Ҳайвон ҳужайраларини ўстиришга оид замонавий маълумотлар - Biologiya - Diplom ishlar

Ҳайвон ҳужайраларини ўстиришга оид замонавий маълумотлар

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

519.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳайвон ҳ ужайраларини ўстириш га оид замонавий маълумотлар

МУНДАРИЖА КИРИШ…………………………………………………………………….3 БОБ. Фойдаланилган адабиётла шархи…………………… 2 - БОБ. Тадқиқот усуллари........................................................................ Ҳайвон ҳужайраларини ўстириш жараёни тарихи Културага (озуқа мухитига) хужайрани киритиш In vitro шароитида ўстириладиган ҳужайраларнинг хусусиятлари Хулоса....................................................................................................... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати....................................................

Битирув малакавий ишнинг долзарблиги . Юксак тузилишга эга ҳайвонлар тўқималаридан ҳужайраларни ажратиб олиб in vitro шароитида ўстириш ва кўпайтириш учун шароит яратиш ҳақидаги билимлар ва ғоялар XX асрнинг биринчи ўн йилликларида вужудга келган. Қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини муваффақиятли равишда клонлаш ишлари дастлаб 1986 йилда С.Уилладсин (S.Willadsen) томонидан амалга оширилган. У 8 та ва 16 та ҳужайрали қўй эмбриони ҳужайралари ядросини, ядроси олиб ташланган бластомерга кўчириб ўтказган. С.Уиладсин (1989 йил) томонидан 32-ҳужайрали муртак битта бластомерини рецепиент тухум ҳужайрасига ўтказиш орқали 4 та генетик ўхшаш бўлган холстейн зотига мансуб буқалар олинган. Муаллиф томонидан кўпчилик ядролар 32-ҳужайрали босқичигача тотипитентлик хусусиятини сақлаши қайд қилинган, бунда уларнинг сезиларли қисми ҳатто реконструкциядан кейин 64-ҳужайрали босқичгача ушбу хусусиятини сақлай олган ва қўй тухум йўлида бластоциста дастлабки босиқичигача нормал ривожланган. Қорамол бачадонига, охирги реципиентга кўчириб ўтказилгандан кейин улар нормал ривожлана бошлаганлиги муаллиф томонидан таъкидланган. Битирув малакавий ишнинг мақсади. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда биз ҳайвон ҳужайраларини ўстиришга оид малумотларни йиғишни олдимизга мақсад қилиб қўйдик. Биз ўқувчиларни ушбу соҳаларда эришилаётган янгиликлардан хабардор қилиш ва шу ишларни келгусида ўзлари мустақил равишда бажаришлари учун ушбу мавзуни танладик Битирув малакавий ишнинг вазифаси. 1. Мавзуга оид адабиётларни топиш ва улар устида ишлаш 2.«Тўқимадан ажратиб олинган» ёки алоҳидаланган ҳужайраларнинг ўсишини таъминловчи муҳитни яратиш усулини ўрганиш. 3.Ҳужайраларнинг ривожланиши, ўсиш динамикасини кузатиш усулларини ўрганиш.

4.Ҳайвон ҳужайраларини бошқа биологик агентлардан эркин ҳолатда ушлаб туриш ва in vitro шароитида тинимсиз ўстиришни таъминловчи усуллар. Ишдаги янгилик. Биотехнология фани янги фанлар жумласига кириб бизнинг шаротимизда “Ҳайвон ҳужайраларини ўстиришга оид замонавий маълумотлар” устида деярли ишлар олиб борилмаган. Бу соҳага оид ўзбек тилидаги қўлланмалар ҳам жуда кам. Мен битирув малака ишимни ёзишда инглиз ва рус тилида ёзилган, дунёнинг замоновий лабораторияларда олиб борилаёган ишлар ва уларнинг услублари тўғрисида янги маълумотлар келтирдим. Қўлланилиш соҳаси. Ушбу битирув малакавий ишдан коллеж, мактаб ўқувчи ва ўқитувчилари ҳамда шу соҳага қиқувчилар қўлланма сифатида фойдаланишлари мумкин.

АДАБИЁТЛАР ШАРХИ Юксак тузилишга эга ҳайвонлар тўқималаридан ҳужайраларни ажратиб олиш ва in vitro шароитида ўстириш ва кўпайтириш учун шароит яратиш ҳақидаги билимлар ва ғоялар XX асрнинг биринчи ўн йилликларида вужудга келган. Шундай кейин маълум бўлдики, бунга ўхшаш жараёнларни ҳақиқатдан амалга ошириш мумкин ва ишларнинг иккинчи босқичи бошланди, яъни фильтрланувчи-инфекцион агентлар ҳисобланган вирусларнинг ҳужайраларини ўстириш ва репродукциясини амалга ошириш имкониятлари намойиш қилина бошланди. Бу тарихнинг учинчи босқичи ҳайвон ҳужайраларида кўп миқдорда вирус материалини олиш ва ундан эмлаш препаратлари тайёрлашда фойдаланишдан тортиб, 1) ҳужайрага специфик экзоген олинган генларни киритиш ва уларни экспрессиялаш; 2) культурада якка ҳужайрадан бутун бир популяцияни ўстириш имкониятлари тасдиқланган давргача ривожланишни ўз ичига олади. Бу кўринишдаги ҳужайра популяцияси атроф муҳитга ажратувчи антитело ажратганда, ўстириш муҳити эритмасига ажратилган барча антитело молекулалари бир хил бўлади. Бу иккала феномен сабаблари ҳозирги вақтда интенсив ўрганилмоқда ва у бу соҳадаги ишларнинг тўртинчи босқичи бошланишини ташкил қилади. Ҳайвон ҳужайраларининг культурада бўлиниши ва ўсиши имкониятларини кўрсатиш учун бир қатор ёндашув ва услубларни ўзлаштириш талаб қилинади. Уларнинг асосийлари қуйида келтирилган: 1.Экзоген прокариотлар ва замбруғлардан эркин ҳолатда ҳужайраларни олиш усули. 2.«Тўқимадан ажратиб олинган» ёки алоҳидаланган ҳужайраларнинг ўсишини таъминловчи муҳитни яратиш усули. 3.Ҳужайраларнинг ривожланиши, ўсиш динамикасини кузатиш усуллари.

4.Ҳайвон ҳужайраларини бошқа биологик агентлардан эркин ҳолатда ушлаб туриш ва in vitro шароитида тинимсиз ўстиришни таъминловчи усуллар. Бу усулнинг ишлаб чиқилишининг илмий асосини ҳужайранинг тирик организмлар - ҳайвон ва ўсимликлардан олинган асосий структура элементи эканлигидан келиб чиқади. Ҳайвон тўқималаридан ҳужайраларни ажратиб олиш ва in vitro шароитида ўстириш ва кўпайтириш шароитларини яратиш концепцияси Клод Бернарга тегишли ҳисобланади. У фақатгина тирик организмлар ташқи муҳит ўзгаришларига боғлиқ ҳолатда ички муҳити доимийлигини сақлаш хусусиятига эга эмаслигини таъкидлаган. Ҳайвон организмидан ташқаридаги ҳужайра ҳам ўзининг ички шароитларини ушлаб туришга ҳаракат қилади. Бунда ташқи ва ички шароитлар ўртасидаги фарқ кам бўлса, у ҳолда ҳужайранинг бўлиниш ва ўсиш эҳтимоллиги юқори бўлади. Ҳодиса ҳақидаги бу кўринишдаги тушунча организмдан ташқарида ҳужайранинг ўсишини ушлаб турувчи ва стимуллаш хусусиятига эга муҳитни яратиш талабини юзага келтиради. Бироз кейинроқ, 1885 йилда У. Ру (W. Roux) тирик тўқимани организмдан ташқарида сақлаш имкониятларини кўрсатиб берди. У жўжа эмбриони қобиғини иситилган физиологик эритмада ҳаётчанлигини сақлашини намойиш қилди. Ўз навбатида у in vitro шароитидаги эмбриология масалалари бўйича оммавий нашрларнинг фаол муаллифи ҳисобланади. Кейинроқ, 1897 йилда Лёб (Loeb) қон плазмаси ва зардоби билан тўлдирилган пробиркада қон ҳужайралари ва бириктирувчи тўқимани ҳаётчанлик ҳусусияти сақланишини кўрсатиб берди. Льюнгрен (1898 йил) одам териси эксплантатини нордон муҳитда ҳаётчанлигини сақлаш ва реимплантация хусусиятига эга бўлиши имкониятларини кўрсатиб берди. Қўшимча тажрибалар Джолли (1903 йил) томонидан ўтказилиб, таркибида саламандра лейкоцитлари бўлган осилиб турувчи томчида ҳужайраларнинг бўлинишини кузатган, Биб ва Эвинг (1906 йил) эса буни ит лимфасаркома тўқимасини кўчириб ўтқазишда тасдиқлаган.

Ру нинг ишларини давом эттириб, Росс Харрисон « осилиб турувчи томчи » усулини такомиллаштирган. У бақада лимфа тромблари хосил бўлган медулляр томирларидан ажратиб олинган, унча катта бўлмаган тўқима парчасини қоплағич ойнанинг пастки томонига ўрнатиб, предмет ойнасига юқорига қаратиб жойлаштирган. 1907 йилда у ушбу кўринишдаги «камера» ёрдамида асаб ҳужайраларининг ўсишини бир неча ҳафта мобайнида кузата олган; у бу ҳужайраларнинг ўсиш тезлиги 25 минутда 20 мкм ни ташкил қилинишни аниқлаган. Бу вақтда, Харрисон тажрибаларидаги каби масала ечимига ойдинлик киритиш мақсадида бақа асаб ҳужайраларида ишлаши билан биргаликда Барроуз каби тадқиқотчилар иссиққонли ҳайвонлар тўқима ҳужайралари устида хам тажрибалар олиб борган. Бу тадқиқотчи 1910 йилда лимфа тромби билан биргаликда товуқ плазма тромбидан фойдаланди. 1913 йилда Алексис Каррель эмбрион экстракти билан тўйинтирилган қон плазмасини синаб кўрди. Бу кўринишдаги экстракт қўшимчаси тўқималарнинг ўсишини тезлаштирди. Бу усулдан фойдаланиш Левис (1911 йил) ва Рид (1908 йил) фойдаланган усулга нисбатан самарали натижаларга олиб келиш эҳтимоллигини оширди. Рид денгиз чўчқаси суяги кўмигидан ажратиб олинган ҳужайралар культурасини аниқ кимёвий таркибдаги муҳитда эксплантат сифатида ўстиришга ҳаракат қилган. Каррелнинг ишлари катта эътибор қозонди, у ўзининг тадқиқотларини «умрбоқий» ҳужайраларни ўстириш деб номи билан нашр қилган. 1912 йил 17 январда жўжа эмбриони юрак ҳужайраларини инкубациялаш устида тажрибалар бошланган. Эблинг ўзининг 34 йиллик тажрибалари асосида ҳужайрани экиш бўйича тавсияларини таклиф қилган. Бунда Каррелнинг касби жарроҳ бўлган ва у асептик нуқтаи назардан ҳужайраларни in vitro шароитида ўстиришда ўзининг сезиларли хиссасини қолдирган. Бу вақтда тажрибаларни олиб боришни ташкил қилиш ва техник таъминот жуда ачинарли ҳолатда бўлган. Каррелнинг ёрдамчилари қора рангли, узун резина халат ва бошларини тўлиқ ёпувчи кийим кийишган. Ишларни амалга ошириш узоқ вақт талаб қилиб, кўп қисмлардан ташкил топган. Бунда муаллиф томонидан талаб

қилинадиган шароитлардан келиб чиқиб, контаминациянинг олдини олиш учун мураккаб эҳтиёт чораларини таъминлаши натижасида ўстирилаётган матерал атрофида жараённи тўхтаб қолишига олиб келмайдиган атмосфера хосил қилинади. Бунда анчагина муваффақиятларга эришилган. Жумладан, антибиотиклар мавжуд бўлмаган шароитда хам ҳужайраларни кўчириб ўтқазишда жарроҳлик техникаси қоидаларидан фойдаланиш, ҳужайранинг янги шароитга мослашишида бир қатор натижаларга эришган. Каррель шунингдек, ўзининг жамоаси билан биргаликда ҳужайраларни кўчириб ўтқазишнинг илмий асосларини намойиш қилишга ҳаракат қилган. Олиб борилган ишлар натижасида культура муҳитини олиш жараёнига бир қатор ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилган. Жумладан, Тирод томонидан Рингер эритмаси таркибини бироз ўзгартириб, товуқ зардоби ва эмбриони экстрактини киритиш орқали фибрин коагулянтидан фойдаланишни ишлаб чиққан. Канти 1928 йилда ҳайвон ҳужайраларининг бўлинишини кузатиш учун кинофотомикрография усулини ишлаб чиққан. Бу даврга келиб, ҳужайралар билан ишлашда жуда қулай ёндашувлар ва усуллар ишлаб чиқилди. Трипсиндан ҳужайрани тўқима матрицасидан ажратиб олиш учун фойдаланиш усули яратилди. Бироқ бу усул ҳозирги кунгача тан олинмаган бўлсада, 1937 йилда Симм ва Стидлман томонидан плазма культуралариаро ҳужайраларни нофаоллаштириш жараёнида қўллаб кўрилган. Бу усул бутун тўқимани эмас, балки алоҳида ҳужайраларни ўстириш жараёнида самарали ҳисобланади. Биринчи бор якка ҳужайрадан ўстириш орқали клон ҳосил қилиш 1948 йилда Эрл ва унинг ходимлари томонидан амалга оширилган. Игл (1955 йил) турли шароитларда ҳужайранинг озуқага талабини тизимий ҳолатда ўрганган. Бу вақтга келиб, 1961 йилда Хейфлик ва Мурхед томонидан одамда диплоид ҳужайралар линияси (НДС) WI-38 олинган ва бунда бир маротаба хосил қилинган ҳужайра линияси чекланмаган хаётчанлик даврига эга бўлади деб таъкидланган. WI-38 линиясида нисбий равишда унинг культурада мавжудлик даври популяцияни тахминан 50 маротабага

