodalar oraliq xo‘jayinda, lichinkalik davrining yangi stadiyalarini o‘tadi va bu stadiyalar larvotsistlar deb ataladi. Onkosferadan vujudga kelgan larvotsistlar sestodalarning turlarida bir-birlaridan katta-kichikligi va shakllari bilan tubdan farqlanadi hamda morfo-anatomik tuzilishlariga ko‘ra quyidagi tiplarga bo‘linadi: sistitserk, sistetserkoid, senur, exinokokk, strobilotserk va plerotserkoid. Sistitserk yoki finna yumaloq shakldagi pufakcha bo‘lib, tiniq suyuqlik bilan to‘lgan va pufak devori biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan. Devorning bir qismi pufak 15

ichiga qayrilib botadi va o‘zida bittagina skoleksni saqlaydi. Finna odatda tariq donidan kattaroq, no‘xatdek va tovuq tuxumi kattaligida bo‘lishi mumkin. Sistitserkoidning oldingi qismi keng va yumaloq, orqa qismi esa dumsimon va uzun bo‘lib, oldingi qismida ichkariga qarab buralib turgan skoleksi bo‘ladi. Moneziyalarning onkosferasidan sistitserkoid hosil bo‘ladi. Senur tuzilishi jihatdan sistitserkka o‘xshab ketadi. Lekin ular pufagining ichki devorida skolekslar soni 100 tadan 600-700 tagacha bo‘ladi . Senur qo‘ylarning bosh va orqa miyalarida parazitlik qiladi. Ular Multiceps multiceps ning lichinkasidir. Exinokokk barcha sestodalar lichinkalarn ichida murakkab tuzilgan yirik shakldagi pufakdir. Exi nokokk pufaklari no‘xatdek, tovuq tuxumi, hatto odam boshi kattaligida bo‘lishi mumkin. Pufak suyuqlik bilan to‘lgan bo‘ladi. Pufak uch qavatli parda bilan o‘ralgan, tashqi birinchi qavat biriktiruvchi to‘qima, ikkinchisi – kutikulyar xitinlashgan va eng ichki – uchinchi qavat germinativ, ya’ni embrion qavat deb yuritiladi. Exinokokk pufagining ichida juda ko‘p sondagi skolekslar va pufakchalar erkin suzib yuradi. Embri on qavati devoridan kurtaklanish yo‘li bilan yangi-yangi skolekslar va pufakchalar yetishib turadi. Shunday qilib, exinokokk pufaklari ichida ikkinchi va uni ichida uchinchi pufakchalari va skoleksli lichinkalar bo‘ladi. Agar ana shu skoleksli lichinkalar defini tiv xo‘jayiniga o‘tsa, ularning har biridan mustaqil individlar yetishadi. Plerotserkoid uzun chuvalchangsimon ko‘rinishda. Gavdasining oldingi uchida jo‘yaksimon skoleksi joylashgan. U keng lentetsda uchraydi. Parrandalarda Cestoda sinfining bitta turkumi, 2 kenja turkumi, 2 oilasi va 3 avlodiga tegishli 4 ta turi parazitlik qilishi qayd etildi. Синф Cestoda Rudolphi, 1808 Туркум Cyclophyllidea Braun, 1900 Кенжа туркум Anoplocephalata Skrjabin, 1933 Оила Hymenolepididae Fuhrmann, 1907 Авлод Drepanidotaenia Bloch, 1782 1. Drepanidotaenia lanceolata (Bloch, 1782) Definitiv xo‘jayin: o‘rdak va g‘oz 16

Lokalizatsiyasi: ingichka ichak Oraliq xo‘jayin: Copepoda turkumiga mansub sikloplar Кенжа туркум Davaineata Skrjabin , 19 4 0 Оила Davaineidae Fuhrmann, 1907 Авлод Davainea Davaine, 1860 2. Davainea proglottina (Davaine, 1860) Definitiv xo‘jayin: tovuq va kurka Lokalizatsiyasi: ingichka ichak Oraliq xo‘jayin: quruqlik mollyuskalari Авлод Raillietina Molin, 1858 Mazkur avlodning ikki turi aniqlandi. 3. Raillietina echinobothrida (Megnin, 1880) 4. Raillietina tetragona (Molin, 1858) Definitiv xo‘jayin: tovuq va kurka Lokalizatsiyasi: ingichka ichak Oraliq xo‘jayin: chumolilar Trematodalar haqida dastlabki ma’lumotlar XVII asrning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Taniqli italiyalik olim Redi birinchi marta qoramollar jigaridan jigar qurtini topdi va uning tuzilishini o‘rgandi. Shved olimi Linney trema todalarning 40 dan ortiq turini o‘rganib, ularni yagona Fasciola avlodiga birlashtirdi. 1819 yili mashhur gelmin tolog olim K.A.Rudolfi 220 dan ortiq trematodalar turini tekshirib, birinchi marta trematodalar sinfiga asos soldi. XIX asrning ikkinchi yarmida trematodalarni o‘rganish yanada kuchaydi. R.Leykart fanda birinchi bo‘lib ji gar qurti (Fasciola hepatica) ning rivojlanish siklini o‘rgandi. Keyinchalik trematodalarning tur tarkibini, morfologiyasi, fiziologiyasi, rivojlanish sikli va trematodoz kasalliklarini o‘rganish borasida keng ko‘lamli tadqiqotlar olib borildi. Akademik K.I.Skryabin faqat trematodalar bo‘yicha «Trematodi ji votnix i cheloveka» mavzuida 26 tomlik kapital asar yozgan. Hozirgi vaqtda trematodalar yoki ikki so‘rg‘ichlilarning 4000 dan ortiq turi fanga ma’lum bo‘lib, ular odam va hayvonlarning turli to‘qima va organlarida 17

parazitlik qiladi. Gavdasi yelka va qorin tomondan yas silangan, shakli yap roqsimon, lansetsimon, noksimon, uzunligi 0,1 mm dan 10-15 sm gacha. Trematodalarda ikkita so‘rg‘ich mavjud, ulardan bittasi gavdaning oldingi uchida o‘rnashgan bo‘lib, uning ichida og‘iz joylashgan. Shuning uchun bu so‘rg‘ich og‘iz so‘rg‘ichi ham deb yuritiladi. Og‘iz so‘rg‘ichi so‘rish, oziqlanish va ayirish vazifalarini bajaradi. Ikkinchisi gavdaning o‘rta yoki orqa qismida joylashgan bo‘lib, qorin so‘rg‘ichi deb aytiladi va faqat yopishib turuvchi organ vazifasini bajaradi. So‘rg‘ichlarning qanchalik rivojlanganligi ularning qaysi organ yoki to‘qimada yashashiga bog‘liq. Oshqozon-ichak sistemasida yashovchi trematodalarning so‘rg‘ichlari sermuskul, yirik va kuchli rivojlangan. Shunga ko‘ra u ichak devorida mahkam o‘rnashib, ichak va undan o‘tayotgan oziq moddalar harakatlari qarshiligini yengib turadi. Aksincha qonda yoki tana bo‘shlig‘ida uchraydigan trematodalarda so‘rg‘ichlari kam ri vojlangan yoki butunlay bo‘lmaydi. Teri muskul xaltasi. Tuzilishiga ko‘ra ular yassi chuvalchanglar tipiga xos belgilarni saqlab qolgan. Ularda gavda ichida joylashgan organlar atrofini fiziologik jihatdan muhim rolni o‘ynaydigan parenxima hujayralari to‘ldirib turadi. Parenxima avvalo tayanch to‘qima sifatida xizmat qiladi. Elektron mikroskop yordamida parenxima hujayralarining psevdopodiyasimon o‘simtalari tegument, ichak epiteliyasi va ayirish naylarining ichigacha o‘sib kirganligi aniqlangan. Shuningdek, hujayralararo oraliq moddalar ham borligi topildi. Shularga ko‘ ra parenxima hujayralari ichakda hazm bo‘lgan oziq moddalarni boshqa to‘qima va organlarga yetkazib berish, keraksiz moddalarni esa ekskretor sistemasiga o‘tkazish vazifalarini bajaradi. Shu bilan birga parenxima hujayralari zapas oziq moddalarni o‘zida saqlaydi. Ovqat hazm qilish sistemasi. Trematodalarda ovqat hazm qilish sistemasi yaxshi rivojlangan. U og‘iz so‘rg‘ichi asosida joylashgan og‘iz teshigi, tomoq, qisqa qizilo‘ngach va ko‘r o‘simta bilan tugallanuvchi ikkita shoxlangan ichakdan iborat. Hamma yassi chuvalchanglardagi kabi trematodalarda ham orqa chiqarish 18

(anal) teshigi bo‘lmaydi. Hazm bo‘lmagan oziq qoldiqlari og‘iz teshigi orqali tashqariga chiqarib turiladi. Yirik hajmdagi trematodalarda (masalan, jigar qurtida) ichak gavda yuzasi bo‘ylab shoxlangan. Ular da qon aylanish sistemasi yo‘qligi tufayli hazm bo‘l gan oziq moddalar to‘qima va organlarga bevosita ichakning o‘zidan so‘riladi. Ba’zi juda mayda trema todalarda ichak rudiment holda saqlanib qolgan yoki butunlay bo‘lmaydi. Trematodalar ichakdagi oziq moddalar, shiralar, qattiq to‘qimalar va qon bilan ozshlanadi. Oziq moddasini gavda yuzasi orqali ham qabul qilinishi to‘g‘risida juda ko‘p ilmiy ma’lumotlar bor. Ayirish organlar sistemasi protonefridiya tipida tuzilgan. Nerv sistemasi. To moq atrofida ikkita yirik nerv gangliyalari bo‘lib, ulardan gav da bo‘ylab uch juft nerv tolalari o‘tadi. By nerv tolalari ham o‘z navbatida shoxlanib, tananing eng chekka qismlarigacha yetib boradi. Endoparazitlik bilan yashash trematodalarda nerv sistemasining ancha soddalashuviga olib kelgan. Jinsiy organlar sistemasi. Trematodalar (shistosomidlar oilasiga kiruvchi vakillaridan tashqari) germafrodit hayvonlar hisoblanadi. Ularda jinsiy organlar sistemasi murakkab tuzilishga ega, ya’ni u juda ko‘p organlardan tashkil topgan. Erkak va ypg‘ochi jinsiy teshiklar qorin so‘rg‘ichi yonida alohida-alohida xolda joylashgan. Ko‘pincha jinsiy teshiklar bitta umumiy teshik – kloaka orqali tashqariga ochiladi. Erkaklik jinsiy organlar sistemasi asosan ikki ta urug‘don, urug‘ yo‘llari, sirrus xaltasi va sirrusdan iborat. Urg‘ochilik jinsiy organlari sistemasi tuxumdon, tuxum yo‘li, sariqlik bezi va uning chiqarish yo‘llari, urug‘ qabul qiluvchi xalta, melis tanachasi, ootip, laurerov kanali va bachadondan tuzilgan. Ootipga tuxumdon, sariqlik bezi, melis tanachasi, urug‘ xal tasi ochiladi. O‘z navbatida bachadon va laurerov kana li ootipdan boshlanib tashqariga ochiladi. Urchishi. Trematodalar jinsiy qo‘shilishda ikki individ bir-biri bilan birlashadi. Bunda birinchi individning sirrusi ikkinchi individning urg‘ochilik 19

jinsiy teshigiga kirib spermatozoidini to‘kadi. Spermatozoidlar yosh bachadon orqali urug‘ pufagida to‘planadi va u yerda tiriklik xususiyatini yo‘qotmagan xolda uzoq saqlanadi. Ba’zan bitta individ o‘zini o‘zi urug‘lantirishi ham mumkin. Urug‘lanish va tuxumning shakllanish jarayoni juda murakkab bo‘lib, u to‘lig‘icha ootipda amalga oshadi, ya’ni bunda tuxumdonda yetishgan tuxum hujayralari ootipga chiqadi va bu yerda urug‘ xaltasidan tushib turuvchi spermatozoidlar bilan o‘zaro qo‘shiladi. Keyinchalik urug‘langan tuxum hujayra (zigota) sariqlik bezlaridan ootipga kelib turuvchi sariqlik moddasi (bo‘lajak embrion uchun oziq) bilan o‘raladi. Xuddi shu vaqtda ana shu moddadan tuxumning oqsil qavati vujudga keladi. Tuxumning to‘liq shakllanishida me lis bezi ham aktiv ishtirok etadi. Jumladan, bu bez mahsulotidan tuxum po‘stlaridan biri hosil bo‘ladi. Shu bilan birga melis bezida tuxumning harakatini yengillashtiruvchi kleysimon modda ham ishlanib turadi. To‘liq shakllangan tuxumlar ootipdan bachadonga va undan tashqariga chiqadi. Laurerov kanalining vazifasi yaqin- yaqingacha aniqlanmagan edi. Keyingi ilmiy tekshirish ma’lumotlariga ko‘ra, bu organ ootipda to‘planib qolgan ortiqcha sariqlik moddasi va spermatozoidlarni tashqariga chiqarib tashlash vazifasini bajaradi. Trematodalarning tuxumlari ovalsimon, yumaloq, rangi sarg‘ish-qo‘ng‘ir va tilla rang tusda bo‘ladi. Ko‘pchilik turlarida tuxumning qutblaridan birida kichkina qopqoqchasi ham bo‘ladi. Voyaga yetgan lichinka ana shu qopqoqcha orqali tashqariga chiqadi. Ikkinchi grup pa trematodalarning tuxumlarida qopqoqcha bo‘lmaydi, qutblarida faqat mayda o‘simtalarni ko‘rish mum kin. Shuningdek, tuxumlar katta-kichikligiga ko‘ra ham farqlanadi. Tuxumlari morfologik tuzilishi va fiziologik xossalariga ko‘ra farqlanuvchi to‘rt qavatli po‘st bilan o‘ralgan: tashqi birinchi qavat po‘st juda yupqa va rangsiz; ikkinchi qavat qora-qo‘ng‘ir yoki sarg‘ish-oltin rangida bo‘lib, ancha qalin; uchinchi qavat ham yupqa tuzilgan va eng ichki to‘rtinchi qavat protoplazmaga yopishib turadi. Uchta tashqi qavatlar embrionni har xil mexanik ta’sirlardan, to‘rtinchi ichki qavati esa ximiyaviy 20

ta’sirlardan caqlaydi. Bundan tashqari to‘rtinchi qavat yarim o‘tkazuvchanlik vazifasini ham bajaradi. Trematodalar tuxumi suv yoki sernam tuproqqa tushsa, unda embrion voyaga yetadi. Ma’lum vaqtdan keyin tuxumdan usti mayda kiprikchalar bilan qoplangan lichinka – miratsidiy chiqadi. Miratsidiylar. Ularning shakli cho‘ziq va kattaligi 0,02-0,34 mm keladi. Gavdasining oldingi uchi bir oz kengaygan, orqa qismi esa toraygan. Oldingi uchida harakatchan muskulli xartumi joylashgan bo‘ladi. Uning yordamida xo‘jayini (mollyuska) to‘qimasini teshib ichkariga kiradi. Ustki tomoni kiprikli epiteliya qavati bilan qoplangan. Shuning dek, oldingi uchida turli funksiyalarni bajaruvchi har xil bezlar joylashgan. Bezlar mahsulotidan miratsidiyning mollyuska ichiga kirishida foydalaniladi. Ikki yoki to‘rttadan iborat kiprikli ayirish bezlari uzun naylar hosil qilib, gavdaning orqa uchidan tashqariga ochiladi. Nerv gangliyalari va nerv tolalari tana bo‘ylab tarqalgan. Ko‘pchilik miratsidiylarda maxsus ko‘zchalari bo‘ladi. Gavdaning ikkinchi yarmida har xil kattalikdagi embrion hujayralar joylashgan. Miratsidiy fiziologiyasi va ekologiyasiga ko‘ra xo‘jayinni axtarib topish va uning ichiga kirishga muvofiqlashgan. Bir gruppa trematodalarda miratsidiy lar umuman tuxumdan tashqariga chiqmaydi. Mollyuskalar miratsidiyli tuxumlarni yeyish bilan ularni o‘ziga yuqtiradi. Miratsidiylar suvda kipriklari yordamida harakat qiladi. Temperaturaning ko‘tarilishi miratsidiyning harakatini tezlashtirsa, past tempe ratura esa aksincha, sekinlashtiradi. Miratsidiylar umuman oziqlanmaydi. Energiya manbai bo‘lib to‘qimalardagi glikogen moddasi xizmat qiladi. Shuning uchun miratsidiylar uzog‘i bilan 2-3 sutka yashay oladi. Agar bu orada oraliq xo‘jayin – mollyuska ichiga kirishga ulgura olmasa, undagi energiya tugab halok bo‘ladi. Miratsidiylar trematodalarning tarqalishida asosiy manba hisoblanadi. Ularda ta’sirlanish (taksis) yaxshi rivojlangan. Shunga ko‘ra mollyuskalarni ximiyaviy moddalar orqali izlab topib, ularga xartumlari yordamida yopishib oladi. 21