кўпайтирилганда чекланиши исботланган. Ҳужайралар линияси популяцияси нобуд бўлишидан олдин қариш хусусиятига эга. Бироқ бу ҳужайралар нобуд бўлишидан олдин диплоид ҳолатда қолади ва хеч қандан саратон ўсимталари ҳосил бўлиши белгилари кузатилмайди. Саратон ўсмаларидан ажратиб олинган ҳужайралар ёки ўстириш жараёнида трансформацияланган ҳужайралар «умри боқийлиги» билан тавсифланади ва гетероплоидлиги билан корреляцияланади. Ҳайвон ҳужайралари суспензия ҳолатидаги культураси дастлаб ўсма тўқималари ҳужайралари асосида яратилган. Бу ҳужайра – HeLa одам бачадони саратон ўсмасидан ажратиб олинади. 1952 йилда Джеем ва унинг ходимлари томонидан бачадон карционома ҳужайралари линияси ажратиб олинган ва ундан ҳозирги кунда дунёнинг кўплаб лабораторияларида фойдаланилади. Одам диплоид ҳужайраларини ўстириш жараёни тарихининг охирги босқичи, бу ҳужайраларнинг генетик жиҳатдан барқарорлиги, барча маълум бўлган латент ва онкологик вируслардан ҳоли эканлигининг аниқланиши билан боғлиқ. Шу сабабли, одам диплоид ҳужайралари линияларидан одам истеъмоли учун махсулотларда фойдаланишга рухсат берилган. Нормал тўқималардан ажратиб олинган ҳужайралар линиясида Раус саркомаси ва Молони саркомаси вирусларидаги каби потенциал онкоген хусусият мавжудлиги аниқланган бўлсада, бироқ бу фикр ҳозирги кунда ўз кучини йўқотмаган. Ҳатто 1910 йилда Раус товуқ саратон ўсмаси фильтрланган экстракти асосида ўсма хосил қилган. Бу ўсма РНК-вирус (Раус саркома вируси) ёрдамида юзага келтирилган. Кейинчалик бир қатор вируслар ўсма хосил қилиши аниқланган ва улар онкоген вируслар деб номланган.

ҲАЙВОН ҲУЖАЙРАЛАРИНИ ГИБРИДЛАШ УСУЛИНИНГ ЯРАТИЛИШ ТАРИХИ ХIX бошларига келиб, кўп ядроли ҳужайралар кашф қилингани билан боғлиқ ҳолатда соматик ҳужайралар бир-бирига ёпишиши мумкинлиги таҳмин қилинди. Тарихий нуқтаи назардан, поликарионларнинг кашф қилишига асосланиб, Шлайден томонидан янги ҳужайралар цитоплазматик пуфакча ички қисмида она ҳужайра авлоди юзага келиши ҳақидаги нотўғри фаразлари юзага келган. Бу фикрдан фарқли равишда, Рудольф Вирхов томонидан 1851 йилда кўп ядроли ўсма ҳужайраси тасвири тасвирланган ва ишонарли тарзда ҳужайра ичида эндоган муртаклар янги ҳужайраларнинг бошланғичи деб таъкидланган. Бундан ташқари, поликарион ҳужайраларнинг кашф қилиниши ҳужайра назарияси билан кураш оловига ёқилғи сепди. Бу назарияга қарши бўлганлар томонидан олдинга сурилган гипотезага биноан, организм ягона тўқима массасидан ташкил топган бўлиб, давомий тарздаги туташ цитоплазма билан ўралган, поликарионларнинг кашф қилиниши эса бу гипотезанинг тасдиғи сифатида кўрсатилган. Вақт ўтиши билан ҳужайра назарияси тарафдорлари ғалаба қоғонишди, поликарионларнинг мавжудлиги эса қизиқарли саргузаштларга туртки берган. Соматик ҳужайралар гибридлари бизнинг асримизнинг 60-йилларига келибгина кашф қилинган. 1960 йилда Барский ва унинг ходимлари томонидан гибрид ҳужайралар линияси ажратиб олинган. Гибрид ҳужайралар дастлаб сичқон саркомаси 1 ҳужайраси асосида олинган иккита линияни аралаштириш йўли билан хосил қилинган. Дастлабки линия ҳужайралари хромосомалар морфологияси ва сони билан фарқланади, шунингдек сичқонлар организмига киритилганда ўсма хосил қилиш хусусиятига кўра фарқланади. Гибрид ҳужайралар дастлабки ҳужайралар линиясидан хромосомалар сони билан ва шунингдек, иккали она линия ҳужайралари юзасидаги антигенлар миқдори билан фарқланади. Кейин эса ҳужайра гибридларини турли хил ҳайвонлар ҳужайраларидан фойдаланиб

олиш мумкинлиги аниқланган. Бунда қўшилишни чақирувчи модда сифатида инактивацияланган HVJ вируси, яъни Сендай вирусидан фойдаланилган. Шу вақтга қадар Сендай вируси тажрибаларда ҳужайраларни ёпиштиришда кенг миқёсда ишлатилади. Пролиферация хусусиятига эга бўлган, турлар ўртасидаги гибрид ҳужайраларни ўрганишда қуйидаги иккита жуда муҳим ҳолатлар кузатилган: - гибридларда ҳар иккала геном намоён бўлади; - узоқ ват давомида яшовчи, турлар ўртасидаги гибридларда битта турга хос хромосомалар элиминацияси амалга ошади. Ҳужайралар қўшилиши учун қанақадир таъсирловчи шарт эмас. In vivo шароитида хам in vitro шароитида бўлгани каби, махсус моддаларни қўшмасдан туриб хам ҳужайраларнинг ўзаро қўшилиши юзага келиши мумкин. Шунга қарамасдан, бу кўринишдаги барча қўшилишлар спонтан ҳолатда, онтогенезда ўз-ўзидан амалга ошувчи жараён ҳисобланади ва бу жараён эволюцион дастурлаштирилган деб қаралади. Ҳозирги ватқгача биология соҳасида ҳужайра ички мембраналари кўп ҳолларда ўзаро қўшилиши, ҳужайрани чегараловчи ташқи мембраналари эса кам қўшилиши кузатилиши изоҳлаб бўлмайдиган, қийин масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Масалан, Гольжи аппарати пуфакчаларини ўраб турувчи мембраналар ўзаро қўшилиши натижасида ўсимлик ҳужайралари цитокинезида ҳужайра пластинкаси юзага келади, шунингдек эндоплазматик ретикулум мембраналари ҳам ушбу ҳолатда юзага келади. Нормал ҳужайралар табиий шароитда баъзи ҳоллардагина ўзаро қўшилиши кузатилади. Бунда уруғланиш жараёнини ҳисобга олмаган ҳоллардагина, албатта. Бундан ташқари, ушбу жараёнда ҳисобга олмаслик ҳолатидаги жараёнлардан яна бири юксак замбруғларда плазмогамия жараёнини хам кўрсатиш мумкин. Плазмогамия жараёнида бир ядроли гаплоид ҳужайралар ўзаро қўшилиб, иккита ядроли ҳужайра хосил қилади (дикарион). Бу кўринишдаги ҳужайралар митоз усули билан кўпаяди, бунда иккита ядро сақланиб қолади, натижада эса барчага маълум бўлган хосилдор

мева тана юзага келади. Табиий шароитларда сут эмизувчилар ҳужайраларида хам қўшилиш жараёни кузатилиши мумкин. Масалан, мушак тутамлари хосил бўлишида ҳужайралар қўшилиши қайд қилинган. XIX асрда кўндаланг-тарғил мушакларда миофибриллалар поликарион – йирик, чўзинчоқ шаклдаги, кўп ядроли ҳужайралардан ташкил топганлиги таъкидланган. Поликарионлар – бир ядроли миобластларнинг қўшилишидан хосил бўлган. Ўсма ҳужайраларининг қўшилиши - одатий ходиса ҳисобланиб, натижада in vivo шароитида ўсма ҳужайралари баъзан нормал ҳужайралар билан хам қўшилиши қайд қилинади. Ҳужайраларнинг ўз- ўзидан, спонтан равишда қўшилишини in vitro шароитидаги тажрибаларда ўрганиш устида тадқиқотлар олиб борилган. Бу кўринишдаги тажрибаларда тўқималарида турли хил геотипга эга бўлган ҳужайралар мавжуд бўлган, " химералар " ёки аллофен ҳайвонлар - сичқонлар олинган (31-расм). 3 1-расм. А ллофен сичқонларни олиш . Химераларни яратиш усули

1.Агрегацион усулда химераларни олиш бир вақтнинг ўзида, бир- биридан ҳабари бўлмаган тарзда, Варшав ада Тарковски й ва Филадельфи яда Минц томонидан ишлаб чиқилган (1961-1962 йиллар ). Бунда ҳомиладор урғочи-донорлар бачадонидан 8 та блостомерга эга бўлган муртак ажратиб олинган. Бластомерлар иккита турли хил генотипга эга бўлган ҳайвонлардан (масалан, оқ ва қора тусли сичқонлардан) олиниб, уларнинг агрегацияси амалга ошишини таъминловчи шароит яратилган муҳитга солиниб, 16-ҳужайрали муртак хосил қилинган. Бу таркибдаги муртак in vitro шароитида бластоцитлар босқичигача ривожланади, кейин эса уларни қабул қилувчи она организми бачадонига кўчириб ўтказилади, бунда маълум бир гормонлар ёрдамида ёлғондакам ҳомиладорлик юзага келтирилади. Натижада эса аллофен сичқонлар хосил қилинади. Бунда сичқонларда жун юзага келганда она сичқонлар каби оқ эмас, балки қора рангли бўлади, шунингдек оқ ва қора рангларнинг аралаш учраши, йўл-йўл тусли, ола-чипор рангли сичқонлар кузатилади. Бу ҳолат химера- ҳайвонларнинг тўқималари мозаикали тарзда тузилишга эгалигини тасдиқлайди, яъни ҳужайралар "оқ" ва "қора" ранг фенотипларини келтириб чиқарувчи генотипга эга бўлади. Бу кўринишдаги ҳайвонларнинг ички тўқималари хам табиийки, мозаик хусусиятга эга бўлиб, жун ранги каби аралаш генотип хусусиятларини намоён қилади. Бунда фарқланишлар ферментатив функция бажарувчи оқсилларда яққол намоён бўлиши мумкин: яъни бу ферментлар она сичқонлардаги каби реакцияларни катализлаши мумкин, айнан ўхшаш кофакторлар талаб қилинади, бироқ бунда улар ўзаро ўхшаш бўлсада, идентик тарзда бир хил бўлмайди. Бу кўринишдаги оқсиллар изоферментлар деб аталиб, уларни электрофорез ёрдамида ажратиш мумкин. Агрегацион химераларни нафақат иккита эмбрион асосида олиш мумкин, балки турли хил сондаги ажратиб олинган бластомерлар ёки эмбрионнинг алоҳида қисмлари асосида хам яратиш мумкин. Химера эмбрионлари ўлчамлари одатдаги ҳужайралардан катта фарқ қилмайди ва бунда эмбрионал