Shundan keyin bezlar ishlab chiqargan fermentlar mollyuska to‘qimasini yemiradi va miratsidiy mollyuska ichiga kirib oladi. Mollyuska organizmida lichinka sirtidagi kiprikli qavatini tashlab yuboradi va navbatdagi lichinkalik stadiyasi sporotsistaga aylanadi. Trematodalar lichinkasi partenogenetik yo‘l bilan ko‘payib, bir necha avlod beradi. Sporotsista. Miratsidiy mollyuska ichiga kirgach metamorfozga uchraydi: ikki-uch kun davomida kiprikli qavati tushib ketib, yumaloq yoki cho‘ziq formaga ay lanadi; bezlar, nerv organlari va ko‘zlar reduksiyalanib, faqat ayirish organlari va embrion hujayralari o‘zgarishsiz saqlanib qoladi. To‘liq shakllangan sporotsista gemotselda joylashib, tobora rivojlanadi va 2-3 mm dan 8-10 mm gacha o‘sadi. Sporotsista partenogenetik yo‘l bilan ko‘payadi. Undagi embrion hujayralar soni bir necha martaga oshadi. Masalan, shistosomidlar miratsidiysida 5-100 ta embrion sharlari bo‘lsa, sporotsistada ularning soni 200-400 tagacha yetadi. Sporotsistada navbatdagi avlod – rediya yetishadi. Shakllangan rediyalar sporo sista po‘stini teshib undan chiqadi va mollyuska jigariga o‘tib rivojlanishni davom ettiradi. Rediya. Cho‘ziq xaltasimon shaklda bo‘lib, sporotsistaga nistaban yuqori tuzilishga ega. Ularda teri-muskul xaltasi, og‘iz, tomoq, ko‘r o‘simtali ichak, nerv sistemasi va ayirish organlari ancha rivojlangan. Gavda bo‘shlig‘ida embrion hujayralari joylashgan. Rediyalar mollyuska ichida 2-2,5 oy yashab, aktiv hayot kechiradi. Ularning partenogenetik ko‘payishidan keyingi avlod – serkariya hosil bo‘ladi. Voyaga yetgan serkariyalar aktiv harakat qilib mollyuska tanasidan tashqariga chiqadi. Serkariya. Serkariya serharakat, 0,1-0,8 mm kattalikdagi lichinka bo‘lib, trematodalarning tarqalishida muhim rol o‘ynaydi. Gavdasining orqa uchida harakat organi – muskulli dum joylashgan. Trematodalardagi serkariyalar morfologiyasiga ko‘ra turli-tumandir. Ba’zilarida dum ayrisimon, ikkiga shoxlangan bo‘lsa, boshqalarida kipriklar bilan qoplangan bo‘ladi. Serkariyalar tuzilishiga ko‘ra voyaga yetgan avlodlariga o‘xshaydi. Jumladan, ularda og‘iz va 22

qorin so‘rg‘ichlari, tomoq, qizilo‘ngach va ichak shakl langan; ayirish va nerv sistemasi yaxshi rivojlangan. Serkariyalarda juda ko‘p sonli va turli vazifalarni bajaruvchi bezlarning bo‘lishligi eng xarakterli belgilaridan hisoblanadi. Sistogenli bezlar ishlab chiqargan sekretdan sista po‘sti hosil bo‘ladi. Ikkinchi oraliq xo‘jayinga kiruvchi serkariyalarda to‘qimani yemiruvchi bezlar ancha rivojlangan. Shakllangan serkariyalarning mollyuskadan tashqariga chiqishi yorug‘lik va temperaturaga bog‘liq xolda kechadi. Bir gruppa serkariyalar mollyuskalardan faqat yorug‘likda tashqariga chiqqani xolda ikkinchi gruppasi qorong‘i vaqtda chiqadi. Bu hodisa serkariyalarning keyingi xo‘jayinning biologik aktivligi bilan bog‘liq. Chunki suvga chiqqan serkariyalar faqat 24-48 soat yashay oladi. Agar shu vaqt ichida u o‘z xo‘jayini tanasiga kira olmasa (ikkinchi oraliq xo‘jayinga kiruvchilar) gliko gen zapasi tugab halok bo‘ladi. Serkariyalar oziqlanmaydi, lekin suvda erigan kislorodni ko‘p iste’mol qiladi. Bir gruppa serkariyalarda ma’lum vaqtdan keyin dum tushib ketadi va qalin po‘st – sistaga o‘raladi. Trematodalar lichinkasining navbatdagi bu stadiyasi adoleskariya deb ataladi. Adoleskariya harakatsiz lichinka bo‘lib, suv o‘tlari va boshqa substratlarga yopishib uzoq vaqt yashay oladi. Adoleskariya invazion yuqumli stadiya hisoblanadi. Odam va hayvonlar suv hamda boshqa yo‘llar bilan adoleskariyani o‘zlariga yuqtirsalar, trematoda lar bilan kasallanadilar. Metatserkariya. Ko‘pchilik trematodalarning lichinkalari o‘z taraqqiyotini ikkinchi oraliq xo‘jayinga kirib davom ettiradi. Shu orada serkariya metamorfozga uchrab, qaytadan yangi organlar shakllanadi. Gavdasi ancha kattalashib, ma’lum vaqtdan keyin u invazion stadiyaga aylanadi. Adoleskariya va metatserkariya har xil yo‘llar bilan definitiv xo‘jayinga o‘tadi va rivojlanib, jinsiy jihatdan voyaga yetadi. Jinsiy voyaga yetgan trematodalarni maritlar ham deb yuritiladi. Trematodalar odam va hayvonlarning eng havfli parazitlaridan bo‘lib, jinsiy voyaga yetgan formalari jigar, o‘t yo‘llari, oshqozon va ichaklarda, oshqozon osti bezi, qon va boshqa organlarda parazitlik qiladi. 23

Parrandalarda Trematoda sinfining 6 avlodi, 3 oilasi va 2 turkumiga tegishli 7 tur so‘rg‘ichlilar uchrashligi qayd etildi. Синф Trematoda Rudolphi, 1808 Туркум Plagiorchiida La Rue,1957 Оила Echinostomatidae Dietz, 1909 Авлод Echinostoma Rud., 1809 5 . Echinostoma revolutum (Rud., 1809) Definitiv xo‘jayin: asosan o‘rdak va g‘ozlar, ba’zan tovuq va kurkalar Lokalizatsiyasi: ingichka va yo‘g‘on ichak Oraliq xo‘jayin: Lymnaea avlodiga mansub suv mollyuskalari Qo‘shimcha xo‘jayin: Lymnaea avlodiga mansub suv mollyuskalari va baqa lichinkalari (itbaliq) Авлод Echinoparyphium Dietz, 1909 6. Echinoparyphium recurvatum (Dietz, 1909) Definitiv xo‘jayin: asosan o‘rdak va g‘ozlar, ba’zan tovuq va kurkalar Lokalizatsiyasi: ingichka va yo‘g‘on ichak Oraliq xo‘jayin: Lymnaea avlodiga mansub suv mollyuskalari Qo‘shimcha xo‘jayin: Lymnaea avlodiga mansub suv mollyuskalari va baqa lichinkalari (itbaliq) Avlod Hypodaereum Dietz, 1909 7. Hypodaereum conoideum (Dietz, 1909) Definitiv xo‘jayin: asosan o‘rdak va g‘ozlar, ba’zan tovuq va kurkalar Lokalizatsiyasi: ingichka va yo‘g‘on ichak Oraliq xo‘jayin: Lymnaea avlodiga mansub suv mollyuskalari Qo‘shimcha xo‘jayin: Lymnaea avlodiga mansub suv mollyuskalari va baqa lichinkalari (itbaliq) Oila 24

Prosthogonimidae Nicoll, 1924 Avlod Prosthogonimus Lühe, 1899 Parrandalarda mazkur avlodning 2 turi parazitlik qilishi qayd etildi 8. Prosthogonimus ovatus (Rud., 1803) 9. Prosthogonimus cuneatus (Rud., 1908) Definitiv xo‘jayin: asosan tovuq, o‘rdak, g‘ozlar va ba’zan kurkalar Lokalizatsiyasi: jinsiy organlar: fabritsiyev xaltasi va tuxum yo‘llari Oraliq xo‘jayin: Planorbidae oilasiga mansub suv mollyuskalari Qo‘shimcha xo‘jayin: Libellula, Anax va Cordulia avlodlariga mansub ninachilar. Turkum Schistosomatida (Skrjabin et Schulz, 1951) Azimov, 1970 Oila Bilharziellidae Azimov, 1970 Avlod Bilharziella Rud., 1809 10. Bilharziella polonica (Kowalewsky, 1899) Definitiv xo‘jayin: o‘rdak va g‘ozlar 25

Lokalizatsiyasi: jinsiy organlar: hazm, nafas, qon aylanish, ayirish va jinsiy organlar Oraliq xo‘jayin: Limnaeidae, Planorbidae va Melanoididae oilalariga mansub suv mollyuskalari Avlod Trichobilharzia La Valetta, 1854 11. Trichobilharzia ocellata (La Valetta, 1854) Definitiv xo‘jayin: o‘rdak va g‘ozlar Lokalizatsiyasi: jinsiy organlar: hazm, nafas, qon aylanish, ayirish va jinsiy organlar Oraliq xo‘jayin: Limnaeidae, Planorbidae va Melanoididae oilalariga mansub suv mollyuskalari Shunday qilib, olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalariga ko‘ra, parrandalar gelmintofaunasida trematodalar sinfi vakillari ko‘pchilikni tashkil qilishini (7 tur yoki 50%) ta’kidlash mumkin. Nematodalar gavdasi yumaloq va ipsimon ko‘rinishda, ba’zan spiralga o‘xshash o‘ralgan bo‘ladi. Uzunligi bir necha mm dan 6-8 metrgacha. Ko‘pchilik nematodalarda jinsiy demorfizm aniq ifodalangan. Odatda, erkaklari urg‘ochilariga nisbatan ancha kichik va ingichka bo‘ladi. Bundan tashqari ko‘pchilik erkaklarining dum qismida, jinsiy qo‘shilishida ak tiv ishtirok etuvchi bursa joylashgan. Teri-muskul xaltasi. Nematodalarda teri-muskul xaltasi yaxlit bo‘lib, jami funksiyani bajaradi. Mikroanatomik tuzilishi kutikula, gipoderma va muskulli qavatlardan iborat. Nema todalarda kutikula qavatining oz yoki ko‘p bo‘lishi ular o‘z xo‘jayinining qaysi organida parazitlik qilishiga bog‘liq. Masalan, ichakda yashovchi nematodalar da kutikula 8-10 qavat, o‘pkada yashovchilarda esa 5-7 26

qavat bo‘ladi. Kutikulaning tarkibida albumin, karotin, glyukoproteid va lipidlar kabi turli ximiyaviy moddalar uchraydi. Nematodalar hayotida kutikula xilma-xil vazifalarni bajarib, ximiyaviy moddalarni tashqaridan ichkariga kirishiga yo‘l qo‘ymaydi, oziq moddalarini qabul qilishda ishtirok etadi hamda tayanch skelet funksiyasini bajaradi. Qoplovchi to‘qima – gipoderma kutikula qavatining asosida joylashgan bo‘lib, butun gavda bo‘ylab tarqalgan va yelka (dorzal), qorin (ventral) va ikki yon tomonda (lateral) maxsus valiklarni hosil qiladi. Ikki yon tomondagi valiklardan ayirish sistemasi kanallari, ustki va ostki tomondagi valiklar dan asosiy nerv tolalari o‘tadi. Gipoderma qavatida zapas oziq moddalar (yog‘lar va glikogen) saqlanadi. Undan kutikula yetishib turadi. Bu qavat ham, asosan, himoya vazifasini bajaradi. Bir qavatdan iborat muskul hujayralari gipodermadan keyin joylashgan bo‘lib, gipoderma bilan o‘zaro tutashib turadi. Nematodalarda bo‘ylama muskullar ham uchraydi. Ular miofibrillar, sitoplazmatik xalta va o‘simtalardan tuzilgan. Muskullar harakat funksiyasini bajaradi, ularning ichida turli vazi falarni bajaruvchi bez hujayralari joylashgan. Nematodalarda teri-muskul xaltasidan keyin gav da bo‘shlig‘i keladi va u sxizotsel deb ataladi. Sxizotselda ichki organlar joylashgan va doimo suyuqlik bilan to‘la bo‘ladi. Shuning uchun ham nematodalarda ta na doimo tarang xolda turadi. Bo‘shliqdagi suyuqlik orqali ichakda hazm bo‘lgan oziq moddalar boshqa to‘qima va hujayralarga o‘tadi. Shuningdek, bu suyuqlik ayirish protsessida ham ishtirok etadi. Ovqat hazm qilish sistemasi. Nematodalarda ovqat hazm qilish organlari sistemasi yaxshi rivojlangan va oldingi, o‘rta va orqa ichaklardan iborat. Oldingi va orqa ichaklar ektodermik, o‘rta ichak esa entodermik kelib chiqqan. Erkin yashovchi, shuningdek parazit nematodalarning oziqlanish usullari nihoyatda xilma-xildir, shunga ko‘ra nematodalar ichagining oldingi qismi har xil tuzilishga ega. Og‘iz teshigi tanasining oldingi uchida joylashgan bo‘lib, ko‘pchilik nematodalarda og‘iz bo‘shlig‘i maxsus lablar bilan (3-6 ta) yopilib 27