бошқарилиш механизмлари хам қайд қилинган. Ушбу усулнинг қулайлиги – микрожарроҳлик техникасини талаб қилмайди, шу сабабли эмбриогенетика соҳасида кенг қўлланилади. 2. Инъекцион усул – 1968 йилда Р. Гарднер томонидан ишлаб чиқилган. Бу усулда бластоциста босқичидаги эмбрионлардан фойдаланилади. Бластоцисталар микроманипуляторлар ёрдамида бирлаштирилади, бунда инъекция йўли билан донор бластоцистлар ҳужайра ички массаси рецепиентнинг эмбриони бластоцелига киритилади. Бу усул билан нафақат эбрион дастлабки босқичларида ҳужайра ички массасини кўчириб ўтказиш мумкин, балки нисбатан дифференциаллашган ҳужайраларни хам кўчириб ўтказиш имконияти мавжуд. Инъекцион усул турлар орасида химераларни олишда кенг қўлланилади. Дастлабки турлар орасидаги химера, ўзаро ўхшаш бўлган, бироқ одатда чатишмайдиган сичқон турлари орасида хосил қилинган: M. muskulus ва M. caroli. Бунда қайд қилиб ўтиш керакки, инъекция усули билан олинган химера эмбриони рецепиент сифатида фойдаланилган тур бластоциста олинган турга айнан ўхшаш бўлган бачадонга кўчириб ўтказилган ҳоллардагина нормал ривожлана олади. Масалан, M. muskulus сичқон туридан олинган бластоциста ҳужайра ички массаси M. caroli сичқони эмбрионига кўчириб ўтказилган. Олинган химералар M. muskulus бачадонига имплантация қилинган ва у жойда яхши ривожлана бошлаган, M. caroli бачадонида эса икки ҳафтадан кейин нобуд бўлган. Сичқон ва каламуш турлари орасидаги олинган химера муртаклари агрегация йўли билан 70-йиллардагина амалга оширилган. Дастлабки химера ҳайвонлари фақат 1973 йилда Р.Гарднер ва М. Джонсон томонидан яратилган. Ушбу тажрибаларнинг мувафаққиятли амалга оширилиши натижасида 80-йилларда қишлоқ хўжалигида химера ҳайвонларни яратиш устида изланишлар жадаллашувига олиб келган. Бунда қора мол химераларини яратишда аграгацион усулнинг қўлланилиши асослаб берилган. Bos indicus + Bos taurus зотлари ўртасидаги химера бузоқлари

фақат инъекцион усул ёрдамида хосил қилинган. 1984 йилда турлар орасидаги химералар қўй ва эчкилар ўртасида амалга оширилган ва қўй-эчки хосил қилинган, бу тажрибалар бир вақтнинг ўзида Англия ва Германия давлатларида амалга оширилган. Бунда ҳар иккала усулдан хам фойдаланилган. Жинсий йўл билан эчки ва қўйлар чатишмайди, чунки бунда турлар орасида хромосомалар тўплами турли хилда: эчкида 2n = 60, қўйда 2n = 54 ҳолатда бўлади. Германияда 1985 йилда швиц (жигарранг) қорамол зоти ва голштин-фриз зотлари ўртасида 32 ҳужайрали эмбрион асосида агрегацион химера бузоқча олинган. Бу химера бузоқча фенотипига кўра ҳар иккала она авлод белгиларини ўзида мужассамлаштирган – жигарранг ва қора-ола-чипор тусли рангларни акс эттирган. Химера ҳайвонлар ўзидан генетик жиҳатдан мозаик хоссага эга авлод қолдириш хусусиятига эга эмас. Уларда гетерозиготаларда бўлгани каби, ажралиш кетади ва натижада қимматли бўлган генетик комбинациялар бузилиши рўй беради. Бироқ, бунда битта авлод давомида қимматли хўжалик белгиларини сақлаб қолувчи авлод сақлаб қолинади, масалан сут махсулдорлигига кўра, шунингдек гўштдорлик хусусиятларига кўра хусусиятлар битта авлодда кузатилади. Химера хусусияти ўсимликларда жуда кам ҳолларда кузатилади. Бунда бу ҳодиса ўсимликларда яширин шаклда амалга ошади, бунда белгиларнинг фенотипда намоён бўлиши кузатилмайди. Бироқ, пластида мутациясида бу ҳодисани ўсимликларда бевосита кузатиш имконияти мавжуд. Кўпинча спонтан тарздаги, яъни ўз-ўзидан амалга ошувчи химера хосил бўлиш ҳодисаси гетерозигота ўсимликларда кузатилади. Турли хил типдаги ўсимлик ҳужайралари фазовий жиҳатдан бир-биридан аниқ ажратилади, бунда апикаль меристема бўлинишида алоҳида қатламлар хосил бўлади. Кўринувчи ҳолатдаги мутациялар хлоропластларда амалга ошиши ва химера хосил бўлиши ўсимликларда ола-чипор барглиликнинг ёки баргда бошқа тусдаги рангли соҳаларнинг хосил бўлишига олиб келади.

ҲАЙВОН ҲУЖАЙРАЛАПИНИ ЎСТИРИШ ШАРОИТИ ВА УСЛУБЛАРИ Ҳужайрани тўқима ёки организмдан ажратиб олиб, культура муҳитига жойлаштирилгандан кейин ҳужайра учун in vivo шароитидаги каби ташқи шароитлар билан таъминлаш зарур. Бу кўринишдаги таъминот ҳужайрани яшовчанлиги ортишига, пролиферацияси ва ихтисослашувига олиб келади. Ҳужайра ташқарисидаги муҳит ҳужайрани озуқа ва гормонал омиллар ва шу каби ҳужайранинг ҳаётчанлиги ва ўсиши учун керакли бўлган барча омиллар билан таъминлаши керак. Ҳайвон ва одам ҳужайралари культураси аниқ бир ҳолатдаги фазаларни, яъни суюқ (озуқа муҳити), газсимон (газлар концентрацияси) ва қаттиқ (субстрат юзаси) фазаларни талаб қилади. Озуқа муҳити – биологик келиб чиқувчи компонентлардан (плазма қўшимчалари, қон зардоби, тўқима экстракти ва шу кабилар) иборат аниқ бир таркибга эга. Озуқа муҳитининг асосини тузли эритма ташкил қилади. Бу эритма таркибидаги минерал компонентлар шундай танланганки, бунда эритма ўстириш жараёнида муҳитнинг кислота-ишқорийлик мувозанатини доимий равишда ушлаб туриш, яъни буфер функциясини бажаради. рН кўрсаткичининг доимийлиги ўстиришда асосий талаблардан бири ҳисобланади. Озуқа муҳитини тайёрлашда одатда Эрл ва Хенкс тузли эритмаларидан фойдаланилади. Бу эритмалар Дульбекко ва Фогт фосфат тузли буферлари каби культурани суғориш ва ювиш, ҳужайра линияларини ажратиш ва ҳужайра культурасининг турли манипуляцияларида фойдаланилади. Ўстиришда яна бир муҳим шароитлардан бири осмотик босим ҳисобланади. У 1 кг эритувчида (осмольяллик) ёки 1 эритмада (осмолярлик) эриган модданинг осмотик фаол заррачалар мол қисми (ионлар ва ионлашмашган молекулалар) билан аниқланади. Суюлтирилган сувли эритмаларда бу қийматлар яқин ҳисобланади. Эритманинг осмольяллиги (осмоль/кг) = S mi*xi

Бу ерда, mi эриган i- модданинг концентрацияси (моль/кг), xi молекуласи диссоциацияланган молекуланинг заррачалари сонини ифодалайди. Масалан, Эрл эритмаси учун осмольяллик қиймати 310,6 мос моль/кг га, ҳақиқий қиймати 283 га тенг. рН диапазони ва осмольяллиги кўпаяётган ҳужайраларда тор доирада ва ҳужайра типига боғлиқ бўлади. Масалан, одам диплоид фиробластлари WI38 клон ҳолатида ўсиши учун оптималь рН қиймати рН=7,30+0,15 ва осмоляльлик қиймати 285+40 мосмоль/кг ни ташкил қилади, жўжа эмбриони фибробластлари учун эса бу қийматлар мос равишда 7,12+0,18 ва 300+20 ни ташкил қилади. Кўпчилик муҳитлар учун рН қийматини сақлаш мақсадида бикорбанатли буфердан (HCO 3 =CO 2 +OH) фойдаланилади, агар СО 2 ажралса ОН концентрацияси ортади. Кам миқдордаги бикорбанат буфер сақловчи эритмалар (Хенкс эритмаси) яхши ёпиладиган идишларда рН қийматини ушлаб туриш учун фойдаланилади. Бошқа эритмаларда (Эрл эритмаси) бикорбанат миқдори кўпроқ бўлиб, улар СО 2 нинг парциал босими ортувчи тизимларда фойдаланилади. Агар культура рН ни ушлаб туриш қийин бўлган шароитда, СО 2 инкубатори ташқарисида олиб борилса, у ҳолда альтернатив буфер тизимлар талаб қилинади. Бунда яхши буфер HEPES 4-(2-оксиэтил)1-пиперазинэтансульфон кислота ҳисобланади. HEPES сувда яхши эрийди, икки валентли катионлар билан боғланиш хосил қилмайди, 0,05 мольгача цитотоксик ҳусусиятга эга эмас? 0,01-0,03 М концентрациясида фойдаланилади. Ҳайвон ҳужайраларини ўстириш учун стандарт муҳитлар: Игл MEM ( minimal essential medium ) ва BME ( basal medium, Eagle ). Кўпроқ МЕМ ишлатилади. Унинг таркиби углеводородли субстрат ролини ўйновчи минерал моддалар, аминокислоталар (13 та алмашинмайдиган), 6 та сувда эрувчи витаминлар, холин ва инозитдан ташкил топган. МЕМ фақат зардоб билан биргаликда қўлланилади ва унинг таркибида биотин, витамин В 12 , темир ионлари ва микроэлементлар мавжуд эмас. Асосини Эрл эритмаси ташкил қилади.

Дульбекко DME муҳити ёки DMEM (Игл муҳитининг иккиланган модификацияси). Турли ҳил типдаги ҳужайраларни ўстиришда фойдаланилади, жумладан трансформацияланмаган ҳужайралар ва гибридлар учун қўлланилади. Зардобсиз муҳитлар учун асос ҳисобланади. Таркибида аминокислот, глицин, серин, пируват, термирнинг икки ҳиссали концентрацияси мавжуд. Бу муҳитдан фойдаланиш учун 10% ли концентрациядаги СО 2 инкубатори талаб қилинади. Исков муҳити IMDM - Дульбекко муҳитининг модификацияси . Таркибига алмашинмайдиган аминокислоталар, биотин, витамин В 12 , селенит натри й қўшилган. Муҳитга HEPES қўшилган ва NaCl, NaHCO 3 концентрацияси камайтирилган. Муҳит зардобсиз, одатда лимфоцитлар ва қон ҳужайраларини ўстириш учун қўлланилади. МакКоя 5А муҳити ва RPMI серия ли муҳити . МакКоя 5А муҳити 1958 йилда, Уолкер 256 карциносарком ларида ҳужайраларнинг клон кўринишида, зардобли шароитда ўсишини таъминлашда қўлланилган, кейинчалик эса бошқа бирламчи культуралар ва турли хил ҳужайра линиялари культурасида фойдаланила бошланди. Одатда зардоб мавжуд шароитда лейкоцитларни ўстириш учун, кўпроқ гибридларни ўстиришда Ивкат ва Грейс (RPMI) модификациясида ишлаб чиқаришга қўйилади. Ўстириш жараёнида СО 2 нинг атмосфера ҳавосидаги миқдори 5% ни ташкил қилиши талаб қилинади . 199 муҳити 1950 йилда жўжа эмбриони юрак қисмларини ўстириш учун яратилган. Ушбу муҳит учун озуқа моддаларининг кенг доирада эканлиги ва уларнинг катта концентрацияда эмаслиги хос хусусият ҳисобланади. Бу муҳит қўшимчаларсиз фойдаланилади, бунда бирламчи ҳужайраларни сақлаш, зардоб билан биргаликда эса жадал кўпаядиган ҳужайраларни ўстириш муҳити сифатида ишлатилади. Нормал, ўзига хос функцияларини сақлаб қолувчи ҳужайралар стандарт ўстириш муҳитларида кўпаймайди (агар трансформацияланмаган бўлса). Ҳужайраларнинг оптималь даражада ўсиши учун одатда 5-20% феталь (эмбрионал) зардоб қўшилади.