turadi. Bir gruppa nematodalarda (trixostringilidlar) lablar reduksiyalangan, og‘izni kutikulasimon bo‘rtma – vezikula yopib turadi. Og‘iz bo‘shlig‘ida katta- kichikligi, shakli va soniga qarab farqlanuvchi xitinli tishchalar, ilmoqlar va plastinkalar joylashgan. Nematodalar ular yordamida o‘z xo‘jayini to‘qima va organlariga yopishib oladi. Shu ningdek to‘qimalarni kesib, oziq hozirlashga ishtirok etadi. Og‘iz atrofida sezgi organi vazifasini bajaruvchi nerv tugunchalari joylashgan. Og‘iz bo‘shlig‘i naysimon tuzilishdagi qizilo‘ngach bilan tutash. Qizilo‘ngachning tuzilishi nematodalarni klassifikatsiyalashda muhim sistematik belgi sifatida katta rol o‘ynaydi, ya’ni ba’zi nematodalarda qizilo‘ngachning ichakka tutashuvchi uchi piyozboshga o‘xshagan bo‘ladi va u bulbus deb ataladi. Qizilo‘ngachdan keyin o‘rta ichak boshlanadi, o‘rta ichak burama hosil qilmasdan tana bo‘shlig‘ida erkin joylashadi. Nihoyat, kalta orqa ichak anal teshigi bilan tugaydi. Ayirish organlari. Nematodalarda ayirish organlari o‘ziga xos tuzilishga ega. Ular butunligicha gipodermada joylashgan. Gipodermaning yon valiklari bo‘ylab ikkita kanal o‘tadi. Orqa uchi berk bo‘lgan kanallar tananing oldingi uchiga borib, ostki tomonga qarab buriladi va bir-biri bi lan qo‘shilib, bitta qisqa kanal hosil qiladi hamda ostki tomondagi teshik orqali tashqariga ochiladi. Umuman, bu organ bitta juda katta hujayradan iborat. Jinsiy organlar sistemasi. Nematodalar ayrim jinsli bo‘lishi bilan trematodalar va sestodalardan tubdan farq qiladi. Bularda jinsiy organlar siste masi oddiy tuzilishda va naysimon kanallardan iborat. Erkaklik jinsiy organlar sistemasi: bitta urug‘don, urug‘ yo‘li, urug‘ pufagi, muskulli ypyg‘ sochuvchi kanal, spikula va yordamchi organlar – rulek, bursadan iborat bo‘ladi. Xitinli spikula ko‘pincha bir juft, shakli, katta-kichikligi va tuzilishiga ko‘ra tuplicha bo‘ladi. Shuning uchun bu organ sistematik belgi sifatida muhim ahamiyatga ega. Erkagi urg‘ochisi bilan qo‘shilganda spikula qinga kiradi va u orqali spermatozoidlar urg‘ochi organizmga o‘tadi. Rulek deb nomlanuvchi organ spikula harakatini boshqaradi. Bursa esa 28

jinsiy qo‘shilish paytida urg‘ochisini ushlab turish vazifasini bajaradi. Lekin ko‘pchilik nematodalarda bursa bo‘lmaydi. Urg‘ochilik jinsiy organlar sistemasi, asosan juft sonda bo‘lib, u ipsimon ko‘rinishdagi ikkita tuxumdon, tuxum yo‘llari, bachadon va qindan iboratdir. Urg‘ochilik jinsiy teshigi gavdaning ventral qismidan tashqariga ochiladi. Bachadon devorida ko‘p sonda muskul va bez hujayralari bo‘ladi. Tuxum hujayraning urug‘lanishi va tuxum po‘stining shakllanishi bachadonda amalga oshadi. Nematodalarning tuxumlari har xil shaklda bo‘lib, katta-kichikligi, po‘stining qavatlari soniga qarab farqlanadi. Tuxumda ko‘pi bilan 5 qavat po‘st bo‘ladi (askaridalarda). Tuxumning po‘sti har xil fiziologik funksiyalarni bajaradi va uni turli-tuman salbiy faktorlardan (qurib qolish, yuqori issiq va sovuqdan, har xil me xanik ta’sirlar, ximiyaviy moddalar va quyosh nurlaridan) himoya qiladi. Qalin po‘stli tuxumlarda embri on uzoq vaqtgacha (masalan, askaridalarda 7 yilgacha) o‘zining tiriklik xususiyatini saqlab qoladi. Nemato dalarning tuxumlari tashqi muhitga chiqib turadi. Nematodalarning spermatazoidlari boshqa hayvonlardagi kabi ipsimon shaklda bo‘lmay, asosan yumaloq, bulavkasimon va amyobasimon ko‘rinishda bo‘ladi. Nematodalarning ko‘payishi va rivojlanish sikli. Nematodalarning jinsiy qo‘shilishi o‘z xo‘jayini organizmida amalga oshadi. Urg‘ochilik jinsiy sistemaga tushgan spermatazoidlar amyobasimon harakat qilib bachadonga o‘tadi va u yerda tuxum hujayra bilan qo‘shiladi. Urug‘langan tuxum hujayrada asta-sekin po‘st qavatlari shakllanadi. Nematodalar tuxum qo‘yadi yoki tirik tug‘adi. Shunga ko‘ra ular ikki gruppaga bo‘linadi: 1. Tuxum qo‘yuvchi nematodalar (askaridalar, trixostrongilidlar). 2. Tirik tug‘uvchi nematodalar (trixinella, spiruratlar). Tashqi muhitga chiqqan nematodalar tuxumida, qulay sharoitda lichinkalar taraqqiy etadi. Ba’zi ne matodalarda (masalan, askaridalar, ostritsa) lichinka 29

invazion stadiyasigacha tuxumda rivojlanadi va umuman tashqariga chiqmaydi. Odam yoki hayvonlar suv, oziq moddalar orqali lichinkalik tuxumni o‘zlariga yuqtiradi. Shakllangan lichinkalarning tuxumdan tashqariga chiqishi hamma nematodalarda bir xil emas. Bir gruppa nematodalarda, masalan, gemonx, ostertagiya, bunostomda lichinka birinchi stadiyasidayoq (L-1) tuxumdan tashqariga chiqadi va ikki marta po‘st tashlab (linka), invazion stadiyasiga aylanadi. Ikkinchi gruppada, masalan, marshallagiyalarda lichinka ikkinchi stadiyasida (L-2), uchinchi gruppa nematodalarda esa, masalan nematodirus va nematodirellalarda lichinka faqat uchinchi stadiyasida (L-3) tashqariga chiqadi. Lichinkalarni qaysi vaqtda tashqariga chiqishi tuxumdagi oziq moddasining ko‘p- ozligiga bog‘liq. Agar oziq moddasi qanchalik oz bo‘lsa, tuxumdan tashqariga lichinka shunchalik tez chiqadi. Umuman, nematodalarning individual taraqqiyoti, ya’ni ontogenezi 4 ta linka (po‘st tashlash) va 5 ta yoshdan iborat. Bir yoshdan ikkinchi yoshga o‘tish po‘st tashlash orqali bo‘ladi. Shundan I- II-III-IV stadiyalar lichinkalik, V stadiya esa jinsiy voyaga yetgan (imago) davri hisoblanadi. Deyarli ko‘pchilik nematodalarda I-II-III lichinkalik stadiyalari tashqi muhitda erkin yashash bilan o‘tadi. III stadiyadagi lichinkalar invazion hisoblanadi. Faqat ana shu yoshdagi lichinkalar o‘z xo‘jayini organizmiga o‘tgach, keyingi taraqqiyotini davom ettira oladi. Nematodalar ikki xil yo‘l bilan rivojlanadi. 1. Rivojlanish siklida oraliq xo‘jayin ishtirok etadi (filariatlar). Bu gruppa nematodalar bionematodalar deyiladi. 2. Rivojlanish siklida oraliq xo‘jayin qatnashmaydi (askaridalar, trixostrongilidlar), bunday nematodalar geonematodalar deb ataladi. Nematoda lichinkalari umumiy ko‘rinishiga ko‘ra jinsiy voyaga yetgan avlodlariga o‘xshaydi. Lekin ular morfologik tuzilishi va fiziologik xususiyatlariga ko‘ ra farqlanadi: jumladan, lichinkalarda ovqat hazm qilish va jinsiy organlar 30

sistemasi deyarli shakllanmagan, shuningdek turli faktorlarga to‘liq muvofiqlashmagan bo‘ladi. Tuxumdan chiqqan lichinka voyaga yetgan nematodaga o‘xshash bo‘ladi, uning bundan keyingi rivojlanishi o‘zgarishsiz, lekin tullash (po‘st tashlash) orqali bo‘ladi. Tashqi muhitda nematoda lichinkalari temperatu ra, namlik, yorug‘lik, bosim, radiatsiya, ximiyaviy moddalar va biotik faktorlarga nihoyatda sezgir hamda adaptatsiyalangan bo‘ladi. Parazit iyematodalarning rivojlanish sikli nihoyatda xilma-xil. Buning sababi ularning turli vaqtda parazitizmga o‘tishligi va har xil hayvonlarda yashashga muvofiqlashganligidadir. Nematodalarning 7000 dan ortiq turi odam, hayvon va o‘simliklarda parazitlik qiladi. Ular keltirib chiqaradigan kasalliklar nematodozlar deb ataladi. Nematodozlar, ayniqsa chorvachilikka va parrandachilikka katta iqtisodiy zarar yetkazish bilan birga, kishilar salomatligi uchun ham eng havfli kasallik hisoblanadn. Parrandalarda Nematoda sinfining 3 turi parazitlik qilishi qayd etildi. Ular sistematik jihatdan sinfning 3 avlodi, 3 oilasi, 2 kenja turkumi va 2 turkumiga birlashtirilgan. Синф Nematoda Rudolphi, 1808 Туркум Ascaridida Skrjabin et Schulz, 1940 Кенжа туркум Ascaridata Skrjabin, 1915 Оила Ascaridiidae Skrjabin et Mosgovoy, 1953 Авлод Ascaridia Dujardin, 1845 12 . Ascaridia galli (Schrank, 1788) Definitiv xo‘jayin: tovuq va kurka Lokalizatsiyasi: ichak sistemasi Оила Anisakidae Skrjabin et Karokhin, 1945 Авлод Porrocoecum Deslongchamps, 1824 1 3. Porrocoecum crassum (Deslongchamps, 1824) Definitiv xo‘jayin: o‘rdak 31

Lokalizatsiyasi: muskulli oshqozon va ingichka ichak Oraliq xo‘jayin: yomg‘ir chuvalchangi Туркум Rhabditida Chitwood, 1933 Кенжа туркум Strongylata Railliet et Henry, 1913 Оила Syngamidae Leiper, 1912 Авлод Syngamus Siebold, 1836 14. Syngamus trachea (Montagn, 1811) Definitiv xo‘jayin: tovuq va kurka Lokalizatsiyasi: traxeya Xulosa tariqasida parrandalar gelmintofaunasida aynan biogelmintlarni dominantlik qilishini qayd etish mumkin. Bunday xolat, avvalambor, mazkur gelmintlarning o‘ziga xos bio-ekologik xususisiyatlari, hamda biogeotsenozlardagi mavjud biotik va abiotik faktorlar bilan izohlanadi. Binobarin, muayyan parazit chuvalchanglar guruhining ma’lum bir biogeotsenozlarga mos kelishi evolyutsiya jarayonida tasdiqlangan hodisadir. Bu esa o‘z navbatida mazkur organizmlarning «parazit-xo‘jayin» sistemasida normal funksiyalanishiga imkoniyat yaratadi. 2. Parrandalar gelmintlari bioekologik xususiyatlari va gelmintozlarga qarshi optimallashtirilgan kurash choralari. Muayyan tor yoki keng doiradagi xo‘jayinlarga nisbatan o‘ziga xoslik har bir parazitning o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, bunday o‘ziga xoslik parazitlarda juda kuchli namoyon bo‘ladi. Chunki, xo‘jayin organizmi parazit uchun nafaqat ozuqa manbai, balki, doimiy yoki uzoq vaqt parazitlik qilishi mobaynida unga yashash muhiti bo‘lib ham xizmat qiladi. Bu muhitning fizikaviy, ximiyaviy va biologik xususiyatlari nafaqat har xil xo‘jayin organizmlarida turlicha, balki bir xo‘jayin organizmining o‘zida ham, ya’ni ma’lum bir organning o‘zida ham turli-tumandir (Kirshenblatt, 1941). Gelmintlarning xo‘jayinlariga nisbatan spetsifikligining tub mohiyati shundaki, evolyutsiya jarayonida har bir parazit muayyan bir biologik, fizikaviy, 32

ximiyaviy muhitda yashashga moslashgan bo‘lib, bunday muhitni ma’lum bir tur organizmdagina topa oladi. Olib borgan ilmiy kuzatuvlarimiz natijasida har bir parranda turi gelmintlarning muayyan turi bilan zararlanishini qayd etdik (3-jadval). Tovuqlarda parazit chuvalchanglarning 10 turi qayd etilgan bo‘lib, shundan 7 tasi o‘ta patogen va spetsifik turlardir. Kurkalarda ham gelmintlarning 10 turi parazitlik qilib, shundan 3 tasi patogen turlar. Mazkur parranda turlarida drepanidoteniyalar, bilgarsiyalar va porrotsekumlar qayd etilmadi. O‘rdak va g‘ozlarning gelmintofaunasi 10 turdan iborat bo‘lib, ularning barchasi o‘ta patogen va spetsifik turlar hisoblanadi (g‘ozlarda Porrocoecum crassum kamroq uchraydi). Ushbu parranda turlarida davainidlar, askaridiidlar va singamuslar qayd etilmadi. Echinostoma revolutum, Echinoparyphium recurvatum, Hypodaereum conoideum, Prosthogonimus ovatus va P. cuneatus kabi turlar parrandalarning barcha turlari uchun umumiydir. (1-жадвал) Parranda gelmintlarining o‘ziga xosligi 1-jadval № Gelmint turlari Parrandalar tovuq kurka o‘rdak g‘oz 1. Drepanidotaenia lanceolata - - ++ ++ 2. Davainea proglottina ++ ++ - - 3. Raillietina echinobothrida ++ ++ - - 4. Raillietina tetragona ++ ++ - - 5. Echinostoma revolutum + + ++ ++ 6. Echinoparyphium recurvatum + + ++ ++ 7. Hypodaereum conoideum + + ++ ++ 8. Prosthogonimus ovatus ++ + ++ ++ 9. Prosthogonimus cuneatus ++ + ++ ++ 10. Bilharziella polonica - - ++ ++ 11. Trichobilharzia ocellata - - ++ ++ 12. Ascaridia galli ++ + - - 33

13. Porrocoecum crassum - - ++ + 14. Syngamus trachea ++ + - - Izoh: ++ - o‘ta patogen va o‘ziga xos + - kam uchraydi Gelmintologik tekshiruvdan o‘tkazilgan parrandalarning gelmintlar bilan zararlanish darajasi 82,5% ni tashkil etdi. Tovuqlar gelmintlar bilan 80% zararlangan bo‘lsa, kurkalarda bu ko‘rsatkich 50%, o‘rdak va g‘ozlarda esa 100% dan iborat. 2.1. Tovuq va kurka gelmintlari. Tovuq va kurkalarda parazit chuvalchanglarning 10 turi qayd etildi. Bu turlardan Davainea proglottina, Raillietina echinobothrida, R. tetragona, Prosthogonimus ovatus, P. cuneatus, Ascaridia galli va Syngamus trachea kabilar mazkur parrandalar uchun o‘ta patogen turlardir. Davainea proglottina, Raillietina echinobothrida, R. tetragona, Ascaridia galli va Syngamus trachea turlari esa spetsifik turlar bo‘lib, g‘ozsimonlar turkumi vakillarida uchramaydi. Prostogonimlar (Prosthogonimus ovatus, P. cuneatus) yuqori darajadagi spetsifiklikka ega bo‘lib, tovuqlar, o‘rdaklar va g‘ozlar uchun birdek o‘ta patogendir. Olib borilgan ilmiy kuzatuvlarimiz va ilmiy manbaalarga tayangan xolda tovuq va kurkalar uchun spetsifik bo‘lgan gelmintlarning bio-ekologik xususiyatlarini o‘rgandik va shu asosida ularga qarshi kurashning optimal usullarini ishlab chiqdik. Davainea proglottina, Raillietina echinobothrida, R. tetragona turlari keltirib chiqaradigan kasalliklarni umumiy nom – davainidozlar yoki tovuq sestodozlari deyiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu gelmintlar bitta oilaga mansub bo‘lib, ular morfologik jihatdan bir-biridan farq qilsada, bio-ekologik xususiyatlari juda o‘xshash. Ularning barchasi tovuqlarning ingichka ichagida parazitlik qiladi. 34

Qo‘zg‘atuvchilarning morfologiyasi. Davainea proglottina – 2-5 bo‘g‘inli qisqa tanali sestoda. Tanasining uzunligi 0,5-3,0 mm, eni 0,15-0,18 mm keladi. To‘rtburchak shakldagi skoleksining xartumida 60 dan 95 gacha mayda ilmoqlari bor va bu ilmoqlar bilan 4 ta so‘rg‘ichi ham bekitilgan bo‘ladi. Jinsiy teshigi bo‘g‘inning oldingi qismida uning o‘ng yoki chap tomonida joylashgan. Erkaklik jinsiy bursasi juda uzun va bo‘g‘inning uchdan ikki qismigacha cho‘ziladi. Odatda 12-15 donadan iborat urug‘don bo‘g‘inining orqasida ikki qator bo‘lib joylashgan. Tuxumning diametri 0,35-0,40 mm bo‘lib, yetilgan bo‘g‘inda alohida-alohida joylashadi. Raillietina echinobothrida strobilasining uzunligi 250 mm, eni 1-4 mm, boshcha, bo‘yin va ko‘pgina bo‘g‘indan tashkil topgan. Skoleksi 8-10 qatordan iborat ilmoq bilan qurollangan 4 ta so‘rg‘ich va ikki qator joylashgan 200 ga yaqin ilmoqli xartumdan iborat. Hamma jinsiy teshiklari bo‘g‘inlarning bir tomonida joylashgan. Urug‘donlari 20-30 dona bo‘lib, bo‘g‘inlarining o‘rtasida joylashadi. Jinsiy bursa uzunroq – 0,13-0,18 mm keladi. Tuxumdoni ham bo‘g‘inning o‘rta qismida to‘plangan va uning orqasida sariqlik tanachalari joylashgan. Yetilgan bo‘g‘indagi bachadon bir necha kapsulaga bo‘linib, ularning har birida 6-12 dona tuxum bo‘ladi. Raillietina tetragona – strobilasining uzunligi 10-250 mm, eni esa 1-4 mm keladi. Skoleksining diametri 0,10-0,25 mm, 4 ta so‘rg‘ichida 8-10 qator joylashgan ilmoqlari bilan xartumi, bir qatorda joylashgan 100 ga yaqin ilmog‘i bo‘ladi. Hamma jinsiy teshiklari bo‘g‘inlarning bir tomonida joylashgan. 20-30 donadan iborat urug‘donlari bo‘g‘inning o‘rtasida joylashadi. Nok shaklidagi jinsiy bursaning uzunligi 0,076-0,1 mm keladi. Bo‘g‘inning o‘rtasida tuxumdon va uning orqasida buyrak shak lidagi sariqlik tanachasi joylash gan. Yetilgan bo‘g‘indagi bachadon kapsulalarga bo‘linib, ularning ichida 6-12 ta tuxum bo‘ladi. Onkosferasining diametri 0,01-0,014 mm. 35

Biologiyasi. Tovuq sestodozlarini qo‘zg‘atuvchilarning barchasi biogelmintlar bo‘lib, oraliq xo‘jayin ishtirokida rivojlanadi. Davainea proglottina uchun oraliq xo‘jayin quruqlikda yashaydigan mollyuskalar hisoblanadi. Ularning tanasida invazion sistitserkoid 20-22 sutkada rivojlanib yetishadi va mollyuska bilan tovuq organizmiga tushgan sistitserkoid 12-16 kunda jinsiy voyaga yetadi. Raillietina echinobothrida va R.tetragona larning oraliq xo‘jayini chumolilardir. Asosan, chumolilarning lichinkalari invaziyalanadi va ular voyaga yetib, yetuk chumoliga aylanishi bilan chumoli tanasidagi sistitserkoid ham rivojlanishdan to‘xtaydi. Chumoli bilan tovuqlar yutgan sistitserkoidlar 19-23 kunda jinsiy voyaga yetgan sestodaga aylanadi. Parrandalar asosan, kasallikni yilning ikkinchi yarmida yuqtiradi. Epizootologiyasi. Davainea proglottina har kuni bittadan bo‘g‘in (proglotid) ajratadi. U tezak bilan tashqi muhitga tushib, o‘tlarga yopishgan xolda sudralib yuradi. Tovuqlarning och qolishi sestodalarda bo‘g‘in ajralishini sekinlashtirishi yoki butunlay to‘xtatib qo‘yishi mumkin. Mazkur sestodalarning onkosferasi quruqlikka va sovuqqa chidamsiz (00S harorat ham halokatli ta’sir etadi). O‘rtacha namlikda onkosfera 5 kungacha yashay oladi. Shuning uchun ham zaxkash va soya joylarda tovuqxonalar qurish tavsiya etilmaydi. Sestodozlar asosan jo‘jalarda ko‘proq uchraydi, tovuqlar nisbatan kam zararlanadi. Tovuqlar yaxshi boqilmaydigan xo‘jaliklarda ses todozlar juda ko‘p jo‘jalarni halok qiladi. Aksincha, to‘yimli oziqlar bilan parvarishlanadigan va yaxshi tovuqxonalarda saqlanadigan tovuqlar sestodoz bilan kam kasallanadi. Patogenezi va patologo-anatomik o‘zgarishlar. Ushbu sestodalar parranda ichagining shiliq pardalarini skoleks so‘rg‘ichlari bilan qattiq jarohatlaydi. Ular ko‘p miqdorda to‘planib, ichakning tiqilib qolishiga va hatto yorilib, peretonit 36

kasalining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Modda almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan toksinlar tovuq organizmini zaharlab holdan toydiradi. O‘lgan tovuq ozg‘in bo‘ladi. Ichakning shiliq par dalari qalinlashib, nuqta shaklida qon quyilganligi aniqlanadi. Ichakda shiliq modda ko‘p to‘plangan bo‘lib, qo‘lansa hid beradi. Ko‘rinarli shiliq pardalari rangsiz va sarg‘aygan bo‘ladi. Rayiteniyalar bilan kasallanganda tariq doni kattaligida tugunlar paydo bo‘lib, u ichakni zararlaydi. Tugunning o‘rtasi chuqurroq bo‘lib, u yerda sestoda yoki so‘galsimon sarg‘ish-qo‘ng‘ir probka joylashadi. Keyinchalik bu chuqurcha so‘gal kattaligidagi yaraga aylanadi. Klinik belgilari. Sestodalar bilan zararlangan tovuqlarning hazm funksiyasi buziladi, ozib ketadi, ishtahasi pasayadi, chanqaydi, ichi ketadi yoki qotadi. Parranda iloji boricha sekin harakat qiladi. Patlari xurpayib, qanotlari shalviraydi. Ayrim vaqtlarda eritro sit bilan gemoglobin miqdori juda kamayib ketadi. Shiliq pardalari kasallikning boshlanishidayoq sarg‘ayadi, keyinchalik ko‘karadi. Nafas olishi tezlashadi. Kasallikni aniqlash. Kasallikni aniqlashda uning klinik belgilarini o‘rganib, tovuq ichagidagi ko‘p sestodalarning borligi bilan tasdiqlash aniqroq bo‘ladi. Tovuq ichagida sestodalarning bor-yo‘qligini aniqlash uchun kasal tovuqlarning tezagidan gelmint bo‘g‘inlarini izlash kerak. Buning uchun tovuq ahlatini bir necha marta takror yuvib, so‘ngra idish tagida qolgan cho‘kma lupa os tida ko‘zdan kechiriladi. Lekin sestodlarning bo‘g‘inlari uzluksiz bo‘ linib turmaydi. Shuning uchun o‘lgan yoki majburiy so‘yilgan tovuqni yorib kasallikni aniqlash maqsadga muvofiqdir. Davolash. Tovuqlarni davolash uchun vodorod bromidli arekolinning suvdagi (1:1000) eritmasi ishlatiladi. Tovuqning 1 kg tirik vazniga 0,003 g kukun shaklidagi preparat olinadi. Eritma rezina naychaning bir uchiga kiritilgap ignasiz shprits bilan tovuq jig‘ildoniga yuboriladi. Gruppa usulida filiksan preparatini qushlarning 1 kg tirik vazniga 0,5 g dan yemga aralashtirib yetti kun davomida berish juda yaxshi foyda 37

beradi. Bu preparatning yuqorida ko‘rsatilgan dozasi oziqqa in dividual ravishda qo‘shib berilsa ham bo‘ladi. Profilaktikasi. Jo‘jalarni sestodozlarning yuqishidan saqlash kerak. Buning uchun ularga alohida bino, hovli va maydon ajratilishi kerak. Tovuqxonalar iloji boricha tez-tez tozalanib qaynoq suv bilan dezinvaziyalanishi kerak. Tovuqlarni sestodalardan to‘liq tozalash uchun qishda gelmintsizlantiriladi. Oraliq xo‘jayinlar – mollyuska, chumoli va boshqalarning sestoda tuxumi bilan invaziyalanishiga yo‘l qo‘ymaslik; Tovuq tezagi to‘planib biotermik usulda zararsizlantirilishi zarur. Parrandalarni parazit rivojlanishidan oldin gelmintsizlantirish katta ahamiyatga ega. Misol uchun Davainea proglottina yuqqan xo‘jalikda parrandalarni birinchi marta yaylovga haydab 10 kun o‘tgach gelmintsizlantiriladi. Hatto 12 kun o‘tib ketsa parazit jinsiy voyaga yetib bo‘g‘inlarini ajrata boshlaydi. Tovuqlarni ma’lum yaylovlarda boqish kerak. Shuningdek, sestodalarning lichinkalari oraliq xo‘jayin tanasida invazion sistitserkoid davriga yetmasdan yaylovni ko‘rsatilgan muddatda almashtirib turish katta ahamiyatga ega. Trematodalar sinfi vakillaridan Prosthogonimus ovatus va Prosthogonimus cuneatus lar parazitlik qilishi qayd qilindi. Ushbu gelmintlar spetsifik trematodalar bo‘lib, ham tovuqsimonlar turkumi, ham g‘ozsimonlar turkumi vakillari uchun o‘ta patogen gelmintlardir. Ular prostogonimoz kasalligini keltirib chiqaradi. Prostogonimoz tovuq, kurka, o‘rdak va boshqa yovvoyi qushlarning havfli gelmintoz kasalligi bo‘lib, Prosthogonimus avlodiga mansub trematodalarning parrandalar jinsiy organlarida (fabritsiyev xaltasi va tuxum yo‘llari) parazitlik qilishidan kelib chiqadi. Kasallik tuxum qo‘yishning buzilishi, po‘choqsiz tuxum shakllanishi bilan xarakterlanadi. Qo‘zg‘atuvchilarining morfologiyasi. Prosthogonimus ovatus va Prosthogonimus cuneatus mayda oval shakldagi trematodalar bo‘lib, tanasi dorzo- ventral tomondan yassilangan, nok shaklida, uzunligi 3-7 mm, eni 2-5 mm, tanasi 38

tukchalar bilan qoplangan, jo‘jalarning fabritsiyev xaltasida, katta yoshdagi parrandalarning tuxum yo‘lida parazitlik qiladi. Biologiyasi. Prostogonimuslar biogelmintlar. Oraliq xo‘jayin vazifasini Planorbidae oilasiga mansub chuchuk suv mollyuskalari, qo‘shimcha xo‘jayin vazifasini Libellula, Anax, Cordulia avlodiga mansub ninachilar bajaradi. Trematodalar parrandalarning tuxum yo‘llarida yoki fabritsiyev xaltasiga joylashib, shu yerga o‘z tuxumlarini qo‘yadi va keyinchalik tezak bilan tashqariga chiqariladi. Agarda tuxumlar suvga tushsa, uning ichida 8-14 kun ichida miratsidiylar shakllanadi va tuxumdan tashqi muhitga chiqadi. U tashqi muhitda faol xolda o‘zining birinchi oraliq xo‘jayini – mollyuska organizmiga kiradi. Mollyus ka jigarida miratsidiy sporotsistaga aylanadi, undan esa o‘z navbatida serkariylar paydo bo‘ladi. Serkariy mollyuska tanasidan suvga chiqib, suza boshlaydi va uni qo‘shimcha xo‘jayin – ninachining lichinkasi yutib yuboradi. Ninachi lichinkasi organizmida 70 kun ichida yuqumli metatserkariy paydo bo‘ladi. Tovuqlar va boshqa parrandalar metatserkariy bilan zararlangan ninachi yoki uning lichinkasini yeyishi orqali prostogonimoz bilan kasallanadi. Par randa ichagida ninachi hazm bo‘ladi, metatserkariy tuxum yo‘liga va fabritsiyev xaltasiga o‘tib, ikki hafta ichida tuxum qiladigan, jinsiy voyaga yetgan prostogonimusga aylanadi (2-rasm). Epizootologiyasi. Invaziya manbai bo‘lib yovvoyi qushlar – chug‘urchiq, go‘ngqarg‘a, qarg‘a va chumchuqlar hisoblanadi. Ular suv havzalarida prostogonimus tuxumlarini tarqatadi. Invazion elementlarni tarqatishda ninachilarning ham roli katta. Ular katta masofalarga uchib, prostogonimozning yangi o‘choqlarini hosil qiladi. Shuningdek, kasallikning keng tarqalishida yovvoyi, suvda suzuvchi qushlar muhim rol o‘ynaydi. Prostogonimoz odatda suv manbalariga yaqin joylashgan xo‘jaliklarda ko‘p uchraydi. Suv bo‘ylarida yurgan qushlar ninachi lichinkalarini yutib kasallanadi. Tovuq va kurkalar ertalab yoki yomg‘ir yoqqan paytlarda ucholmaydigan ninachilarni yeb kasallanadi. 39

Parrandalar prostogonimoz bilan erta bahor va yoz boshlarida, ya’ni ninachi lichinkalari jinsiy voyaga yetganda kasallanadi, chunki bu davrda ninachi lichinkalari ko‘payib ketadi va ularni parrandalar ko‘plab tutib yeydi. Prosthogonimus авлодига мансуб трематодаларнинг ривожланиши. 40