Зардоб етарлича мураккаб таркибли аралашма ҳисобланиб, таркибида майда ва йирик молекулалар мавжуд ва ҳужайралар ўсишини тезлаштириш ва сусайтириш хусусиятларини намоён қилади. Зардобнинг асосий функцияларига қуйидагилар киради: ҳужайра ўсишини, функцияларини таъминловчи гармон омилларга эга бўлиши; ҳужайранинг бирикиш ва қатламланиши омилларини таъминлаш; гормонлар, липидлар, минерал моддлар ва бошқалар ташилишини таъминловчи ташиш оқсилларини таъминлаш. Ҳужайра бўлинишини бевосита жадаллаштиришда махсус йўллар орқали иштирок этувчи зардоб оқсиллари ўсиш омиллари деб аталади. Кўпгина ўсиш омиллари зардоб таркибида бир неча нанограмм-мл ва ундан кам концентрацияларда мавжуд бўлади. Улардан баъзи бирлари ҳужайранинг дифференциацияси маълум босқичларида таъсир кўрсатса, баъзи бирлари эса фақат маълум турдаги ҳужайраларга таъсир кўрсатади. Шу билан бир қаторда, битта турга кирувчи ҳужайралар бир нечта ўсиш омиллари таъсири остида бўлиши мумкин. Масалан, фибробластларнинг кўпайиши фибробласт ўсиш омили таъсирида, эпидермис ўсиш омили таъсирида, тромбоцит ва соматомединлар синтезловчи ўсиш омиллари таъсирида жадаллашади. Бу барча моддалар митогенлар ҳисобланади (митоз жараёнини жадаллаштиради). Ўсишнинг бошқа бир муҳим омили деярли барча турдаги ҳужайралар учун инсулин гормони ҳисобланади. Бошқа гормонлардан кўпинча глюкокортикоидлар (гидрокортизон, дексаметазон), стероидлар (эстрадиол, тестостерон, прогестерон) ва қалқонсимон без гормонлари (трииодтиронин) қўлланилади. Гормонлар ҳужайралар турига қараб ва шунингдек ҳужайраларнинг зичлигига кўра уларнинг ўсишини жадаллаштиради ёки сусайтиради. Масалан, глюкокортикоидлар ҳужайралар пролиферациясига таъсир кўрсатади, унинг ўсиш омилига нисбатан сезгирлигини ўзгартиради. Қуйи молекуляр омилларни (витаминлар, аминокислоталар, липидлар ва бошқалар) ташиш учун ташувчи оқсиллар талаб қилинади. Бу каби ролни

альбумин бажаради. Темир ташилишини трансферрин бажаради, ўстирилаётган кўпчилик ҳужайралар юзасида бу оқсил учун рецептор мавжудлиги аниқланган. Бирикиш ва қатламланиш омилларига ва коллаген ва фибронектин киритилади, шунингдек нисбатан ихтисосшаган хондронектин (хондроцитлар адгезияси) ва ламинин (эпителиаль ҳужайралар адгезияси) кабилар мавжуд. Охирги йилларда ҳужайраларни кўпайтириш учун зардобсиз муҳитлар ишлаб чиқилган. Бунда ушбу муҳитлар тор доирада ихтисослашган бўлиб, яъни фақат маълум турдаги ҳужайралар учун мўлжалланган. Асос муҳити таркибига инсулин, трансферрин, гидрокортизон ёки унинг аналоги ҳисобланган дексаметазон ва бошқалар киритилади. Зардобсиз муҳитлар ўзига хос хусусиятларга эга ҳисобланади: муҳит таркибининг нисбатан барқарорлигига кўра, тажриба натижалари махсулдорлигининг яхшиланиши; ўстириш муҳитининг вируслар, замбруғлар, микоплазма кабилар билан зарарланиши ҳавфининг камайиши; ҳужайра метаболизими махсулотларини тозалашнинг осонлашиши; биологик тадқиқотларда қўшимча оқсилларнинг таъсирининг камайтирилиши; зардобнинг цитотоксик хусусияти йўқлиги. Зардоб мавжуд шароитда ҳужайраларни ўстиришда бир қатор камчиликлар келиб чиқади: кўпгина тўқима ҳужайраларини ўстиришда зардоб физиологик эритма ҳисобланмайди, бунда эритма дастлабки материал билан алоқага киришади, шу сабабли, масалан зардоб таъсирида фибробластлар ўсиши жадаллашади, бироқ эпидермаль кератиноцитлар ўсишини сусайтиради; зардоб цитотоксик бўлиши мумкин, бунда зардоб таркибида мавжуд бўлган полиаминоксидаза пролиферацияси жадал равишда кечувчи ҳужайралар секреция махсулоти ҳисобланган полиаминларга (спермин, спермидин) таъсир кўрсатади, эмбрион зардоби бу кўринишдаги фермент моддаларга сероб ҳисобланади; турли партиялардаги зардоблар таркибининг сезиларли даражадаги вариабелликка эга бўлиши; зардоб таркибида махсус ўсиш омилларининг етарли миқдор даражада бўлмаслиги мумкин, бу эса уларнинг ҳужайра ўстирилаётган муҳитга солиш талабини юзага келтиради. Сут

эмизувчиларнинг кўплаб ҳужайралари пролиферация жараёнига киришишдан олдин ва ҳужайралар моно қаватини хосил қилиш учун дастлаб субстратга ўрнашиши ва унда қатламлар хосил қилиши керак бўлади. Шунга боғлиқ ҳолатда талабга жавоб берадиган материал масаласи туғилади. Субстрат сифатида ҳозирги вақтда бир нечта материаллар ишлатилади. Шишалардан нисбатан энг яхшиси пирекс (алюминоборосликатли шиша) ҳисобланади, бунда натрийсликатли таркибга эга шишалар муҳитни ишқорийлигини ошириши мумкин ва уни фойдаланишдан олдин кучсиз кислота қўшилган ҳолда қиздириш талаб қилинади. Ҳар бир ишлатилгандан кейин бу кўринишдаги шиша материалнинг яроқлилик қиймати пасайиб боради. Пластик материаллардан кўпроқ полистирол, поликарбонат, поливинилхлорид, тефлон ва бошқалар ишлатилади. Металлардан эса зангламайдиган пўлат, титан кабилардан фойдаланилиб, бу материаллар кимёвий жиҳатдан инерт бўлиб, юзасида юқори даражада манфий зарядга эга бўлиши билан ажралиб туради. Ҳужайралар юзага электростатик таъсир остида бирикади, шу сабабли ўстиришда ишлатиладиган идишлар юзаси мойланган ва манфий зарядланган бўлиши керак. Бу ҳолатни оксидловчи моддалар ёрдамида кимёвий ишлов бериш ёки физик таъсирлар ёрдамида (юқори кучланишли электр разряди, ультрабинафша нур, юқори қувватли электронлар билан бомбардимон қилиш) юзага келтириш мумкин. Пластик идишлар ишлаб чиқарувчи фирмалар ушбу усуллардан фойдаланишади. Шунга қарамасдан, бир қатор тадқиқотчилар томонидан янги идишни ҳужайраларни ўстириш мақсадида ишлатишдан олдин концентрланган сульфат кислота ва калий бихромат (хромли аралашма) билан ишлов бериш ва кейин тозалаб ювиб ташлаш тавсия қилинади. Баъзан идиш юза қатлами ҳужайраларнинг бирикишини осонлаштирувчи моддалар билан махсус қопланади. Кўпинча бу мақсадларда коллаген ва полиаминокислотадан фойдаланилади.

Культурага ҳужайрани киритиш, уларнинг келиб чиқиши . Қўйилган мақсад ва тажриба вазифаларига қараб ҳайвон ҳужайраларини ўстиришда ишлар иккита йўналишда олиб борилади: - ҳужайралар культураси ; - орган ва тўқималар культураси (орган культур алари ). Ҳужайра культураси структуравий ташкилланишдан ҳоли ҳисобланиб, ўзига хос гистиотип тузилишини йўқотиб боради ва маълум шароит таъминлаб берилмаган ҳолатда биокимёвий белгилари ўзгариб боради ва мувозанат ҳолатига эриша олмайди. Культурада ҳужайра кўпаяди, ҳужайраларнинг миқдори ортади ва улар идентификацияланади (селектив муҳитда ўстириш йўли билан фенотипик ва генотипик белгиларига кўра) идентик параллел йўналишда ривожлана бошлайди. Ўстирилаётган ҳужайралар динамик хусусиятига кўра қийин назорат қилинади, шунингдек in vitro шароитида in vivo шароитида кузатиладиган баъзи бир ҳужайрага оид боғлиқликларни реконструкциялаш хам қийинчилик туғдиради. Шунга боғлиқ ҳолатда баъзи тадқиқотчилар тўқиманинг бир бутунлигини сақловчи ҳужайралар тизимидан фойдаланишни таклиф қилишган. Ҳозирги кунда кўплаб ҳужайра типлари культура сифатида ўстиришга эришилган. Бу элементларга одамнинг бириктирувчи тўқима (фибробластлар), склет тўқималари (суяк ва пайлар), склет, юрак ва силлиқ мускуллар, эпителий тўқималари (жигар, ўпка, буйрак ва ҳакозолар), асаб тизими ҳужайралари, эндокрин тизими ҳужайралари (буйрак усти безлари, гипофиз, Лангерганс оролчалари ҳужайралари), меланоцитлар ва турли хил ўсма ҳужайралари киради. Ҳужайра популяциялари ҳар доим ҳам гомоген ҳолатда бўлмасдан, фиксирланган фенотипга эга бўлади. Баъзи бир культураларда, масалан эпидермис кератиноцитларида таянч ҳужайралар мавжуд бўлиб, ёрдамчи ҳужайралар ва кератин мавжуд бўлган қипиқланувчи ҳужайралар хусусиятларига эга бўлади. Бу кўринишдаги культурада доимий равишдаги янгиланиш таянч ҳужайралар ҳисобига амалга ошади, пролиферация ва

ҳужайраларнинг етилиши, шунингдек қайтмас ҳолатдаги дифференцировка жараёни культура муҳитида қипиқланувчи ҳужайраларга боғлиқ ҳолатда амалга ошади. Культура учун қандай тўқимани олиш қулай ҳисобланади, вояга етган ёки эмбриональ, нормал ёки ўсма тўқималариними? Эмбрион тўқималаридан олинган ҳужайралар культурасида ҳаётчанлик жуда яхшилиги ва вояга етган тўқимага нисбатан фаол ўсиш кузатилади. Бунга сабаб ихтисослашувнинг паст даражада бўлиши ва эмбрионда репликация хусусиятига эга бўлган ҳужайраларнинг мавжудлиги ҳисобланади. Вояга етган ҳужайраларда пролеферация хусусияти паст ҳисобланади, уларнинг таркибида ихтисослашган ва бўлинмайдиган ҳужайралар кўпчиликни ташкил қилади. Хосил қилинган дастлабки вояга етган ҳужайралар культураси ва уларнинг кўпайиши мураккаб вазифа ҳисобланиб, бу кўринишдаги культураларда ҳаётчанлик даври хам унчалик юқори бўлмайди. Нормаль тўқима культурада дастлаб қисқа вақт яшайди, ўсмалардан олинган культура ҳужайралари эса чекланмаган вақт мобайнида пролиферация хусусиятига эга бўлади. Нормал ҳужайраларда дифференцировка жараёни одатда культурада ҳужайраларнинг пролиферациясининг тўлиқ сусайиши билан амалга ошади. Ўсма ҳужайралари культурасида ҳужайраларнинг дифференцировка жараёнида пролиферация хусусияти сақланиб қолади. Янги олинган культуралар субкультура ҳолатига келиб жойлашгунига қадар бирламчи культуралар деб аталади. Бирламчи культура ҳужайралари одатда гетероген хусусиятга эга бўлиб, пролиферация жараёни суст бориши билан тавсифланади. Уларда ҳужайра типлари улар олинган тўқимадагига деярли ўхшаш бўлади. Пассивлашиш культурада хаётчанлик хусусиятининг ортишига, клонлаш имконияти ортишига, ҳужайранинг хусусиятлари сақланишига олиб келади. Бунда нисбатан бир жинсли популяция хосил қилинади, шунингдек ихтисослашган ҳужайралар камаяди. Бир неча маротаба экишдан кейин ҳужайралар линияси нобуд бўлади ёки трансформацияланади ва доимий ҳужайра линияси хосил бўлади.