Patogenezi va patologo-anatomik o‘zgarishlar . Prostogonimlar so‘rg‘ichi va tukchalari bilan tuxum yo‘llari, uning oqsil qismining shiliq pardasini qitiqlaydi. Natijada bezlarning funksiyasi buziladi – avvalo po‘stloq hosil qiluvchi qismining ish faoliyati buzilib, ohak moddasini ajratish tezlashadi yoki butunlay to‘xtaydi, keyinchalik tuxum yo‘lidagi oqsil paydo qiluvchi qism ko‘p oqsil chiqaradi. Parazitlarning qitiqlashi natijasida tuxum yo‘llarida oqsil moddalari ko‘plab to‘planadi. Natijada tuxum yo‘llari notekis qisqarib, tuxumning shakli o‘zgaradi va tovuq yumshoq yoki po‘stloqsiz tuxum qo‘yadi. Prostogonimoz uchun tuxumdon yo‘lining yallig‘lanishi ahamiyatli bo‘lib, uning shilliq pardasi kattalashadi va tuxumdonning ayrim joylari qizaradi. Tuxumdon yo‘lining kloakaga yaqin qismi gemorragik yallig‘lanadi. Klinik belgilari. Bu kasallik bir necha davrda o‘tadi. Kasallikning birinchi davrida klinik belgilari sezilmaydi. Keyinchalik parrandalar mutlaqo po‘stloqsiz tuxum qo‘yadi. Kasallikning ikkinchi davri bir hafta davom etadi. Bu davr da parrandalarning ahvoli yomonlashib zaiflashadi, ishtahasi yo‘qoladi. Par va patlari hurpayadi, bo‘ynini cho‘zib havo yutadi, toji ko‘karadi. Tovuqlar uzoq vaqt yotadi, biroq tuxum qo‘ymaydi, kloakasidan quyuq va ohak eritmasiga o‘xshash suyuqlik ajraladi, qorni kattalashadi, yaxshi yurolmaydi. Kasallikning uchinchi davri da parrandaning umumiy ahvoli juda og‘irlashadi, harorati ko‘tariladi, tez-tez suv ichadi. Tovuqning qornini ushlaganda, u bezillaydi. Bu davrda tovuqning juda sekin, o‘rdakka o‘xshab yurishi kasallikning xarakterli belgilaridan hisoblanadi. Ko‘pgina tovuqlarning ichi ketadi, kloakasi atrofi va qorinning orqa tomoni najasi bilan ifloslanadi. Bu davr ikki-uch kun, uzog‘i bilan bir hafta davom etadi, ko‘pincha parranda nobud bo‘ladi. 41

Kasallikni aniqlash. Kasallikning belgilari, epizootologik ma’lumotlar, gelmintologik va ovoskopik tekshirishlar asosida tashxis qo‘yiladi. Agarda xo‘jalikda ko‘pchilik tovuqlar po‘choqsiz tuxumlar ajrata boshlasa, keyinchalik umuman tuxum qo‘ymay qo‘ysa, tovuqxonalar suv havzalariga yaqin joylashgan bo‘lsa prostogonimozga gumon qilishga asos bo‘ladi. Parranda o‘lgandan keyin tuxum yo‘llari va fabritsiyev xaltasini tekshirib, diagnoz tasdiqdanadi. Davolash. Alben granulasi va tabletkasi qo‘llaniladi. Alben granulasi 0,5 g/10 kg tirik vaznga bir kunda bir marta, ikki kun qatorasiga beriladi. 1 ta alben tabletkasi 36 kg tirik vaznga bir kunda bir marta, ikki kun qatorasiga beriladi. Hozirgi vaqtda mutaxassislar bitionol, atsemidofen, ursovermit, politrem va boshqa preparatlarni parranda prostogonimozida qo‘llashni tavsiya etishmoqda. Profilaktikasi. Mazkur kasallikning oldini olish uchun tovuq va boshqa parrandachilik ferma binolari suvga yaqin joyga qurilmasligi kerak va tovuqlarni ko‘llar, botqoqliklar yaqinida ushlash qatiy man etilmog‘i lozim. Prostogonimoz bo‘yicha nosog‘lom xo‘jaliklarda yomg‘ir yog‘ayotganda va yoqqandan so‘ng 2-5 soat davomida tong sahardan parrandalarni binodan chiqarmaslik lozim. Chunki bu vaqtda ninachilar hali yerda bo‘lib, invaziyaning keng tarqalishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Tovuqxonalarga yovvoyi qushlarning kelishining oldi olinishi lozim. Nematodalar sinfi vakillaridan tovuqsimonlar turkumi vakillari uchun Ascaridia galli va Syngamus trachea turlari o‘ta patogen va spetsifik hisoblanadi. Ascaridia galli tovuqlarda parazitlik qiluvchi nematodalarning eng yirigi bo‘lib, ingichka ichakda yashaydi. Bu nematoda qo‘zg‘atadigan kasallik tovuq askaridiozi deb atalib, asosan, jo‘jalarga xos gelmintoz kasallik hisoblanadi. Mazkur gelmint tovuqlardan tashqari kurka, tovus, tustovuq va sesarkalarda ham uchraydi. Askaridioz hamma tovuqchilik xo‘jaliklarida keng tarqalgan bo‘lib, ko‘pincha jo‘jalarni o‘sishdan va rivojlanishdan qoldiradi, ko‘pchilik xollarda esa nobud qiladi. Tovuqlarda tuxum tug‘ishni 20% gacha kamaytiradi. 42

Qo‘zg‘atuvchining morfologiyasi. Tovuqlarda parazitlik qiladigan nematodalarning ichida eng yirigi hisoblanib, rangi oq-sarg‘ish, urg‘ochilarining kattaligi 6,5-12 sm gacha, erkaklari esa 2,5-7sm gacha bo‘ladi. Gelmintning boshi uchta katta lab bilan o‘ralgan, oldida tishchalari joylashgan. Jinsiy dimorfizm yaqqol ko‘rinadi. Erkaklari kalta va ingichka, dum qismida bir necha juft nerv tugunchalari, qanot, hamda 0,65-1,95 mm uzunlikda ikki dona spikulasi bo‘ladi. Bundan tashqari dumida dumaloq yoki birmuncha oval shaklida xitinlashgan jinsiy so‘rg‘ichi bo‘lib, uning diametri 0,17- 0, 23 mm ga teng. Urg‘ochi askaridalar ancha yirik, vulva (jinsiy teshik) gavdaning oldingi yarmida joylashgan. Tuxumi oval shaklda, qalin tekis po‘st bilan qoplangan. O‘rtacha kattalikda: uzunligi 0,070-0,086 mm, eni 0,047-0,051mm. Biologiyasi. Tovuq askaridasi geogelmint bo‘lib, uning taraqqiyoti oraliq xo‘jayin ishtirokisiz o‘tadi va quyidagi sxemada amalga oshadi. Urug‘langan urg‘ochi askaridalar ko‘p sonda tuxum qo‘ya boshlaydi va tuxumlar axlat bilan tashqi muhitga chiqib, qulay sharoitga tushishi bilan rivojlanishini davom ettiradi. Tuxumdagi invazion lichinkaning yetilish muddati temperatura va namlikka bog‘liq. Temperatura 200S bo‘lganda 18-20 kundan keyin tuxumdagi lichinka invazion darajasiga yetadi. Temperatura 250S bo‘lganda esa 9 kun, 300Sda – 7 kun va 35-400Sda 5 kunda yetiladi. Tovuqlar askarida bilan alimentar yo‘l bilan, ya’ni oziq va suv orqali invazion tuxumlarni yutib yuborib zararlanadi. Tovuqning muskulli oshqozonida tuxumning po‘sti erib ketadi. Undan chiqqan lichinkalar ingichka ichakning birinchi yarmidagi vorsinkalari, undan keyin shilliq qavat ichiga kirib rivojlanishini davom ettiradi va 18-20 kundan so‘ng ingichka ichak bo‘shlig‘iga chiqadi hamda shu yerda jinsiy voyaga yetadi (3-rasm). Askaridaning invazion tuxumini tovuq yutgandan boshlab uning ingichka ichagida jinsiy voyaga yetgan 43

gelmintga aylangunga qadar 30-56 kun o‘tadi. Askaridalar tovuq organizmida o‘rtacha 9-14 oy yashaydi. 44

Epizootologiyasi. Askaridioz bilan asosan 2 oylikdan 8-10 oylikkacha bo‘lgan jo‘jalar kasallanadi. Bir yoshdan o‘tgan tovuqlar odatda kasallanmaydi yoki jo‘jalar singari qattiq zararlanmaydi, lekin askaridalarni tarqatuvchi manba rolini o‘ynaydi. Shunday qilib, jo‘jalarga askaridioz kasalligini yuqtiradigan asosiy manba bo‘lib u bilan zararlangan tovuqlar hisoblanadi. O‘zbekiston sharoitida invaziyaning ko‘tarilib borishi apreldan to oktabrgacha kuzatiladi. So‘ngra dekabr oyigacha kamayadi. Dekabr oyidan to mart oyigacha askaridiy tuxumlari o‘lmaydi va rivojlanmaydi. Lekin ungacha ichida lichinkasi rivojlanib yetishgan tuxumlar qish faslida o‘lib ketadi. Patogenezi va patologo-anotomik o‘zgarishlari. Askaridiy lichinkalari ichak shilimshiq pardalarini teshib, ichak so‘rg‘ichlarini ta’sirlantiradi va liberkyun bezlarini jarohatlaydi. Natijada ichak devorlarida qon quyiladi, yallig‘lanadi, patogen mikrob va viruslar uchun yo‘l ochiladi. Voyaga yetgan askaridiylar ko‘p miqdorda ichakka tiqilib, ichak devorini yorib tashlashi ham mumkin. Askaridiylar modda almashish davrida keraksiz toksik moddalar ajratib chiqaradi, u tovuq organizmini surunkali zaharlab, jo‘jalarning o‘sishi va rivojlanishini sekinlashtiradi, tovuqlar kam tuxum qiladi. Askaridiylar tuxumlarini tovuqlar yutgandan keyin lichinkalari ichak devorlarini jarohatlab, shilimshiq pardasini yallig‘lantiradi. Ayni vaqtning o‘zida atrofik va degeneratik protsesslar rivojlanadi. Lichinkalarning ko‘p miqdorda joylashgan joylarida biriktiruvchi to‘qimalar o‘sadi. Ichki parenximatoz organlarida, ayniqsa jigarda qon turg‘unligi rivojlanadi. Ichakning shilimshiq pardasi va muskul qatlamlaridagi gangliya tugunlarining hujayralarida va nerv tolalarida ham o‘zgarishlar bo‘ladi. Bunday o‘zgarishlar tolalarning varikoz kengayishi bilan ifodalanib, ichki gangliyada ko‘pincha nerv tolalari tirishib, ularning o‘zagi piknotik o‘zgarib ketadi. Klinik belgilari. Kasal jo‘jalarning tojisi oqarib, shilimshiq pardalari qonsizlanadi, ichi ketadi yoki qotadi, parlari xurpayadi, juda ham ozib ketadi. 45

Odatda tovuqlar ichagidagi askaridiy soni oz bo‘ladi. Shuning uchun kasallikning klinik belgilari bo‘lmaydi. Kasallikni aniqlash. Kasallik askaridioz kasalining klinik belgilariga hamda kasal tovuq organizmidagi askaridiy soniga qarab aniqlanadi. Askaridiy tuxumlarini topish uchun Fyulleborn yoki Darling usullaridan foydalanish mumkin. Fyulleborn usuli – eng keng tarqalgan usul bo‘lib quyidagicha amalga oshiriladi. 50-100 ml li shisha yoki yelim stakanchaga 3-5 gr fekaliy solinib unga osh tuzini to‘yingan eritmasi qo‘shiladi (1 qism fekaliyga 15-20 qism eritma) va shisha tayoqcha yordamida aralashtiriladi. Bir necha daqiqa aralashtirilgandan so‘ng aralashma metall sitalar orqali boshqa stakanga quyiladi va uni 40-60 minut tindiriladi. Askaridalar tuxumining solishtirma og‘irligi yengil bo‘lganligi tufayli ular aralashmaning yuza qismiga qalqib chiqadi. Shuning uchun ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng aralashmaning yuza qismidan metall ilmoqcha yordamida 2-3 tomchi olib buyum oynasiga qo‘yiladi va mikroskop ostida tekshiriladi. Osh tuzining to‘yingan eritmasini tayyorlash uchun 1 l qaynoq suvga 380 gr osh tuzi qo‘shiladi. Eritmani doka yoki paxta orqali filtrlab, sovutilgan xolda ishlatiladi. Darling usuli. Shisha stakanchaga 3-5 gr fekaliy solinib 20-30 ml suv bilan aralashtiriladi. Aralashmani sentrifuga probirkalariga solib, 1-2 minut davomida sentrifuga qilinadi. Shundan so‘ng aralashmaning ustki qismi to‘kib tashlanib, cho‘kmaga teng miqdorda glitserin va osh tuzi qo‘shiladi va yaxshilab aralashtirilib ikkinchi marta sentrifuga qilinadi. Keyin aralashmaning ustki qismidan metall ilmoqcha yordamida 2-3 tomchi olinib buyum oynasiga qo‘yiladi va mikroskop ostida tekshiriladi. To‘liq gelmintologik tekshiruvdan o‘tkazilganda esa tovuq ingichka ichagida askaridalarning bor yo‘qligi hisobga olinadi. 46

Davolash. Askaridiozga qarshi tovuqlarni degelmintizatsiya qilish uchun piperazin tuzlari (adinipat sulfat, geksagidrat), to‘rt xlorli uglerod va fenotiazin ishlatiladi. Piperazin tuzlari har bir tovuqqa 1,0 gr dan, 2-3 oylik jo‘jalarga 0,3-0,5 gr dan oziqqa aralashtirib ikki kun beriladi. Preparatning mo‘ljallangan dozasini to‘liq yeyishi uchun kundalik ratsion 25% ga kamaytiriladi. Piperazin tuzlarini bir litr issiq suvga 5 gr dan eritib ham tovuqlarga ichirish mumkin. Piperazin tuzlarining samaradorligi yuqori bo‘lishi bilan birga (askaridani 100% haydaydi), u xo‘jayin organizmiga kuchli toksinli ta’sir ko‘rsatmaydi. Fenotiazin. Tovuqlarni askaridiozdan tozalash uchun yoz oylari fenotiazin oz miqdorda namlangan oziqqa aralashtirib beriladi. May oyidan boshlab to oktabr oyigacha haftasiga bir marta hamma tovuqlarga har 10 kg kepak ko‘rinishidagi oziqqa 25 gr fenotiazin aralashtirib yoki tovuqning 1 kg og‘irligiga 0,1 gr dan beriladi. To‘rt xlorli uglerodning quyidagi dozasi: 2-10 oylik jo‘jalarga 1ml, katta tovuqlarga 2-5 ml miqdorida og‘izdan ingichka rezina naycha orqali jig‘ildonga yuboriladi. Buning uchun rezina naychaning bir uchi jig‘ildonga yuboriladi, ikkinchi uchiga ignasiz to‘rt xlorli uglerod olingan shprits ulanib, kerakli dozasi yuboriladi. To‘rt xlorli uglerodni ignali shprits bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri jig‘ildonga yuborish ham qulay. Jig‘ildonni oson topish uchun tovuqqa 10-15 dona don beriladi. To‘rt xlorli uglerodning salbiy tomoni ham bor, ya’ni birinchidan tovuqlar 10-15 kungacha kam tuxum qiladi, ikkinchidan degelmintizatsiya individual usulda o‘tkazilganligi uchun juda ko‘p ishchi kuchini talab qiladi. Bundan tashqari natriy kremneftorid bilan piperazin tuzlarining aralashmasi ham eng yaxshi dori hisoblanadi. Ushbu preparat bilan davolash usuli M.G.Jdanova va J.Shopo‘latovlar tomonidan o‘rganilib, O‘zbekistonning ko‘pgina parrandachilik xo‘jaliklarida tekshirilgan va hamma parrandachilik xo‘jaliklarida qo‘llanish tavsiya etilgan. Aralashma har bir tovuq uchun 0,06 gr natriy kremneftorid va 0,25 gr piperazin sulfatdan tayyorlanib kuniga ikki marta – ertalab va kechqurun oziqqa 47

qo‘shib beriladi. Bu aralashma bilan degelmintizatsiya qilingach, 1-2 soat o‘tgandan keyin askaridiy ajralib chiqa boshlaydi. Ikkinchi dozasi berilgandan so‘ng 100% askaridiygina emas, balki boshqa nematodalar (geterakslar) ham ajralib chiqib ketadi. Tovuqlar har qanday antgelmintik bilan degelmintizatsiya qilinganda ham 2 sutka tashqariga chiqarilmaydi. Bu vaqt mobaynida ajralgan fekaliy va askaridalarni yig‘ib olib yoqib yuboriladi yoki biotermik usulda zararsizlantiriladi. Shundan so‘ng tovuqlar yangi yayratish maydonlariga chiqariladi. Profilaktikasi. Askaridiozga qarshi kurash degelmintizatsiya va jo‘jalarni zararlanishidan saqlashga qaratilgan profilaktik tadbirlardan iboratdir. Buning uchun noyabr-dekabr oylaridan boshlab hamma tovuqlar degelmintazatsiyadan o‘tkaziladi. Tovuqxonalar har kuni tozalanib najas biotermik usulda zararsizlantiriladi. Yoz oylarida tovuq boqiladigan maydonchalar haydab qo‘yiladi va vaqti-vaqti bilan dezinfeksiya qilinib turiladi. O‘zbekistonning janubiy rayonlarida parrandalar yayratiladigan maydonlar may oyida 15 kundan, iyunda 10, iyul va avgust oylarida 7-8 kundan, sentabrda 10 kundan keyin almashtiriladi. Ushbu yayratish maydonlaridan, ya’ni maydagisi 24 iyundan, iyundagisi 8 avgustdan, iyul oyida almashtirilgan yaylovdan 8 sentabrdan boshlab takror foydalanish mumkin. Jo‘jalar katta tovuqlardan ajratilgan xolda boqiladi. Tovuqlar uchun ajratilgan yayratish maydoni va yaylov o‘tlari past qilib o‘riladi va u yer tabiiy quyosh nuri ta’sirida zararsizlantiriladi. Tovuqxona, yayratiladigan maydon, katak, oxur va boshqa asbob-uskunalar mexanik usulda yaxshilab tozalangandan keyin, qaynoq suv yoki kavshar lampasida tabiiy gaz olovi bilan kuydiriladi. Bu jarayon yilning issiq fasllarida har 10 kunda o‘tkazib turiladi. Qish vaqtlarida mexanik tozalash bilan chegaralanilanadi xolos. Oziq faqat oxurlarda beriladi. Bulardan tashqari, askaridiozga gumon qilingan xo‘jaliklarda ikkita antgelmintik: piperazin va fenotiazin berish tavsiya etilgan. Tovuqlarga har oyda ikki kun 0,25 gr 48

piperazin va 0,5 gr fenotiazin, jo‘jalarga esa 2-3 oyligidan boshlab har ikki kun piperazin (0,1 gr) va fenotiazin (0,5 gr) oziqqa qo‘shib berish taklif etilgan. O‘zbekiston sharoitida har oyda bir kun ertalab va kechqurun kasallikning oldini olish maqsadida maxalliy natriy kremneftorid (0,06) bilan piperazin (0,25) aralashmasi, berilsa, gelmintlar voyaga yetmasdan tovuq organizmidan chiqib ketadi. Parazitning bachadonida tuxum bo‘lmaganligi uchun tashqi muhit zararlanmaydi va xo‘jalikni qisqa muddatda askaridiozdan tozalash mumkin. Syngamus trachea – tovuq, kurka, sesarka va shu kabi yovvoyi parrandalar nafas yo‘llarida parazitlik qiluvchi gelmint bo‘lib, asosan tovuqsimonlarda singamoz kasalligini qo‘zg‘aydi. Singamuslar tovuq, kur ka, sesarka, qirg‘ovul va boshqa ko‘pgina parrandalarning kekirdagida va bronxlarida parazitlik qiladi. Singamoz bilan asosan jo‘jalar kasallanadi va kasallik en zootiya ko‘rinishida o‘tib, parrandalarning ko‘pchiligi nobud bo‘ladi. Qo‘zg‘atuvchining morfologiyasi. Parrandalarning kekirdagidan yangigina olingan singamuslar och qizil rangda, qon so‘rganlari esa jigar rangda bo‘lib, ularning rangi oziqlanganligiga bog‘liqdir. Jinsiy jihatdan yetilgai erkak va urg‘ochi singamus lar hamma vaqt bir-biriga birikkan xolda bo‘ladi. Erkaklari urg‘ochilaridan bir-muncha kichik, og‘iz kapsulasi yarim sharsimon xitinlashgan bo‘lib, juda yaxshi rivojlangan. Erkaklarining uzunligi 2-4 mm, bursa va bir-biriga teng ikkita spikulasi bor. Urg‘ochilarining uzunligi 7-20 mm, jinsiy teshigi tanasining oldingi qismida joylashgan. Tu xumlari noto‘g‘ri oval shaklda bo‘ lib, uzunligi 0,070-0,095 mm, eni 0,039-0,044 mm, ikkala uchida tiqini bor. Biologiyasi. Urg‘ochi singamuslar parrandalarning kekirdagiga tuxum qo‘yadi, so‘ngra ularni tebranuvchi epitelial hujayralar og‘izga qarab suradi va 49

yutilib oshqozonga tushadi. Tuxumlar oshqozonda hech qanday o‘zgarmaydi, invazion davrga yetmasdan turib tashqi muhitga chiqarib tashlanadi. Tashqi muhitda harorat +270S bo‘lsa, 8-9 kun ichida tuxumdagi lichinka ikki mar ta tullab, o‘zining invazion davriga yetadi. Tovuqlar yutgan gelmintlarning invazion tuxumlari oshqozon shiralari ta’sirida erib, undan lichinkalar ajralib chiqadi va ichak qon tomirlariga o‘tib, qon bilan o‘pkaga boradi. O‘pka alveolalarida lichinkalar yana ikki marta tullaydi, so‘ngra bronxlarga tushadi. Bir qancha vaqtdan keyin erkak singamuslar urg‘ochilarini jinsiy organlari to‘liq rivojlanmagan holda urug‘lantiradi. Parazitlik qilishning yettinchi sutkasida singamuslar parranda kekirdagiga o‘tadi va yerda juda tez o‘sib rivojlanadi, hamda 3-7 kun davomida jinsiy voyaga yetadi. Tovuq zararlanganidan 17-20 kun o‘tgach, singamus tuxumlari axlat bilan chiqa boshlaydi. Singamidlar tuxum qo‘yib bo‘lgandan keyin yana 5-7 kun yashaydi va so‘ng nobud bo‘ladi. Singamuslarning invazion tuxumlarini tashqi muhitda ayrim umurtqasiz hayvonlar yutib, shu yerda lichinkalar paydo bo‘ladi va uzoq vaqtgacha (o‘sha hayvonning butun hayoti davomida) hech qanday o‘zgarishsiz yashaydi. Ayrim turdagi yomg‘ir chuvalchanglari, quruqlik va suv mollyuskalari, uy chivinlari singamuslar uchun shunday rezervuar xo‘jayin vazifasini o‘taydilar. Demak, parrandalar singamoz bilan birinchidan, invazion tuxumlarni to‘g‘ridan- to‘g‘ri yutib yuborishi va ikkinchidan singamidlar bilan zararlangan rezervuar xo‘jayinlarni yutib yuborishi orqali zararlanadi. Epizootologiyasi. Singamozning statsionar manbai asosan, janubiy viloyatlar hisoblanadi. Mamlakatimizning boshqa viloyatlarida esa u epizootik tarqalgandir. Singamozlarning tarqalishi definitiv (parrandalarning 15 turi) va rezervuar xo‘jayinlarning (14 turdagi umurtqasiz hayvonlar) haddan tashqari ko‘p bo‘lishiga bog‘liqdir. Singamuslarning definitiv xo‘jayin organizmida yashash muddati (yuqqandan boshlab tuxum qo‘ygunga qadar) 46-61 kunligi e’tiborga olinadigan bo‘lsa, parrandalarni qish oylarida invaziyadan to‘liq tozalangan deb hisoblash 50

mumkin. Chunki, fermalarda parazit tuxumlari rivojlanmaydi, rezervuar xo‘jayin esa bo‘lmaydi. Shu sababli, parrandalar qishda singamuslar bilan zararlanmaydi. Faqat bahordan boshlab qishdan tirik chiqqan rezervuar xo‘jayinlarni – ko‘pincha yomg‘ir chuvalchanglarini yeb kasallanadi. Bunday zararlangan jo‘jalar tanasidagi gelmintlar rivojlanib tuxum qo‘ya boshlaydi, keyinchalik parrandalar invazion tuxumlarni yutib yuborishi va rezervuar xo‘jayinlarni yeyish yo‘li bilan zararlanadi. Singamoz bilan chug‘urchiqlar odatda intensiv invaziyalanadi, shu sababli ular tovuq fermalariga qo‘nganda singamus tuxumlarini ajratib jo‘jalarni va rezervuar xo‘jayinlarni zararlab, kasallikning yangi manbaini yaratadi. Singamoz bilan inkubatsiyadan yangi chiqqan jo‘jalar ko‘p zararlanadi. Patogenezi va patologo-anotomik o‘zgarishlari. Singamuslar kekirdakda lokalizatsiyalanadi. Ular juda ko‘p bo‘lganida nafas olish yo‘llarini bekitib, o‘pkaga havo o‘tishini qiyinlashtiradi. Shuningdek, keng va kuchli kapsulasi yordamida kekirdak devorlariga yopishib, uni og‘ir shikastlaydi. Odatda urg‘ochilariga qaraganda erkaklari mahkamroq yopishadi. U kapsulasi bilan kekirdakning shiliq pardasidan o‘tib tog‘ay qismigacha yetadi vash u yerda suyak to‘qimalarining reaktiv o‘sishiga sabab bo‘ladi. Natijada parazitning bosh qismi reaktiv o‘sgan to‘qimaga o‘ralgan xolda bo‘ladi. Urg‘ochilari esa og‘iz kapsulasi bilan kekirdak ichki pardasining faqat yumshoq qatlamiga yopishib, shiliq pardaning epitelial qatlamini jarohatlaydi. Kekirdak devorini shimib yotgan bir juft parazit ajralayotgan paytda urg‘ochilarining boshi jarohatlanmaydi, erkaklarining boshi esa uzilib kekirdak to‘qimalarida qoladi. Parranda yorib ko‘rilganda kekirdak shiliq pardasida, ba’zan jig‘ildonda ivigan qon borligi aniqlanadi. Klinik belgilari. Jo‘jalar kuchli invaziyalanganda bo‘ynini cho‘zadi, og‘zini katta ochib, esnashga o‘xshash harakat qiladi. Parrandalarning og‘iz bo‘shlig‘i shiliq pushti rangga bo‘yaladi. Singamoz bilan kasallangan tovuqlar qisqa hushtakli yo‘tal tovush chiqaradi. Ayni vaqtda nafas olish yo‘llarida tiqilib qolgan 51

biror jismni chiqarib tashlashga harakat qilganday boshini chayqatadi. Bu «aksirish» singamoz kasalligidagi eng xarakterli belgilardan hisoblanadi. Kasallik boshlanishida jo‘jalar ishtahasi yo‘qolmaydi, hatto jo‘ja xo‘ra bo‘ladi, biroq bir qancha vatq o‘tgach, butunlay ovqat yemay qo‘yadi, yurolmaydi, patlari xurpayib qanotlari shalviraydi. Haddan tashqari ozg‘inlik va as fiksiya hodisalaridan jo‘jalar halok bo‘ladi. Ayniqsa yosh vaqtida kasallangan jo‘jalar kamdan-kam xollarda tuzalib ketadi. Kasallikni aniqlash. Kekirdakda singamuslarning borligiga ishonch hosil qilish uchun kekirdakni ko‘rish kerak. Bunda bitta qo‘l bilan bo‘yinning kranial qismi yuqoriga ko‘tariladi, ikkinchi qo‘l bilan esa bo‘yin terisi oldinga tortiladi. Yorug‘lik kekirdak orqali o‘tganda parazitlar juda yaxshi ko‘rinadi. Agar parazitlar kekirdak devorining oldiga yopishgan bo‘lsa juda aniq va ular orqa devorga yopishgan bo‘lsa birmuncha xiraroq ko‘rinadi. Sinchiklab kuzatilganda hatto pa - razitlar harakatini ham payqash mumkin. Shu bilan birga nafas olish yo‘l larida gelmintlarning bo‘lishi tovuq tezaklarida mavjud bo‘lgan pa razit tuxumlari bilan tasdiqlanadi. Davolash. Davolash uchun yodning suvdagi eritmasi (1,0 g kristall yod, 1,5 g yodit va 2 l qaynagan suv) o‘tmas uzun ignali shprits yordamida og‘iz va xiqildoq orqali kekirdakka yuboriladi. Eritma filtr qog‘ozi yoki paxta orqali filtrlanadi, 5 oylikkacha bo‘lgan jo‘jalarga 1,0-1,5 ml eritma bir marta yubori ladi. Jo‘jalar gelmintsizlantirilganidan keyin parrandaxonalarda yoki maxsus ajratilgan yayratish maydonlarida 3-5 kun boqiladi, chunki gelmintsizlantirilgandan keyin invaziya tuxumlari tezak bilan yig‘ib olinishi va yo‘qotilishi ke rak. Profilaktikasi. Singa moz yuqqan xo‘jaliklarda inkubatorda ochirilgan jo‘jalar uchun bir necha yildan buyon parranda boqilmagan yayratish maydonlari ajratiladi. Yog‘ingarchilikdan keyin issiq havoda parrandalarni yayratish tavsiya qilinmaydi. Bu vaqtda yomg‘ir chuvalchanglari yer yuziga o‘rmalab chiqadi va jo‘jalarning oson o‘ljasi bo‘lib qoladi. Jo‘jalar uchun yaxshisi yomg‘ir 52

chuvalchanglari kam, qum tuproqli yoki loyli maydonlarni ajratish kerak. Yayratiladigan maydonlarda tezak uyumlari va boshqa chirigan organik moddalar bo‘lmasligi kerak, chunki jo‘jalar singamidlarning rezervuar xo‘jayinlari bo‘lgan mayda umurtqasizlarni qidirib titkilab tashlaydi. Parrandachilik fermalari qarg‘a, quzg‘unlar makonidan uzoqroq yerga joylashtiriladi. Ferma atrofidagi chug‘urchiqlarni yo‘qotish kerak. Xonaki parrandalar boqiladigan joylarga yovvoyi parrandalar kelmasligi lozim. Singamoz paydo bo‘lgan xollarda kasallangan parrandalarni tezda aniqlab va ajratib olib, jamiki oldini olish qoidalariga amal qilgan xolda davolash kerak. 2.2. O‘rdak va g‘oz gelmintlari O‘rdak va g‘ozlarda 10 turga mansub gelmintlar parazitlik qilishi qayd etildi . Sestodalardan Drepanidotaenia lanceolata mazkur parrandalar uchun spetsifik tur bo‘lib, tovuqsimonlar vakillarida uchramaydi. Shuningdek, trematodalardan bilgarsiyalar (Bilharziella polonica, Trichobilharzia ocellata) , nematodalardan Porrocoecum crassum ham o‘rdak va g‘ozlar gelmintofaunasining spetsifik turlaridir. Э xinostomatidlar (Echinostoma revolutum, Echinoparyphium recurvatum, Hypodaereum conoideum) tovuq va kurkalarda ham qayd etilgan bo‘lsada, ular aynan g‘ozsimonlar turkumi vakillari uchun o‘ta patogen va spetsifik hisoblanadi. Bu gelmintlar qo‘zg‘atadigan kasallik umumiy nom – exinostomatidozlar deyilib, ushbu trematodalarning parrandalar ichak sistemasining ingichka va yo‘g‘on bo‘limlarida parazitlik qilishidan kelib chiqadi. O‘zbekiston sharoitida ushbu trematodalarning uch turi keng tarqalgan: Echinostoma revolutum, Echinoparyphium recurvatum, Hypoderaeum conoideum. Qo‘zg‘atuvchilarining morfologiyasi. Echinostoma revolutum uzunligi 6,8-12,0 mm, eni 0,88-2,0 mm. Adoral diskida 35-37 ta ilmoqchalari mavjud. Tuxumlari, oval shaklida, uzunligi 0,099-0,132 mm va eni 0,05-0,073 mm, sarg‘ish-tilla rangda. 53