«Умрбоқийлик» хусусияти асосан ўсмалар асосида олинган ҳужайраларга хос ҳисобланади. Доимий ҳолатдаги ҳужайралар линиясининг хосил бўлиши морфологик белгиларга кўра (ҳужайра ўлчамларининг камайиши, уларнинг адгезия хусусиятларининг сусайиши, думалоқ шакл юзага келиши, ядро/цитоплазматик нисбат ортиши, ўсиш тезлиги ортиши (ҳужайраларнинг икки ҳисса ортиши вақти культурада 12-36 соат давомида 36-48 гача камаяди), зардобга боғлиқ хусусиятларининг сусайиши, клон хосил қилиш самарадорлиги бўйича кўрсаткичларининг ортиши, субстратга боғлиқ хусусиятларининг сусайиши, гетероплоидлик хусусиятларининг ортиши (ҳужайралар ўртасида хромосомалар бўйича фарқлар) ва анеуплоидлик ва ўсма хосил қилиш хусусиятлариинг ортиши кабилар бўйича константланади. Нормал ҳужайралар доимий линияда трансформацияланиши мумкин, бунда ўсма хосил қилмайди. In vitro шароитида ўстириладиган ҳужайраларнинг хусусиятлари Тўқимада битта типдаги ҳужайралар бир бири билан бўлиниш тезлиги бўйича, яъни популяциянинг бир текисда тақсимланиши асосида ўзаро таъсирлашади. Бу кўринишдаги «ижтимоий» назорат айниқса зарарланишга қарши реакция кўрсатишда яққол намоён бўлади. Масалан, эителий зарарланган ҳолатда очиқ қолган қайтадан ёпилгунга қадар жароҳат атрофи бўйлаб ҳужайралар бўлиниши тезлашади, бу вақтда тезкор пролиферация ва ҳужайраларнинг ҳаракатланиши тўхтайди. Шунга ўхшаш ходисани культурада ҳужайраларнинг диссоциацияланишида хам кузатиш мумкин. Чашкачага солинган эпителий ҳужайралари ёки фибробластлар зардоб мавжуд шароитда юзага «ёпишиб қолади», бунда бир текисдаги моно қатлам юзага келгунга қадар ҳужайралар бўлиниб, қўшни ҳужайралар билан боғланади. Адгезив алоқалар ҳужайра мембранаси юзасидаги рецепторлардан комплекс хосил бўлади. Мембранада гликопротеидларнинг кўндаланг ҳаракатланиши натижасида гликопротеин комплексларидан иборат ясси электрон ёстиқчалар хосил бўлади. Бу кўринишдаги ёстиқчалар

агглютинловчи агентлар (лектинлар) ёки қўшни ҳужайраларнинг антитело таъсирига қарши жавоб реакциясида юзага келиши мумкин. Адгезияда субстрат кўп валентли антитело сингари таъсир кўрсатади, хосил бўлган ёстиқчалар эса «адгезия доғлари» деб аталади. Бу доғлар «адгезив оқсиллар»га жуда бой бўлади ва доимо гликопротеидлар тутиб турувчи цитосклет элементларини ажратиб туради. Бу кўринишдаги таъсир натижасида мембраналарнинг «сиқилиши» камаяди ва ҳужайра думалоқ бўлиб қолишдан сақланади. Ҳужайрада адгезия доғлари ўсимталар хосил қилиб, улар ёрдамида аралашиш амалга ошади. Цитоплазма ўсимталари (ёлғон оёқлари, псевдоподиялар) қўшни ҳужайралар мембраналари билан таъсирлашишганда ҳаракатланишни сусайтиради. Бу ҳолатда ҳужайранинг псевдоподиялари бошқа йўналишга томон йўналади (таъсирлашиш орқали сусайтирилиш феномени). Культура бир қаватли ҳолатга келган вақтда, ёлғон оёқларининг фаоллиги ва ҳужайранинг ҳаракатланишлари сусаяди. Нормал ҳужайралар бўлинишдан тўхтайди, бу ҳодиса пролиферация жараёнининг тўхташи номи билан маълум бўлиб, культуранинг зичлиги билан бевосита боғлиқ ҳисобланади. Агар ушбу кўринишдаги бир қаватли хосилаларни нина ёрдамида жароҳатлайдиган бўлсак ва Петри чашкасида эркин жойлашувчи ҳужайралар қатлами хосил қилинса, у ҳолда бу қатламда эркин жойлашган ҳужайралар бўлинишни бошлайди ва ҳаракатлниши кузатилади. Бу кўринишдаги ҳодиса дастлаб, ҳужайра ўсиши жараёнининг тўхташи ҳужайраларнинг ўзаро тегиб қолиши натижасида юзага келиши орқали изоҳланган, бироқ бу ҳолат жараённи тўлиқ изоҳлаб бера олмайди. Ҳужайра популяциясининг зичлиги ортган ҳолатда, яъни зич бир қаватли ҳолат юзага келганда ҳужайраларнинг бўлиниш жараёни сусаяди, муҳитда ўсиш омиллари концентрацяиси ортиб кетиши кузатилади. Бундан ташқари, агар ўстириш муҳити Петри чашкаси юзасидан ҳужайралар парчалари билан оқиб тушадиган бўлса, оқиб тушувчи муҳитда бошқа ҳужайралар устига тушувчи ҳужайралар ўсиш ва бўлиниши жуда секин

бориши кузатилади, бунда ҳужайралар тўплами жойлашган муҳитда қанақадир муҳим бўлган озуқалар ёки ўсиш омиллари етарли бўлмайди. Одатда ўсиш омили муҳитда 10 -10 М концентрацияда мавжуд бўлади (таҳминан 3 мкм диаметрли айлана шаклга эга бўлган битта молекула). Битта фибробластда 105 тага яқин ўсиш омили рецепторлари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири юқори даражадаги боғланиш хусусияти билан тавсифланади. Ушбу кўринишда, ҳар бир ҳужайрада етарлича миқдорда рецепторлар мавжуд бўлиб, барча ўсиш омиллари молекулалари муҳитда 150 мкм диаметрли айланани ташкил қилади. Шунингдек, ўсиш омилининг сезиларли даражадаги қисми ҳужайра ташқарисидаги рецепторлар билан боғланишида эндоцитоз орқали жадал сўрилиши ва бузилиши таҳмин қилинади. Бундан маълумки, қўшни ҳужайралар ўзаро жуда кам миқдордаги ўсиш омиллари орқали тегиб туради. Бу кўринишдаги рақобат тўқима ҳужайраларида ва шунингдек ўстирилаётган ҳужайраларда хам муҳим аҳамиятга эга бўлиб, популяция зичлик даражасидан кўра бир неча баравар ортиқ ҳолатда ўсишни сусайтириши қайд қилинади. Ўсиш омили ва озуқа моддалар учун рақобат ҳужайра культурасида ўсиш жараёнини сусайтирувчи ягона омиллар ҳисобланмайди. Ҳужайраларнинг қатлам хосил қилишида ва юза бўйлаб бўш жойга томон ҳаракатланиши ҳам уларнинг бўлиниш хусусиятига кучли таъсир кўрсатади. Нормал ҳужайраларни суспензия ҳолатида ўстиришда ҳужайралар қаттиқ юзага бириктирилмаган ҳолатда улар деярли думалоқ шаклга эга бўлади, ҳужайралар деярли ҳеч қачон бўлинмайди (бунда ҳужайраларнинг бўлинишининг қаттиқ субстартга бириктирилиши ўртасидаги боғлиқлик кузатилади). Ҳужайраларнинг қатламланишининг пролиферация жараёнига таъсирини ҳужайраларни турли хил адгезив юзаларда ёки ушбу кўринишдаги субстратларда ўстириш жараёнида, қатламланиш имкони бўлмаган, бироқ кам бўлсада ҳужайралар бирикувчи адгезион соҳалар мавжуд бўлган ҳолатда кўриш мумкин.

Ҳужайраларнинг бўлиниш частотаси уларнинг қатламланиши ортиши билан ортиб боради. Бунда эҳтимол, кучли қатламланган ҳужайралар кўп миқдордаги ўсиш омили молекулаларини ўзига бириктира олиши ёки ўзларининг юзаси катталашиши натижасида кўпроқ миқдорда озуқа моддаларини юта олиши мумкин бўлади. Бироқ, баъзи бир ҳужайра турлари суспензия ҳолатидаги муҳитда деярли пролиферация хусусиятига эга бўлмайди, бунда ҳужайралар сусбстрат билан тегиб турган ҳолатдагина жадал бўлина бошлайди, ҳаттоки бу тегиш соҳалари ҳужайралар бирикиш хосил қилиш даражасида бўлмаган, кичик ҳолатларда хам бу ҳолат кузатилади. Бу кўринишдаги «фокаль» тегиш соҳалари ҳужайра ички актин филаментлари билан ҳужайра ички матрикс молекулалари билан бирикиш жойларида юзага келади (гарчи бевосита бўлмасада). Бу ва шунга ўхшаш бошқа ҳолатларнинг кузатилиши натижасида ҳужайраларнинг бўлиниши қанақадир йўллар орқали цитосклет тузилиши билан боғлиқ бўлиши мумкин деган фикр туғилишига олиб келади. Гарчи, бу кўринишдаги алоқаларнинг механизми ва функцияси маълум бўлмасада, ҳужайраларнинг бўлиниши ва бирикиш соҳалари хосил бўлиши ўртасидаги боғлиқлик мавжудлиги тўқима ўзининг бутунлигини сақлаши ва пролиферация жараёни сусайиши уларни ўраб турган муҳит билан бевосита боғлиқлигини таҳмин қилиш мумкин. Тўқимада янги авлод ҳужайрасининг юзага келиши ва уларнинг янгидан бўлиниш циклига ўтиши давомида бирикиш ва ажралиш жараёнларининг такрорланиши, эҳтимол ҳужайралар ўртасидаги ва ушбу кўринишда ҳужайралар ва матрикс ўртасида адгезив боғланишларнинг гуруҳланишига олиб келади. Боғланишларнинг сусайиши кўпгина турдаги ҳужайраларнинг пролифератив хусусиятида муҳим ўрин тутади. Масалан, фибробластларнинг дастлабки реакция кўрсатиш босқичларида ўсиш омили фокаль боғланишлар соҳаларида кузатилади. Саратон ҳужайраларининг ўсиш жараёнининг назорат қилинишдан чиқиб кетиши деярли ҳар доим ҳужайра адгезиясининг қайтмас ҳолатда камайиши

билан боғлиқ ҳисобланади, бунда шунингдек ушбу ҳужайраларнинг культурага киритилишида фокаль тегиш соҳалари камайиши қайд қилинади. Ўстирилаётган ҳужайраларнинг ўсиш хусусиятлари трансформация деб аталади. Трансформация – қайтмас жараён ҳисобланади ва афтидан, хўжайин организмнинг трансформацияланган геномида неопластик фенотип орқали назорат қилинувчи, ирсий ахборот тарзида жамланган генетик ўзгаришларни ўз ичига олади. Ўсиш хусусиятларининг ўзгаришлари мослашиш хусусиятларининг бири ҳисобланиб, ҳужайралар трансформацияланмаган ҳужайралар учун ноқулай бўлган шароитларда пролиферацияга эга бўлишини таъминлайди. Ушбу кўринишда, нормал ҳужайралар ўсиши чекланган шароитларда трансформацияланган ҳужайралар популяцияси зичлиги нисбатан юқори даражагача ўса олади, бу ҳолат фикримизча бу хусусият уларнинг ўсиш омилиги талаби пасайиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Трансформация жараёнида асосий ўзгариш ҳужайра мембранаси орқали озуқа моддаларининг ташилишининг ўзгаришлари билан боғлиқлиги тасдиқланган бўлиб, бу ҳолат эса ўз навабатида ҳужайрани «геометрик» ўсиш омилига боғлиқлигини камайтириши мумкин. Трансформацияга учраган ҳужайралар геометрик хусусиятларга эга бўлган шароитларда, яъни юза майдонининг ҳажмга нисбати нисбатан қулай бўлган ҳолатларда ўсиш хусусиятига эга ҳисобланади. Бундан келиб чиқадики, трансформацияланган ҳужайралар суспенция ўстириш муҳитида айлана шаклдаги клонлар хосил қилиб ўсади. Ушбу кўринишда, трансформацияланган ҳужайралар нисбатан унча кўп бўлмаган миқдорда, иммунологик толерант ҳайвонларга киритилганда ўсмаларни хосил қилади. Ушбу сабабга боғлиқ ҳолатда баъзан трансформация жараёни ўсма хосил бўлиши жараёни билан тенглаштирилади. Трансформация жараёни вируслар таъсирида ёки «спонтан , ўз-ўзидан » амалга ошиши мумкин . Ҳужайраларнинг вируслар таъсирида тарнсформацияси устида жуда кўплаб тадқиқот ишлари олиб борилган. Бунда SV40 вируси ва полиома каби яхши маълум бўлган транформацияловчи вируслар кенг миқёсда ишлатилган

бўлиб, трансформацияланган ҳужайралар нисбатан яққол намоён бўлади ва нисбатан тўлиқ тавсифланган. Ўз-ўзидан амалга ошувчи трансформацияларга ўхшаш ўзгаришларни ўрганиш натижасида бу кўринишдаги транформация жараёни ҳужайрада трансформациядан олдин вирус геномидаги каби генлар кетма-кетлиги (онкоген) мавжуд бўлганлиги билан изоҳланиб, трансформацияда ушбу генлар фаоллашади. Кўплаб тадқиқотчилар томонидан тасдиқланганки, ўз-ўзидан трансформацияланувчи ҳужайра ДНК занжирида вируслар таъсирида трансформацияга учраган ҳужайралардаги каби генлар кетма-кетлигига эга бўлади. Бироқ, ушбу кўринишдаги ишларнинг бирида қайд қилинишича, бу кўинишдаги аналогик (фарқланмайдиган бўлиши хам мумкин) ҳолатларни нормал генларда нуқтали (нишонланган) мутацияларни чақириш орқали хам юзага келтириш мумкин. Қариш жараёни пролиферация чекланган ҳужайраларга хос хусусият ҳисобланади, яъни идеал ўстириш муҳити шароитида тўйинувчанлик даражаси паст бўлган ҳолатда амалга ошади. Бунга мисол қилиб, одам диплоид ҳужайраларини кўрсатиш мумкин. Трансформацияланган ҳужайраларнинг ўсиш хусусияти ортиши трансформация жараёнининг қариш жараёни устидан босиб туришини англатади. Қариш жараёни сўзсиз генетик омилларга боғлиқ бўлиб, ҳар бир тур ўзига хос хаёт давомийлигига эга бўлади, бироқ популяция ичида бу кўрсаткич бўйича вариабеллик хусусияти фенотипга ҳам боғлиқлиги аниқланган. Одам диплоид ҳужайрасини (WI38-иния) мослаштириш жараёнида дастлаб қайд қилинганки, ўстирилаётган ҳужайралар қариш феноменини намоён қилиши ва чекланган ҳаётчанлик даврига эгалиги (популяциянинг икки ҳисса ортиши - 50±10) билан тавсифланади. Ёшга боғлиқ ўзгаришлар билан бунда митоз оралиқ даврлари ортиши (19±25% - 31±41%/соат), метаболизм ўзгаришлари, фермент ва махсулот экспрессияси даражаси ўзгаришлари кузатилади. Қайд қилиш керакки, бунда ҳаётчанлик даври узунлиги билан ҳужайраларнинг тури (сичқон, одам ҳужайралари)