Echinoparyphium recurvatum uzunligi 2-5 mm, eni 0,85 mm. Adoral diskida ikki qator bo‘lib joylashgan 45 ta ilmoqchalari mavjud. Tuxumlari oval shaklda bo‘lib, o‘lchami 0,08-0,11x0,051-0,084 mm, sarg‘ish-tilla rangda. Hypoderaeum conoideum tanasi cho‘zinchoq-oval shaklda, uzun ligi 8,0-13,3 mm, eni 1,36 mm. Kuchsiz rivojlangan adoral disk 49 ta mayda ilmokchalarga ega. Tuxumining o‘lchami 0,09-0,11x0,055-0,066 mm, oval shaklda, sarg‘ish-tilla rangda. Biologiyasi. Bu trematodalar rivojlanishida oraliq va qo‘shimcha xo‘jayinlar ishtirok etadi. Oraliq xo‘jayin vazifasiii Lymnaea avlodiga mansub chuchuk suv mollyuskalari, qo‘shimcha xo‘jayin vazifasini ham mazkur mollyuskalarning o‘zlari hamda baqalar bajaradi. Trematodalarning tuxumlari tezak bilan tashqi muhitga chiqadi. Suvga tushgan tuxumlardan miratsidiylar chiqib, mollyuskalar organizmiga faol yo‘l bilan kirib oladi va sporotsistalarga aylanadi. Har bir sporotsistadan bir necha rediylar, ulardan esa serkariylar paydo bo‘ladi. Oraliq xo‘jayin organizmida rivojlanish 2-3 oy davom etadi. Mollyuska organizmidan chiqqan serkariy lar qo‘shimcha xo‘jayin organizmiga kirib, 15 kun davomida metatserkariyga aylanadi. Parrandalar metatserkariylar bilan zararlangan mollyuskalar va baqalarni yeyishi orqali kasallikni o‘ziga yuqtiradi. Epizootologiyasi. Parrandalarning exinostomatidlar bilan zararlanishi, yilning issiq vaqtlarida, bahordan to kuzgacha, botqoqga aylangan joylarda ro‘y beradi. Bahorda par randalar qishlab chiqqan qo‘shimcha xo‘jayinlar organizmidagi metatserkariyalar bilan zararlanadi. Qishda ko‘pchilik parrandalar organizmi exinostomatidlardan xoli bo‘ladi. Exinostomatidozlar O‘zbekistonning shimoliy-g‘arbiy, shimoliy sharqiy va janubiy hududlarida qayd etilgan. Invaziya ekstensivligi 3-23% ni, invaziya intensivligi esa 1-1000 tagacha nusxani tashkil etadi. 54

Patogenezi va patologo-anotomik o‘zgarishlari. Exinostomatidlar so‘rg‘ich va ilmoqlari bilan parrandalarning ichak pardalarini jarohatlab, turli mikroblarga yo‘l ochib beradi. Shuningdek, toksin ajratib parranda-larni surunkali zaharlab boradi. Invaziyaning intensivligiga qarab, ichak shilliq pardasida kataral yoki gemorragik yallig‘lanish kuzatiladi. Klinik belgilari. Uchala tur trematodalar chaqiradigan kasalliklarda klinik o‘zgarishlar deyarli bir xil bo‘ladi. Kasallangan parrandalarda ishtaxa yo‘qoladi, hazm jarayoni buziladi, ich ketadi. Tez oza boshlaydi, jo‘jalar o‘sish va rivojlanishdan orqada qoladi. Tovuqlarning tuxum tug‘ishi kamayadi. Par randalar oriqlash va umumiy intoksikatsiya oqibatida nobud bo‘ladi. Echinostomatidae oilasiga mansub trematodalar ning 55

rivojlanish sikli. 1 . гельминтнинг бош қ исми (адорал диск); 5 - реди я ; 6 - церкарий; 2 - тухум; 7 - моллюска; 3 - мирацидий; 8 - итбалик; 4 - спороцита; 9 - метацеркарийга эга моллюска. Kasallikni aniqlash. Parrandalar tiriklik vaqtida tezakni ketma-ket yuvish usuli natijalariga qarab tashxis qo‘yiladi. Parranda o‘lgandan keyin yorib ko‘riladi, ichak shilliq pardasidan qirma olinib, lupa yoki mikroskop yordamida tekshiriladi. Davolash. Alben granulasi 0,5 g/10 kg tirik vaznga bir kunda bir marta, ikki kun qatorasiga beriladi. 1 ta alben tabletkasi 36 kg tirik vaznga bir kunda bir marta, ikki kun qatorasiga beriladi. Undan tashqari fenasal, bitionol, filiksan va uglerod tetroxlorid kabi preparatlarni ham qo‘llash mumkin. Profilaktikasi. Exinostomatidozlarning oldini olish uchun yosh jo‘jalar katta yoshdagi parrandalardan alohida suv havzalarida boqiladi. Yaylov mavsumi oxirida parrandalar o‘rtasida gelmintsizlantirish o‘tkaziladi. Parrandalar va suv havzalari rejali ravishda exinostomatidoz invaziyalariga tekshirib turilishi kerak. Trematodalardan bilgarsiyalar (Bilharziella polonica, Trichobilharzia ocellata) ham o‘rdak va g‘ozlar gelmintofaunasining spetsifik turlari bo‘lib, ushbu parrandalarda bilgarsioz kasalligini keltirib chiqaradi. Bilgarsioz – suvda yashaydigan (gidrofil) parrandalarning trematodoz kasalligi bo‘lib, uni Bilharziellidae oilasiga mansub ayrim jinsli trematodalar qo‘zg‘aydi. Mazkur trematodalar suv parrandalarining ichak tutqichi, jigar, oshqozoi osti bezi, buyrak, o‘pka, yurak, taloq, burun bo‘shlig‘i, urug‘donlar va tuxumdonlar qon tomirlarida parazitlik qiladi. Qo‘zg‘atuvchilari morfologiyasi. Bilharziella polonica tanasi va so‘rg‘ichlari tukchalar bilan qoplangan. Erkaklari tanasi 3,2-4,0x0,55 mm o‘lchamga ega. Urug‘donlari 56

60-110 tagacha. Urg‘ochilari 2,0-2,78x0,15-0,25 mm o‘lchamga ega. Tuxumlarining o‘lchami 0,385-0,40x0,40-0,10 mm, kolbasimon shaklda. Trichobilharzia ocellata erkaklari uzunligi 7,0-8,0 mm, oldingi qismi uzunligi 1,1- 1,5 mm, orqa qismi uzunligi 5,9-6,5 mm. Eni qorin so‘rg‘ichi soxasida 0,08-0,095 mm, ginekofor kanal soxasida 0,11-0,12 mm, orqa qismida 0,05 mm. Urg‘ochilari uzunligi 3,0 mm dan ko‘p emas, oldingi qismi uzunligi 1,2 mm, eni 0,08 mm, orqa qismi eni 0,06 mm. Tuxumlari qayiqsimon shaklda, ikkala qutbida ham ilmoqlari mavjud, och-sariq rangda, 0,21-0,32x0,05 -0,06 mm o‘lchamga ega. Biologiyasi. Bu trematodalar rivojlanishida oraliq xo‘jayinlar ishtirok etadi. Oraliq xo‘jayin vazifasini Lymnaeidae, Planorbidae va Melanoididae oilalariga mansub chuchuk suv mollyuskalari bajaradi. Mollyuskalar trematoda miratsidiylari bilan zararlangandan so‘ng, 22-26 kunga kelib, ular organizmidan serkariylar ajralib chiqa boshlaydi. Trematodalarning definitiv xo‘jayin organizmida voyaga yetishi 35-42 kunni tashkil etadi. Binobarin, biogeotsenozlarda invaziya sirkulyatsiyasi chuchuk suv mollyuskalari va suvda yashovchi parrandalar o‘rtasida amalga oshadi. Epizootologiyasi. Bilgarsiozlar Andijon, Farg‘ona, Namangan, Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida xonaki o‘rdak, g‘ozlar va ov qilinadigan yovvoyi suvda yashovchi qushlarda topilgan. Invaziya ekstensivligi 2-14% ni, invaziya intensivligi esa 560-8500 tagacha nusxani tashkil etadi. Oraliq xo‘jayinlarning zararlanishi 0,5-5,5% ni tashkil etadi. Bilgarsioz qo‘zg‘atuvchilarining serkariylari bahorning oxiri (may) dan kuz (oktabr) gacha qayd etiladi. Mollyuskalar yozda (iyul-avgust) va kuz boshida (sen tabr) eng ko‘p zararlangan bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, parranda bilgarsiozi qo‘zg‘atuvchilarining serkariylari odamlar uchun ham havflidir. Ular odamlar o‘rtasida shistosomatid «serkariozi» yoki «dermatiti» kasalligini keltirib chiqaradi. Cho‘milish yoki suvda ishlash paytida teriga kirib olgan trematoda serkariylari odam terisini 57

kasallantiradi. Bunda terining suvga botgan qismida qizarish, 4-5 soatdan keyin kuchli qichishish kuzatiladi. Qichishish ayniqsa tunda kuchayishi mumkin. Keyingi kun tana haroratining ko‘tarilishi, loxaslik va umumiy kuchsizlanish kuzatiladi. Bunday holatlar invaziyaning yirik manbalarida sholikorlar, ovchilar va boshqa suvda ishlovchi kishilar o‘rtasida uchrab turadi. Klinik belgilari. Parazitlar uncha yirik bo‘lmasada, juda patogenli hisoblanadi. Qon tomirlarida parazitlik qilib, ularning tonusini izdan chiqaradi, toliqtirib qo‘yadi, oqibatda organ va to‘qimalar ancha patologik o‘zgarishlarga duch keladi. Tuxumlar migratsiyasi vaqtida qon tomirlarini shikastlantiradi, tuxumlar to‘planadigan joylarda, ya’ni jigar, oshqozon osti bezi va boshqa organlarda patologik o‘zgarishlar keltirib chiqaradi. Qon aralash ich ketishi, oriqlash, shilliq pardalarning oqarishi kuzatiladi. Kasallangan parrandalar o‘sish va rivojlanishdan orqada qoladi. Kuchli zararlangan jo‘jalar nobud bo‘lishi mumkin. Kasallikni aniqlash. Parrandalar tiriklik vaqtida tezakni ketma-ket yuvish usuli natijalariga qarab tashxis qo‘yiladi. Undan tashqari miratsidioskopiya usulidan ham foydalanish mumkin. Bu usul zararlangan parranda tezagida miratsidiyalarni topishga asoslangan. Buning uchun 10-15 g tezak namunasi toza dokaga o‘raladi va stakanga joylanadi. Ustidan 25-300S haroratdagi suvdan 150 ml quyi ladi va tabiiy yorug‘ joyga qo‘yiladi. Oradan bir soat o‘tgandan keyin suvning ustki qismiga qaralsa, miratsidiylarning suvdagi harakatini ko‘rish mumkin. Agarda ko‘z bilan ko‘rish qiyin bo‘lsa, binokulyar ostida tekshiriladi. Parranda o‘lgandan keyin ularning qon tomirlari yorib ko‘riladи. Unda cho‘ziq, oq rangdagi trematodalar topilsa, tashxis tasdiqlanadi. Даволаш. Альбен грану л аси ва таблеткаси қў лланилади. Альбен гранул ас и 0,5 г/10 кг тирик вазнга бир кунда бир марта, икки кун қ аторасига берилади. 1 та альбен таблеткаси 36 кг тирик вазнга бир кунда бир марта, икки кун қ аторасига берилади. Ундан таш қ ари дронцит 5-10 мг/кг дозада касалланган паррандаларга берилса, 100% самара беради. 58

Profilaktikasi. O‘rdak va g‘ozlar mollyuskalarni ishtaha bilan yeydi, shu boisdan ular boqiladigan ko‘l, hovuzlarda chuchuk suv mollyuskalari bo‘lmaydi. Parrandalar zararlanadigan asosiy manbalar kichik ko‘l, hovuz, ariq va boshqa irrigatsiya shoxobchalaridir. Xo‘jaliklar yaqinida joylashgan bunday manbalarni yo‘qotish yo‘li bilan o‘rdak va g‘ozlarning bilgarsioz bilan zararlanishining oldi olinadi. Suv havzalari mollyuskalarning bor-yo‘qligiga tekshirib turiladi va ularga qarshi kurash tadbirlari amalga oshiriladi. Bilgarsioz kasalligini bartaraf etishda parrandalarning yoshini kattalaridan alohida ajratgan xolda (havfsiz ko‘llarda) boqish eng yaxshi samara beradigan tadbir hisoblanadi. Nematodalar sinfidan Porrocoecum crassum o‘rdaklarning spetsifik turlaridan bo‘lib, mazkur qushlar uchun o‘ta patogen hisoblanadi. Porrocoecum crassum o‘rdaklarda parazitlik qilib, o‘rdak porrotsekozi kasalligini keltirib chiqaradi. Rivojlanishining lichinkalik stadiyasida o‘rdakning muskulli oshqozonining kutikulasi ostida, jinsiy voyaga yetganda esa ingichka ichakda parazitlik qiladi. O‘rdaklardan tashqari yovvoyi suv qushlarida (yovvoyi o‘rdak, kryakva) ham uchraydi. Qo‘zg‘atuvchining morfologiyasi. Porrotsekum urchuqsimon yirik nematoda bo‘lib, tashqi ko‘rinishidan tovuq askaridasiga o‘xshab ketadi. Og‘zi uchta asosiy lab va uchta oraliq lab bilan o‘ralgan. Jinsiy dimorfizm yaqqol ko‘rinadi. Erkagining uzunligi 30-45 mm, eni 1,6-1,8 mm, dum qismi bir oz o‘tkirlashgan va dum qanotchalari yo‘q. Spikulasi shamshirsimon, bir oz qayrilgan. Urg‘ochisining uzunligi 51-58 mm, eni 2-2,1 mm. Tuxumlari ovalsimon, 0,091-0,118x0,068-0,091 mm. Tashqi po‘sti qalin va notekis g‘adir-budir. 59