ўртасидаги боғлиқлик ва ўстириш муҳитидаги ҳужайраларнинг икки ҳисса ортиш потенциали ўртасидаги боғлиқликлар аниқланмаган. Ҳужайра линияларининг ҳаётчанлик даври чекланиши бўйича мисол қилиб диплоид фибробласт ҳужайраларини кўрсатиш мумкин, бунда ушбу турдаги ҳужайралар саноат мақсадларида фойдаланиш учун идеал ҳужайралар ҳисобланмайди, бунда улардан қаришга боғлиқ жиддий ўзгаришлар юзага чиққунга қадар фойдаланиш мумкин. Амалий жиҳатдан бу шуни англатадики, ушбу ҳужайраларнинг ҳаёт даври мобайнида, саноат мақсадларида 12 ва 30 маротаба экишлар оралиғида (биринчи ҳолатда экиш материалини тайёрлаш мақсадида) фойдаланиш мумкин. Трансформацияланган ҳужайралар ҳаёт даври давомийлиги чекланмаган, бу ҳолат эса улардан биотехнология соҳасида турли хил махсулотлар генерацияси учун субстрат сифатида фойдаланиш имконини яратади ва бунда ҳужайралар популяцияси нисбатан юқори зичликка, суспензия ҳолатидаги ўстириш муҳитида нисбатан жадал ўсиш тезлигига эга бўлиши кузатилади. Ҳужайрани ўстириш тизими. Ҳужайрани ўстиришнинг асосий 2 та тизими мавжуд. 1. Оқим мавжуд бўлмаган ҳолатда ўстириш тури, бунда ҳужайралар ҳаракатсиз ҳажмдаги муҳитга жойлаштирилади. Ҳужайра ўсиши билан озуқа моддаларнинг сарфланиши ва метаболитлар йиғилиши амалга ошади, шу сабабли муҳитнинг даврий равишда алмаштириб туриш талаб қилинади, бунда ҳужайра метаболизмида ўзгаришлар содир бўлиб, физиологик дифференцировка деб аталувчи ҳолат юзага келади. Вақт ўтиши билан натижада муҳитда озуқа моддалар сарфланиши натижасида ҳужайралар пролиферациясининг тўхташи юз беради. Оқим мавжуд бўлмаган муҳитда ҳужайраларнинг хаётчанлик даврини узайтириш мақсадида бир нечта усуллардан фойдаланилади:

- узиб олиш усулида (ўстирилаётган ҳужайраларнинг бир қисми янги озуқа муҳити билан алмаштирилиб турилади); - доимий усулда (ҳужайралар ўстрилишида ҳажм доимий секин тезликда ўсиб боради ва даврий равишда ҳужайраларнинг бир қисми олиб ташлаб борилади); - перфузион усулда (бир вақтнинг ўзида муҳитга янги муҳит солиб борилади ва шу билан биргаликда тенг миқдордаги ишлатиб бўлинган (ҳужайрасиз) муҳит олиб ташланади). Перфузия очиқ ҳолатда амалга оширилиши, яъни тизимдан барча муҳит олиб ташланиши ва ёпиқ ҳолатда амалга оширилиши мумкин. Ёпиқ ҳолатдаги перфузияда олиб танланаётган муҳит қўшимча идиш орқали ўтказилади ва унинг рН-кўрсаткичи қайтарилади ва аэрация қилинади, кейин эса ўстириш муҳитига қайтарилади. Оқим мавжуд бўлмаган ўстириш муҳити у ёки бу кўринишдаги чиқиндиларнинг йиғилиб қолиши ва доимий бўлмаган ташқи муҳит шароитлари билан тавсифланади. 2. Оқим хосил қилинувчи ўстириш муҳитида эса ҳақиқий гомеостати шароит яратилади, бунда озуқа моддалари концентрацияси ва метаболитлар, шунингдек ҳужайраларнинг сон миқдори ўзгартирилмайди. Бу кўринишдаги гомеостаз ҳолати муҳитда доимий равишда муҳит киритилиб турилиши ва доимий равишда тенг ҳажмдаги ўстириш муҳити ва ҳужайралар чиқариб турилиши амалга оширилади. Бу ҳолатдаги тизимлар суспензия ҳолидаги ўстириш муҳитлари ва микроташувчиларда моно қатлам хосил қилиб ўстириш учун қулай ҳисобланади. Ҳайвон ҳужайраларини ўстиришда иккита йирик йўналиш мавжуд: моно қаватли ўстириш ва суспензия ҳолидаги ўстириш. Суспензия ҳолатидаги ўстириш ҳужайралар чиқишини ошириш нуқтаи назаридан самарали ҳисобланади. Моноқават культуралар шунингдек бир қатор қулайликларга эга ҳисобланади:

1.Муҳитнинг тўлиқ алмаштирилиши осон амалга оширилади ва тоза озуқа муҳити солинишидан олдин ҳужайраларни ювиб ташлаш осон кечади. Бу ҳолат ҳужайралар ўсиши битта шароитда кечаётган ҳолларда муҳим аҳамиятга бўлиб, махсулотларни бошқа шароитга қайта ўзгартиришда, масалан ҳужайраларни зардобли муҳитдан зардобсиз муҳитга ўтказишда қўлланилади. Шунингдек, бунда кераксиз компонентларни тўлиқ олиб ташлаш имкони туғилади. 2. Ҳужайраларнинг юқори зичлигини таъминлайди. 3. Агарда ҳужайралар субстратга маҳкамланган бўлса, кўпчилик ҳужайраларда талаб қилинадиган махсулот экспрессияси самарали кечади. 4. Моно қаватли ўстириш ҳоҳлаган турдаги ҳужайраларда амалга оширилиши мумкин, бу кўринишдаги ўстириш усули тадқиқотларнинг нисбатан ўзгарувчанлигини таъминлайди. 5. Бир қатор ҳолларда, масалан вирусларни тарқатишда ҳужайралар оралиғи ўзаро жипс ёпишиши талаб қилинади. Моноқават культураларни камчиликлари : - катта жой талаб қилиши ; - масштаб ортиши билан қийинчилик ва сарф-ҳаражатларнинг ортиши ; - намунани танлаш қийинлиги билан боғлиқ ҳолатда самарали назорат етарли эмас ; - муҳитнинг рН кўрсаткичи ва кислород концентрациясини аниқлаш ва назорат қилиш жараёнининг мураккаблиги . Қайд қилиш керакки, микротарқатувчилардан фойдаланиш бу камчиликларни бартараф қилади. Бу усулда ўстиришнинг жуда кўплаб, турли хил йўллари мавжуд. Бунда учта асосий йўналашни қараб чиқамиз (27-расм):

1. Ясси флакон идишларда (матрацларда) ўстириш. 2. Айланувчи шишаларда ўстириш, бунда ҳар 15-20% вақт давомида шиша юзаси озуқа муҳити билан қопланиб туради, ҳужайралар эса даврий равишда ушбу муҳит таркибида ёки ҳавода мавжуд бўлади. 3. Микротарқатувчи мавжуд бўлган колонкаларда ўстириш, бунда зич йиғилган ҳолатдаги, аралашиб кетмайдиган, 35 мм диаметр ўлчамга эга шиша шарикчалар, пластинка дасталаридан ва бошқалардан фойдаланилади, озуқа муҳити сифатида эса улар орқали юқоридан пастга оқиб тушади. Колле чашкаси, тубида ҳужайралар жойлашган ясси флакон Таг деворларида ҳужайралар жойлашган айланувчи шиша (айлана идиш) Микроманбада ҳужайралар жойлашган колонка Муҳит регенерацияси ва тизим назорати Озуқа муҳити компонентлари Шиша буслар Перистальтик насос

Умуртқасиз ҳайвонлар ҳужайра ва тўқималарини ўстириш. Умуртқасиз ҳайвонлар ҳужайраларини ўстиришга қизиқиш, уларнинг ўсиши ва метаморфози ўзига хос тарзда ва турли хил кўринишда амалга ошишига боғлиқ бўлиб, бунда ҳужайра ихтисослашуви ва генларнинг фаоллигини назорат қилиш жараёниларида асосий ўрганиш объекти бўлиши мумкин. Бошқа томондан эса энтомапатоген препаратларни яратиш усуллари кўриб чиқилганда, вируслар фақат ҳашоротларнинг тирик ҳужайраларидагина кўпая олиши қайд қилинган ва шу сабабли вурусларга қарши препаратлар яратишда хўжайин-ҳашорот ҳужайраларини ўстиришга талаб юзага келади. Умуртқасиз ҳайвонлар ҳужайраларидан фойдаланиш қуйидаги масалалар ечимига олиб келиши мумкин. Ҳашоротлар ҳужайра ва тўқималарини ўстиришда фойдаланиладиган муҳитлар таркибига кўра ўзаро бир-биридан кескин фарқланади. Бунда муҳит таркибини тузишда гемолимфа таркибидан фойдаланилади. Бунда сут эмизувчилар ҳужайра ва тўқималарини ўстириш муҳитларидан фарқ қилиб, муҳит таркибида органик кислоталар мавжудлиги, аминокислоталар миқдорининг юқорилиги ва осмотик босимнинг нисбатан юқорилиги қайд қилинади. Умуртқасиз ҳайвонлар ҳужайралари ва тўқималарини ўстириш учун эмбрион, имаго дисклари ва ҳашорот органларидан фойдаланилади:  Имаго дисклари (вояга етган ҳашорот орган қисмлари) in vitro шароитида дифференциация жараёнларини ўрганишда фойдаланилади;  Эмбрионлардан ташқи қавати олиб ташланган ҳолатда ҳашоротларнинг дастлабки ривожланиш босқичларини ўрганишда фойдаланилади;  Алоҳида олинган органлар эса турли хил мақсадларда ўрганилади. Масалан, Diptera сўлак безлари политен хромосомаларнинг шишини ўрганишда (хромосомалар транскрипция жараёнида ДНК таркибига киришида унинг маълум соҳалари РНК синтезловчи ферментлар орқали белгиланади).

Органларни ўстириш. Органларни ўстириш - in vitro шароитида орган ёки орган қисмларини организмда мавжуд шароитларга максималь даражада яқинлаштирилган ҳолатда, тўқималарнинг анатомик ва функционал боғлиқликлари сақлаб қолинган кўринишда ўстириш ҳисобланади. Экспланта периферия қисмида алоҳидаланган ҳужайраларнинг миграцияси ўстиришнинг махсус шароитлари таъсирида сусайтирилади, натижада эса дифференциаллашган тузилмалар юзага келиши мумкин. Масалан, ўпка тўқималари эксплатаси перифериясида альвеолалардан ташкил топган, ботиқ бронхиаль эпителийли, янги, майда бронхлар ривожланади. Органларни ўстиришда ҳужайралар орасидаги ўзаро алоқалар сақланиб қолади, узоқ вақт мобайнида гистологик ва гистокимёвий дифференцировка сақланади, шунга боғлиқ ҳолатда бир неча кун ёки ҳафта давомида ҳужайралар ўсмаслик ҳолатида туради. Бу кўринишдаги культура кўпайиш хусусиятига эга эмас. Гормонларга боғлиқ тўқималар уларга хос бўлган таъсирларга жавоб бериш хусусиятини сақлаб қолади, масалан эндокрин органлар гормонлар ва бошқаларни секрециялашда давом этади. Нисбатан in vivo ва in vitro шароитларидаги морфогенез жараёнларининг ўхшашлиги эмбрион тўқималарида кузатилади. Орган ва тўқималарни ўстириш устида амалга оширилган дастлабки тадқиқот ўтган асрнинг охирларида амалга оширилган. 1997 йилда немис олими Лёб (В.Loeb) томонидан қуён жигари, буйраги, қалқонсимон бези ва уруғдонлари қисмларини ўстириш пробиркаларида, қон суртмаларида ўстириш бўйича ишларини чоп эттирган. Кейинги тадқиқотлар натижаларида пробирка шароитида эксплантанинг марказий некрозлари юзага келишини йўқотиш учун пробирка кислород билан таъминланиши кераклиги аниқланган. Кўп сонли тажрибалар натижасида кўпгина органлар ёки

уларнинг қисмлари, териси бўлмаган ҳолатда суюқ муҳитдагига нисбатан қаттиқ муҳитда яхшироқ ўсиши аниқланган. Бунда субстрат сифатида нимадан фойдаланиш мумкин? Органларни ўстиришнинг бир нечта техникаси турлари мавжуд. Субстрат сифатида плазма суртмасидан фойдаланиш мумкин. Бу усулни Фелл ва Робинсон таклиф қилган бўлиб, " соат ойнаси техникаси " номи билан танилган, бу усул морфогенетик таҳлил йўналишида эмбрион органларини ўстиришда классик усул ҳисобланади (28-расм). Бунда ўстириш жараёни соат ойнаси устида суртма юзасида амалга оширилиб, суртма таркиби жўжа плазмаси ва товуқ эмбрион экстрактидан ташкил топган. Соат ойнаси Петри чашкасига ўрнатилади ва тепасидан нам пахта билан бекитилади ёки қуриб қолишининг олдини олиш мақсадида фильтр қоғози билан бекитилади. Ўстириш жараёни термостатда 37,5 о С ҳароратда амалга оширилади. Бу усулнинг модификациялари хам мавжуд бўлиб, бунда соат ойнаси мум ёрдамида ёпиштирилган бошқа ойнадан ишланган қопқоқ билан бекитилади. Усулнинг камчилиги, ундан биологик тадқиқотларда фойдаланишнинг чекланганлиги ҳисобланиб, бунда суртманинг экспланта атрофида суйилиши юзага келади, натижада суюқ ҳолат вужудга келади. Бундан ташқари, муҳит таркиби биокимёвий таҳлилларни олиб боришни қийинлаштиради. 2 -Расм. Соат ойнаси усули (Фелл ва Робинсон, 1929 бўйича ). Бу камчиликлар суртма сифатида агардан фойдаланиш орқали бартараф қилинган. Бу кўринишдаги техника Спратт томонидан таклиф

қилинган ( 3 -расм). Бу усул 1 - 4%ли концентрациядаги агарли гелни олишга асосланган, бунинг асосида буфер тузли эритмалар ёки эмбрион зардоби қўшилган, 199 типидаги озуқа муҳитидан фойдаланилади. 3 -расм. Агарли суртмали соат ойнаси усули (Вольф ва Хафен, 1952 бўйича ). 20-асрнинг ўрталарига келиб Чен томонидан соат ойнаси юзасида суюқ муҳитда сузиб юрувчи қоғоз парчаси устида ҳужайраларни ўстириш усули аниқланган. Кейинчалик усулни такомиллаштириш мақсадида қоғоз парчаси устки қисми силикон билан ишлов берилган, шунингдек миллипора фильтр билан бирлаштирилган, кейин эса визкоза ацататдан фойдаланила бошланган. Бу материал ацетонда яхши эрийди ва тўқимани гистологик таҳлил қилишда тайёргарлик ишларини осонлаштиради. Сузиб юрувчи қоғоз парчаларида ўстириш усули бир қатор камчиликларга эга ҳисобланади, улардан асосийси – сузиб юрувчи қоғоз парчасининг чўкиб қолиши натижасида тўқиманинг муҳитга ботиб қолишидан иборат. Бу масалани ечиш учун Троувелл томонидан органларни ўстиришда металл тўрлар юзасидан фойдаланиш таклиф қилинган (30-расм). Бунда тўр 25х25 мм ўлчамли квадрат катакчалардан ташкил топган бўлиб, атрофлари қайрилиб, 4 мм баландликдаги тўртта оёқча хосил қилинган. Тана тўқималари тўрда бевосита ўстирилади, бунда дастлаб юмшоқ тўқималар қоғозга эксплантланади, кейин эса тўрга ўрнатилади.

Модификацияланган Троувелл усули (И.Ласнитски, 1989 бўйича ). 1976 йилда одамнинг етилган тўқималарини, бронх эпителийси ва сут безлари, ошқозон ва бошқаларни узоқ вақт давомида ўстириш учун суюқ муҳитда ва газли фазада навбат билан ўстириш усули таклиф қилинган. Бунинг учун экспланта пластик идиш тагига маҳкамланади ва муҳит билан ёпилади. Идишлар аниқ бир таркибга эга газли камерага жойлаштирилади, камера эса чайқалувчи платформага ўрнатилади. Ҳужайраларни ёпиштириш механизми Ҳужайраларни қўшишни чақириш учун турли хил табиатли моддалардан фойдаланилади. Са 2+ ионлари, полиэтиленгликоль, лизолецитин, глицерин моноолеат, Сендай вирус кабилардан фойдаланилади. Лизолецитин – юзада фаоллик кўрсатувчи, липид табиатли модда бўлиб, фосфолипаза А таъсирида лецитин деградацияси махсулоти ҳисобланади. Лизолецитин мембранани бузади ва тирик тизимлар учун захарли таъсир кўрсатиш хусусиятига эга. Цитотоксик хусусияти бу модданинг концентрацияси камайтирилганда сусаяди ёки унинг таркибига альбумин қўшилганда хам зарарли таъсири пасаяди. Миллитирқишли фильтр Озуқа муҳити Тўр

Глицерин моноолеат моддаси хам липид табиатига эга бўлиб, бироқ мембранани бузувчи таъсири нисбатан кучсизроқ намоён бўлади, бироқ бунда ушбу модда ишлатилганда ҳужайраларнинг қўшилиш частотаси спонтан тарздагига нисбатан 4-7 маротабагача ортиши кузатилади. Ҳужайраларнинг қўшилишини чақирувчи сифатида бошқа бир агглютинловчи модда сифатида махсус тажрибаларда ўсимлик лектинлари ва антитело синовдан ўтказилган. Сендай вируси ҳужайраларнинг қўшилишини чақирувчи агент сифатида деярли токсик хусусиятни намоён қилмайди. Вирус фойдаланишдан олдин инактивацияланади, бунда 5 минут давомида махсус лампа орқали ультрабинафша нурланиш билан ишлов берилади, натижада вирус кўпайиш хусусиятини йўқотади, бироқ ҳужайраларни қўшилишини чақириш хусусияти сақланиб қолади. Сендай вирусини ишлатишда иккита камчилик қайд қилинган: - вирус миқдорини ошириш, титрлаш, концентрлаш ва инактивациялаш талаб қилиниши; - ўсимлик ва замбруғ ҳужайралари бу вирусга нисбатан рецепторларга эга эмас, шу сабабли уларни гибридлашда бу вирусни қўллаб бўлмайди. Ҳужайраларни қўшишнинг дастлабки босқичи (32-расмга қаралсин) – ўзаро қўшни ҳужайралар мембраналарини яқинлаштиришдан иборат бўлиб, улар ўртасида ўзаро тегиб турадиган соҳа юзага келтирилади. Бунда мембраналар ўзаро бир-бирига жуда яқин ҳолатда жойлашиши талаб қилинади, улар ўртасидаги масофа бир неча ангстремларни ташкил қилиши, яъни мембрана юзасида гидрофоб боғланишлар юзага келишига имкон берувчи даражадаги яқинлаштириш талаб қилинади. Ҳужайра мембраналарини ушбу кўринишда яқинлаштиришни юзага келтирувчи моддалар ҳужайра агглютинациясини чақириш хоссасига эга бўлади. Масалан, миксоавируслар, Сендай вируси ҳужайраларнинг қўшилишини хосил қилмайди, балки ҳужайралар мембраналарининг ўзаро жуда яқин масофада жойлашишини юзага келишига таъсир кўрсатади, натижада эса

ҳужайралар мембраналари агглютинацияси амалга ошади, яъни ҳужайралар мембраналарининг ўзаро жуда яқинлашиши уларнинг қўшилиб кетиши учун зарур шароитни яратиади. Полиэтиленгликоль ҳам ҳужайраларнинг агрегациясини юзага келтириб, бунда механизм тўлиқ аниқланмаган. Бунда ПЭГ сувли эритма муҳитида ўзида катта миқдордаги манфий заряд тутиши орқали, молекула ўлчамлари етарлича йирик бўлганлиги сабабли ҳужайралар ўртасида электростатик боғланишларни юзага келтириши мумкин. Бу гипотезанинг тасдиғи сифатида ҳужайраларнинг ПЭГ таъсирида агглютинацияси кучайишини қайд қилиш мумкин: бунда икки валентли ионлар афтидан ПЭГ молекулалари ва ҳужайра мембранаси юзасида жойлашган манфий зарядланган углеводлар ўртасида кўприк хосил қилади. Бош қ а гипотезага биноан, протопластлар дегратация натижасида бирлашади. Сувнинг сўрилиши мембрана юзасида тешикларни юзага келтиради ва ҳужайра ички материали оқиб чиқиши бошланади. Қўшилишдан кейин тешиклар соҳаси бир қанча вақт давомида сақланиб қолади. Тешикларнинг (пора) ҳосил бўлишини изоҳлашда иккита таҳмин мавжуд: 1. ПЭГ юқори концентрациясида (20-30%) барча эркин ҳолатдаги сув унга сўрилади ва мембрана бузилишга учрайди; 2. ПЭГ таъсирида сувнинг қутбланиш даражаси пасаяди, бу эса мембранада липид қўшқавати барқарорлигини таъминловчи қутбланган ва қутбланмаган қисмларнинг тақсимланишига олиб келади. Бу йўналишдаги тадқиқотларда молекуляр массаси 1500 дан 7500 гача бўлган ПЭГ самарали қўлланилади.

32 -Расм. Ҳужайранинг ёпишиш босқичлари (Н. Рингертцу, Р. Сэвиджу, 1979 бўйича ): А - 1-босқич, цитоплазматик мембраналарнинг яқинлашиши: 1- гликопротеидлар, 2 - липидлар, 3 - плазматик мембраналар, 4 - митохондрия, 5 - микрофиламентлар, 6 - Сендай вируси қисмлари; Б - 2-босқич, гликопротеидлар чиқиши ва мембрананинг липид қавати бўшаши; В - 3-босқич, мицелла хосил бўлиши; Г - 4- босқичнинг бошланиши, мембраналарнинг ёпишиши, цитопласматик кўприкларнинг хосил бўлиши. Лектинлар ва антитела – икки ёки поливалент бирикмалар ҳисобланиб, уларнинг агглютинловчи функцияси бу моддаларнинг битта молекуласининг иккита ҳужайра юзасида жойлашган рецепторлар билан таъсирлашуви натижасида ҳужайралар орасида боғланиш хосил қилиши билан тушинтирилади. Бундай молекуляр боғларнинг етарлича миқдорда бўлиши натижасида ҳужайралар биргаликда ушлаб турилиши мумкин, улар биргаликда броун ҳаракатига киришиши, ёки электростатик итарилиш кучлари таъсири остида ҳаракатланишлари, ёки ҳужайраларнинг фаол миграцияси натижасида жойини ўзгартиришлари мумкин. Иккинчи босқичда эса вирионлар оралиғида туриб қолган, мембрана юзасида жойлашган гликопротеидлар мембрана соҳаларидан ажрала бошлайди. Углевод компонентлар ҳужайра мембранаси юзасида нисбатан энг

кўп ўрганилган қисмлар ҳисобланади. Мембранада углеводлар нейтрал қанд молекулалари сифатида учрайди, шунингдек улар липид ва оқсил молекулалари билан ковалент боғланишлар хосил қилади. Айнан ушбу кўринишда углеводалар турли хил кўплаб биологик жараёнларда фаол иштирок этади. Гликопротеидлар ҳужайраларда антиген хусусиятнинг юзага келишида аҳамиятга эга бўлиб, физиологик жиҳатдан рН кўрсаткичи нейтрал ҳолатдаги ҳужайралар учун хос бўлган, таркибида манфий заряд сақлайди ва ҳужайрада таниб олиш, адгезияси жараёнларида иштирок этади, агглютинловчи агентлар, бактерия ва вирусларнинг рецептор соҳаларини таниб олиши жараёнида қатнашади, мембрананинг ионларга нисбатан ўтказувчанлиги амалга ошишида хам бевосита иштирок этади. Бу хусусиятлари орқали улар ҳужайралар қўшилишида иштирок этади. Углеводлар ҳужайраларнинг қўшилишида иштирок этиб, липид қўш қавтини ажралишида қатнашади ва уларнинг бирикишига йўл қўймайди, шунингдек нормал ҳужайрананги юзасида рецептор соҳалар сийрак жойлашган ёки якка ҳолатда бўлади. Вирус трансформацияси натижасида уларнинг гуруҳланиши содир бўлади. Гликопротеидлар мембранада вирус адсорбцияланувчи соҳаларга томон миграцияланади, бунда қўшни соҳалар бўш қолади, бу соҳаларда мембраналарнинг қўшилиши юзага келади. Баъзи ҳолатларда ҳужайраларниг қўшилиш жараёнида углеводаларнинг олиб ташланишида лизосома ферментлари иштирок этади. Бунда лизосомаларнинг ёки АГ пуфакчаларининг плазматик мембрана билан бирикиши юзага келади, натижада маҳаллий соҳалар бўйлаб гликозидаза ажралиши амалга ошади. Бу кўринишдаги лизосома фаоллиги дастурлаштирилган ҳолатда амалга ошиши мумкин (табиий шароитда қўшилиш амалга ошувчи, миобласт, макрофаг ва бошқа ҳужайралар гаметаларида) ёки ҳужайраларни тажриба шароитида қўшилишини сунъий ҳолатда чақириш орқали амалга оширилиши мумкин. Учинчи босқич - мицелизация жараёнида иккита қарама-қарши жойлашган ҳужайра мембраналари липидлари йўқолган мембраналар қўшила бошлайди. Мицеллалар – липид томчилари хосил бўлиб, бунда липид