Biologiyasi. Porrotsekum biogelmint bo‘lib, definitiv xo‘jayin (o‘rdak) va oraliq xo‘jayin (yomg‘ir chuvalchangi) ishtirokida rivojlanadi. U quyidagicha amalga oshadi. Urg‘ochi porrotsekumlar tashqariga ko‘p miqdorda yetilmagan tuxum chiqaradi. Bu tuxumlar tashqi muhitda qulay sharoit bo‘lganida, ya’ni yetarli miqdorda kislorod, namlik va temperatura 22-320S bo‘lganda 5-7 kunda yetiladi, hamda ichida lichinkasi bo‘lgan invazion tuxumga aylanadi. Bunday tuxum oraliq xo‘jayin – yomg‘ir chuvalchangi tomonidan yutib yuboriladi. Lichinka rivojlanishining keyingi stadiyalari yomg‘ir chuvalchangi organizmida o‘tadi. Yomg‘ir chuvalchangida lichinka ikki oy davomida invazion xolatga yetadi O‘rdaklar porrotsekum bilan o‘zlarida invazion lichinkalarni saqlagan yomg‘ir chuvalchangini yeb zararlanadilar. O‘rdak organizmida yomg‘ir chuvalchangi hazm bo‘lib ketadi, undagi porrotsekum lichinkalari esa muskulli oshqozon kutikulasi ostiga o‘tib oladilar. U yerda 7-9 kun yashab, so‘ng ingichka ichakka migratsiya qiladilar va shu yerda jinsiy voyaga yetgunga qadar parazitlik qilib yashaydilar. Porrotsekum lichinkalari definitiv xo‘jayin organizmiga tushgandan so‘ng 20- 25 kundan keyin jinsiy voyaga yetgan porrotsekumga aylanadi. Epizootologiyasi. Porrotsekoz kasalligining asosiy manbai porrotsekum bilan zararlangan o‘rdaklar va yomg‘ir chuvalchanglari hisoblanadi. Porrotsekum bilan asosan 1-3 oylik jo‘jalar kasallanadilar. Ovqat ratsioni past va yaxshi oziqlanmaydigan katta yoshdagi o‘rdaklar ham porrotsekoz bilan kasallanishi mumkin. Porrotsekoz invaziyasining ko‘tarilishi may oyidan avgust oyigacha davom etadi. Invaziyaning yuqori nuqtasi yozning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Qishda o‘rdaklarning porrotsekoz bilan kasallanishi kuzatilmaydi. Seryog‘in yillarda porrotsekum bilan zararlanish yalpi tus oladi. Chunki bunday paytda ko‘plab oqmas va juda sekin oqadigan suv havzalari, ko‘lmakchalar hosil bo‘lib, ularda yomg‘ir chuvalchangi yashashi uchun qulay sharoit tug‘iladi. 60

Patogenezi va patalogo-anotomik o‘zgarishlari. Porrotsekumlar xo‘jayin organizmiga ham toksinli ham mexanik ta’sir ko‘rsatadi. Parazit lichinkalari o‘rdak muskulli oshqozonining kutikulasida lokalizatsiyalanib, kutikulasi qalinlashib qotib qoladi va kutikula nekrozini keltirib chiqaradi. Voyaga yetgan porrotsekumlar esa ingichka ichakning shilimshiq qavatini yallig‘lanishiga sabab bo‘ladi. Ba’zi xollarda esa ingichka ichakda ko‘plab porrotsekumlar yig‘ilib qolib, ichak devori yorilib ketishi mumkin. Kasallangan jo‘jalarning o‘sishi va rivojlanishi keskin pasayadi. Hazm organlarining faoliyati buziladi, ichi ketib ishtaha yo‘qoladi. Bosh, bel va qanotdagi patlar to‘kiladi. Ba’zan esa nerv sistemasi faoliyatining buzilishi orqasida tutqanoqlar sodir bo‘lishi mumkin. Jo‘jalar boshlarini ixtiyorsiz ravishda har tomonga osiltirib yurishlari yoki bir joyda qunishib qolishlari mumkin. Invaziya intensivligi yuqori bo‘lganda katta yoshdagi o‘rdaklar ham oriqlab, tana massasi kamayib ketadi va tuxum tug‘ishi pasayadi. Bunday o‘rdaklar go‘shtga chiqarilganda ham ularning go‘shtining sifati juda past bo‘ladi. Kasallikni aniqlash. Kasallik porrotsekoz kasalligining klinik belgilariga qarab aniqlanadi. Porrotsekum tuxumlarini topish uchun Fyulleborn usulidan foydalaniladi. Katta o‘rdaklar to‘liq gelmintologik tekshiruvdan o‘tkazilganda ingichka ichakda porrotsekumlar bor-yo‘qligi hisobga olinadi. Jo‘jalar yorib ko‘rilganda esa muskulli oshqozoni yaxshilab tekshiriladi va unda porrotsekum lichinkalari bor- yo‘qligi e’tiborga olinadi. Davolash. O‘rdak porrotsekozida eng samarali antgelmint piperazinning tuzlari va to‘rt xlorli uglerod hisoblanadi. Piperazin- sulfat va piperazin-adipinat kasallangan o‘rdaklarga 1kg vazniga 0,5-0,7 gr preparatni xo‘llangan kepakka aralashtirib beriladi. To‘rt xlorli uglerodni o‘rdakning 1 kg vazniga 2 ml dozada jig‘ildoniga yuboriladi. Buning uchun ingichka rezina naychadan yoki shpritsdan foydalanish mumkin. 61

Profilaktikasi. Asosiy kurash qo‘zg‘atuvchining rivojlanishidagi «biologik zanjir» ni uzishdan iborat. Buning uchun jo‘jalar alohida, porrotsekumning invazion elementlari bo‘lmagan yaylov va havzalarda boqiladi. Shuningdek, o‘rdak jo‘jalarini tuxumdan chiqqach, uch oygacha suvga tushirmasdan quruqlikda boqish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Porrotsekoz tarqalgan suv havzalariga o‘rdaklarni haydash ham uch yilgacha man etiladi. O‘rdak fermalari yaqinidagi havzalarga porrotsekum tashuvchi yovvoyi o‘rdaklarni keltirmaslik kerak. Yaylov mavsumi tugagandan keyin katta yoshdagi o‘rdaklar gelmintsizlantiriladi. 62

ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Абуладзе К.И. и др. Паразитология и инвазионные болезни сельско хозяйственных животных. Москва: Агропромиздат, 1990. 2. Азимов Д.А. Шистосоматиды животных и человека. Ташкент: ФАН, 1975. 3. Азимов Д.А. Методические указания по лечению и профилактике ориентобильгарциоза животных. Ташкент, 1983. 4 . Азимов Д.А. Трематоды – паразиты животных и человека. Ташкент: Мехнат, 1986. 5 . Азимов Д.А, Давлетмендов Ф.Х., Меркутов Е.Н., Исакова Д.Т. Краткий справочник по болезням птиц. Ташкент: Мехнат, 1987. 6. Азимов Ж.А., Шакарбоев Э.Б. ва б. Қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ва паррандаларнинг трематодозларига қарши кураш чора-тадбирлари бўйича тавсиялар. Тошкент, 2006. 7. Акбаев М.Ш. и др. Паразитология и инвазионные болезни животных. Москва: Колос, 2000. 8 . Боев С.Н. Основы нематодологии. Простронгилиды // Москва: «Наука», 1975. 9 . Дадаев С, Азимов Д.А. Методы сбора и иследования паразитических червей животных и человека. Ташкент, 1995. 1 0 . Демидов Н.В. Гельминтозы животных: Справочник. Москва: Агропромиздат, 1987. 63

1 1 . Кабилов Т.К. Жизненные циклы гельминтов животных Узбекистана, развивающиеся с участием насекомых // Ташкент: «Фан», 1985 . 12. Мавлонов О., Хуррамов Ш. Умуртқасизлар зоологияси. Тошкент: Меҳнат, 1998. . 1 3 . Матчанов Н.М., Азимов Д.А. и др. Рекомендации по борьбе с фасциолезом, ориентобильгарциозом и стронгилятозами и меры их профилактики у жвачных животных. Ташкент, 1990. 1 4 . Шопулатов Ж. Ветеринария справочниги. Тошкент, «Мехнат», 1989. 1 5 . Шопулатов Ж. Ветеринария асослари. Тошкент, «Мехнат», 1993. 1 6 . Шульц Р.С., Гвоздев Е.В. Основы общей гельминтологии // Москва: «Наука», 1970. Т. 1-2. с. 128-491.15. Шопулатов Ж. Ветеринария асослари. Тошкент, «Мехнат», 1993. 17 . Қулмаматов А. Умуртқасиз паразит ҳайвонлар. Тошкент: Ўқитувчи, 1988. 18 . Эргашев Э., Матчанов Н. ва бошқалар Ветеринария асослари // Ўқув қўлланма. Тошкент, «Ўқитувчи», 1974 й. 19 . Эргашев Э., Шопўлатов Ж. Паразитология // Тошкент, «Ўқитувчи», 1981 й. 20. Isakova D.T., Shakarbovev E.B. Parazitologiya. Toshkent : Talqin . 2004. 64

Biz quyidagi ma’lumotlarimizda parrandachilikni asrab avaylash, ulardan sermahsul mahsulotlar yetishtirsh ular orasida sodir bo‘ladigan ko‘pgina kasalliklarni oldini olish borasida ma’lumotlar va maslahatlar tavsiya qildik. Parrandachilik – chorvachilikning eng serdaromad tarmoqlaridan biri bo‘lib, aholini parhez go‘shti va tuxum bilan ta’minlashda katta ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda, iqtisodiy islohotlar sharoitida faoliyat ko‘rsata boshlagan fermer va dehqon ho‘jaliklari hamda oilaviy tadbirkorlar ham mazkur sohani afzal ko‘rmoqdalar. Chunki tuxum yo‘nalishidagi bir bosh tovuq bir yilda 220-250 donagacha tuxum berishi evaziga tadbirkor uchun yaxshigina daromad keltiradi. Biz quyida mazkur yumushlarni umumlashtirgan holda qisqacha ommabop tilda ban etishni lozim topdik. Inkubatsion tuxumdan jo‘ja ochib chiqish jarayoni 21 kun. Inkubatsion shkafdan jo‘ja tushirilishi bilan jo‘jalar saralanadi, chaqqon, baquvvat, sezuvchanligi yuqori bo‘lganlari ajratib olinadi. Bu ajratib olingan jo‘jalar Mareka kasalligiga qarshi emlanadi. Inkubatsioya binosida jo‘jalar 8 soatdan ortiq turib qolmasligi lozim. Jo‘jalar o‘stirish uchun tayyorlangan bino ta’mirlanishi, oqlanishi, dizenfeksiya o‘tkazilib, isitish, shamollatish va yetarli yoritish, yerga to‘shama (10-12 sm, apilka, somon) qalinlikda to‘shab kataklarga bo‘lib mikroiqlim me’yorini saqlash lozim. Jo‘jalarni inkubatoriyadan olib kelgandan keyin eng avval suv beriladi, bunda suvga glyukoza (shakar) 2 kun davomida qo‘shib beriladi. Suv shisha bankada ya’ni suvdonlarda berilishi lozim. Keyin 3 kun davomida 1 litr suvga 1 gr miqdorida enrofloks qo‘shib beriladi, jo‘jalarni asrashda xona harorati 33-350S bo‘lishi kerak. Jo‘jalarga suv berilgandan so‘ng ularga yem aralashmasi beriladi. Jo‘jalarni 1-5 kunlik yoshida quyidagi tartibda oziqlantirish tavsiya qilinadi: bug‘doy-33,5, makka-30, soya shroti-26,2, baliq uni-2, quruq sut-5%, yog‘-0,8, izvestyak-2%, 65

tuz-0,2%, soda-0,1, metianin-0,1% yuqoridagi 100 kg aralashmaga 200 gr primeks qo‘shiladi. Jo‘jalarni 8 kunligida Gamboro kasalligiga qarshi emlanadi. Parrandalarni oziqlantirish mutaxassis maslahatiga binoan 5-21, 22-56, 57-112, 113-133 kunligida va 5% tuxumdorlik boshlangunga qadar o‘zgartirib boriladi. Har bir bosh jo‘jalarga yoshiga qarab 5 gr dan 20 gr gacha ko‘k beda tavsiya qilinadi. Jo‘jalarni 12-13 kunligida birinchi marta o‘lat kasalligiga qarshi burniga ikki tomchi tomizish yo‘li bilan emlanadi. 18 kunligida ikkinchi marotaba Gamboro kasalligiga qarshi emlanadi. 22-27 kunligida 5 kun davomida Koksidioz kasalligiga qarshi Koksidiostatik (anprolium, anprosol, norsulfazol) dorilarini qo‘llab muolaja o‘tkazish zarur. Jo‘jalarni 30 kunligida ikkinchi marotaba o‘lat va bronxit kasalligiga qarshi ikki valentli “La-Sota” bilan emlash shart. O‘lat va bronxit kasalligiga qarshi 60-90 kunligida ham emlash lozi. Parrandalarni 45-50 kunligida birinchi marotaba yuqumli Larengotraxeit kasalligiga qarshi emlanadi, bunda jo‘jani ko‘ziga bir tomchi tomizish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Ikkinchi marotaba 80-81 kunligida emlanadi.67-70 kunligida parrandalarni kolibakterioz, mikoplozmoz va boshqa ba’zi kasalliklarga qarshi profilaktika uchun 1 litr suvga 1 gr dan enrofloks ichirish zarur.Jo‘jalarni 115 kunligida “Chechak” kasalliklariga qarshi qanoti ostiga emlanadi va shu shida SSYA emlamasi bilan to‘shiga ukol qilib chiqiladi.Hurmatli parrandaboqarlar yuqorida nomlari keltirilgan kasalliklarni dori-darmon bilan davolab bo‘lmaydi, shuning uchun ko‘rsatilgan emlamalarni o‘z vaqtida o‘tkazib borsangiz parrandalaringiz sog‘lom va baquvvat bo‘lib, ko‘zlagan maxsulotni olishga muyassar bo‘lasiz. 66

O'xshashlar

Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi, ahamiyati

Nishon tumani Ch.Begimqulov jamoa xo`jaligiga qarashli maydonlardagi ihotazorlarning ahamiyati va bugungi ahvoli

Probiotiklarning qorako’l qo’ylar jinsiy sistemasiga ta’siri

Hujayradagi hayotiy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli

Mitoxondriyalarda Са2+-transport sistemalarining tuzilishi, funksiyasi va ularga biologik faol moddalarning ta`siri