молекулалари гидрофил бошчалари билан сув фазасига қараб жойлашади, гидрофоб “дум”, ёғ кислоталари қисми билан эса ички мицелла ички томонига қараб жойлашади. Бу жараён рН кўрсаткичи юқори бўлган ҳолатларда ва кальций ионлари миқдори ортган вақтда юзага келади. Ҳар иккала ҳужайраларда вирус қисмларининг эндоцитози амалга ошади. Тўртинчи босқич – мембраналарнинг қўшилиши. Са 2+ ионлари хосил қилувчи кўприкчалар орқали мицеллар ўлчамлари кичиклашади. АТФ ва Са 2+ таъсири остида микрофиламент лар фаоллашади. Хосил бўлган цитоплазматик кўприк барқарорлашади ва микрофиламентлар функцияси таъсирида кенгаяди. Ҳужайраларнинг қўшилиши охирги босқичида АТФ нинг мавжудлиги муҳим ўрин тутади. Бунда АТФ митохондрия функцияси орқали хосил қилинади. Иккита ёки ундан кўп ҳужайралар қўшилишидан хосил бўлувчи поликарионлар шаклсиз кўринишда, шишган ҳолатда ёки цитоплазманинг қўш япроқли пуфакчалар ҳолатида бўлади, бунда она авлод ҳужайраларининг бирортаси шакли асосида ёки оралиқ шакллар бўйича ривожланади. Поликарион ҳужайралар шаклини улар таркибидаги микроқувурчалар ва микофиламентлар белгилаб беради. Ҳужайраларнинг қўшилиш жараёнида актин-миозин типидаги микрофиламентлар цитоплазматик мембрана ички қисмида жойлашади, улар ҳужайраларнинг қўшилиш жараёнида цитоплазмаларнинг қўшилишида ва янгидан шаклланган тизимлар барқарорлиги таъминланишида бевосита иштирок этади. Бироқ, цитосклет шаклланиши – энергияга боғлиқ жараён ҳисобланиб, катта миқдордаги АТФ талаб қилади. Фикримизча, бу ҳолат қўшилаётган ҳужайралар мембраналри соҳаларида мавжуд бўлган митохондриялар фаолияти орқали таъминланади. Моноклон антитело Антителоларнинг функционал тузилиши

Ҳужайраларнинг қўшилиши антитело ишлаб чиқарувчи гибрид ҳужайраларни олишга асос бўлади. Антитело – қон зардоби оқсили ҳисобланиб, организмга бегона жисм (антиген) тушган вақтда организмнинг ҳимоя функциясини таъминлаш мақсадида синтезланади. Иммун тизими махсус антителоларни ишлаб чиқариб, кўплаб антигенларга қаршилик хусусиятини намоён қилади. Бу хусусияти асосида кўплаб лимфоцит клонлари тор ихтисослашган йўналишдаги антителоларни синтезлай олади. Иммуноглобулин ( Ig ) деб аталувчи антитело қон таркибидаги асосий оқсиллардан бири ҳисобланиб, умумий массасига кўра плазманинг 20%ини ташкил қилади. Антиген сифатида турли хил моддалар иштирок этиши мумкин: микроорганизм ҳужайралари, вируслар, оқсиллар, нуклеин кислоталар, баъзи ҳолларда антибиотик ёки пестицидлар кўринишидаги қуйи молекуляр моддалар бўлиши мумкин. Антитело оқсил молекуласи ёки бактерияга қарши бутунлай қаршилик кўрсатмайди, балки унинг юзасида унча катта бўлмаган, аниқ соҳаларга таъсир кўрсатади, бу соҳа антиген детерминант деб аталади. Бунда антиген детерминат соҳа оқсилда 5 та аминокислота қолдиғига тўғри келади. Оддий антитело молекулалари Y ҳарфига ўхшаш шаклга эга бўлиб, иккита антиген боғловчи соҳаларга эга – бу соҳалар тармоқланган қисмларнинг учларида биттадан жойлашади. Антиген детерминантга боғланиш молекула ёки ҳужайранинг маълум функцияси бузилиши ҳисобига амалга ошади, бу антителонинг ҳимоя механизминин гасосини ташкил қилади. Агар соҳалар иккита бўлса, у ҳолда улар антигенни тикиб қўйиши, яни бирлаштириши амалга ошади:

Агар антиген молекуласи учта ёки ундан кўпроқ миқдорда антиген детерминантга эга бўлса, у ҳолатда антитело уларни кенг миқёсдаги тўр бўйлаб тикиши кузатилади. Бунда маълум ўлчамга етгандан кейин, бу кўринишдаги тўр эритмада чўкмага тушиши кузатилади: Йирик иммун комплексларнинг чўкмага тушиши (преципитация) тенденцияси антитело ва антигенларни аниқлаш учун қулай ҳисобланади. Бу кўринишдаги комплексларнинг хосил бўлиши, молекулаларнин гаглютинацияси (ёпишиши) натижасида амалга ошиши мумкин. Бу ҳодиса қон гуруҳларини аниқлаш асосини ташкил қилади, яъни эритроцитларннинг ёпишиши антителоларнинг у ёки бу холатдаги спецификлигига боғлиқ ҳолатда гемагглютинация реакцияси орқали амалга ошади. Антитело молекуласи тўртта полипептид занжирдан ташкил топган (33 -расм ). Улардан иккитаси – ўхшаш тарздаги енгил занжирлар (220 та аминокислот адан ташкил топган L- занжир ), иккитаси эса – оғир занжирдан (440 аминокислот адан ташкил топган H- занжир ) иборат . Барча тўртта занжир ўзаро ковалент бўлмаган ва ковалент боғлар (дисульфид боғлар ) билан боғланган. Антиген- боғловчи соҳалар битта Н ва битта L - занжирлар ҳисобига хосил бўлади. Антигеннинг боғланиш хосил қилиш самарадорлиги антитело молекуласида эгилувчан ошиқ-мошиқсимон (шарнир) соҳа мавжудлиги, яъни иккита антиген боғловчи соҳалар ўртасидаги масофани

ўзгартириши ҳисобига ортади. Шарнир соҳа Н- занжирда жойлашган. Н - занжир шунингдек молекуланинг “дум” қисмини хосил қилиб, бу жойда битта ёки бир нечта олигосахарид занжирлар мавжуд, бироқ уларнинг функцияси аниқланмаган. L -занжир каби Н -занжирда хам структура такрорланувчи соҳалардан ёки доменлардан ташкил топган бўлиб, уларнинг ҳар бири эркин ҳолатда қайрилади ва йиғинди ҳолатида ягона функционал бирликни (эпитоп) ташкил этади. Бу соҳалар антиген детерминант сифатида аҳамиятга эга бўлиши мумкин, мос равишда бошқа антителолар билан боғланиш хосил қилади. 33 -Расм . А нтител онинг тузилиши. Моноклон антител оларни олиш Антитело қандай хосил бўлади? Иммун жавоб – махсус гормонлар иштирокидаги турли хил лимфа ҳужайраларининг ҳужайралар оралиғидаги ўзаро таъсирлари орқали намоён бўлувчи мураккаб жараён ҳисобланади, натижада эса В-лимфоцитлар маълум бир антигенга қарши қонга махсус антитело синтезлаб чиқара бошлайди. В-лимфоцитлар юзасида антителоларга аналогик бўлган рецепторлар мавжуд бўлиб, антиген билан

таъсирлашишда мураккаб ҳужайралар орасидаги мажмуа антитело биосинтезини бошланиши учун туртки беради. Антителоларни одам эҳтиёжлари учун фойдаланиш, олиш ишлари ҳайвонларни иммунизациялашдан бошлаган. Антигенни бир неча маротаба инъекция қилишдан кейин иммун жавоб стимулятори мавжуд шароитда қон зардобида махсус антителолар йиғилади. Антитело қон зардобига g -глобулин кўринишидаги фракциялар ҳолида ажратилади, бунда қон зардоби аммоний сульфат, спирт, ПЭГ ва бошқа бир қатор моддалар таъсирида чўкмага туширилади. Хосил қилинган антитело таркибида кўплаб оқсил аралашмалар мавжуд. Антителони юқори даражада тозалаш ион алмашинув хромотография усули орқали амалга оширилади. Стандарт препаратларни олиш анчагина қийин ҳисобланади, бунда уларнинг таркиби ҳайвон турига боғлиқ бўлиб, унинг хусусий хоссалари, иммунизация цикли, ва бошқа кам назорат қилинадиган омиллар таъсири билан белгиланади. Шу билан бир қаторда замонавий биокимёвий таҳлилларда танлаб таъсир кўрсатувчанлик хусусияти жуда муҳим хосса ҳисобланиб, яъни қон зардоби, ўсимлик шираси, фермент муҳити кабилардан маълум бир моддани мураккаб кўп компонентли муҳитдан ажратиб олишда ушбу хоссага эътибор қаратилади. Бу ҳолат иммунокимёвий усулда, яъни антителонинг тор доирадаги " антиген-антитело " кўринишидаги таъсири асосида амалга оширилади. Бу кўринишдаги таҳлилни амалга ошириш учун мутлоқ идентик хоссага эга бўлган антитело талаб қилинади, бу кўринишдаги антителони синтезлаш одатдаги усуллар билан амалга оширилиши мукин эмас. Ушбу масаланинг ечимини 1975 йилда Англиялик олимлар Георг Кёлер ва Цезар Мильштейн таклиф қилишган. Улар ҳужайралар гибридини гибридлар асосида олиш усулини ишлаб чиқишган. Бунда гибридомалар иммунизацияланган ҳайвонлардан олинган лимфоцитларнинг in vitro шароитида ўстирилган суяк илиги миалома ҳужайралари билан қўшилиши натижасида хосил қилинган.

Ҳайвонларда антиген киритилишига жавобида, яъни сичқонлар танасига антиген киритилганда В-лимфоцитлар антитело ишлаб чиқариши фаоллашади ва иммунизация амалга ошади. Бу ҳужайралар фақат ҳўжайин организмида яшаши мумикн, уларни сунъий равишда озуқа муҳитига кўчириб ўтказилганда нобуд бўлиши кузатилади. Агар иммун ҳужайраларни ўсма ҳужайралари билан қўшилса, хосил қилинган гибрид ҳужайра сунъий муҳитда чекланмаган муддатли яшаш хусусиятига эга бўлади. Бир вақтнинг ўзида улар антитело синтезлаш хусусиятини сақлаб қолади. Маълум турдаги антителоларни синтезлайдитган гибридомалар селектив ўстириш озуқа муҳитларида танлаб олинади. Кейин эса улар ўстириш муҳитига жойлаштирилади, бу жойда кўпайиб, кўп миқдордаги она ҳужайраларга ўхшаш ҳужайраларни хосил қилади (клон). Бу кўринишдаги клонлар моноклонал антитело (МКА) деб аталувчи антителоларни синтезлаш хусусиятига эга. МКА – антитело тузилишига кўра бир хил бўлиб, чекланмаган миқдорда ишлаб чиқарилиши мумкин. Антителоларни олишнинг бошқа усули – олинган гибридомаларни сичқонларнинг қорин бўлиғига юбориш орқали амалга оширилади. Бу ерда гибридома репликацияланади ва асцит ўсмаси (қорин бўшлиғини тўлдириб турган суюқликда сузиб юрувчи ҳужайралар тўплами) хосил қилади. Асцит суюлиги сичқондан ажратиб олинади ва антитело сақловчи суспензияга айлантирилади. МКАга таълуқли бўлмаган ҳужайралар ва оқсиллар олиб ташланади. Қолган материал антитело сифатида ишлатилади. Бу усул юқори концентрацрланган антитело препаратлари олишда кенг қўлланилади. Бироқ кенг кўламдаги саноат ишлаб чиқаришида бир вақтнинг ўзида бир неча минглаб сичқонлар талаб қилинади. Бундан ташқари, олинган материал тозалашни талаб қилади. Бу йўл албатта қийин ва шу сабабли ҳозирги кунда биринчи усул афзал топилган, яъни ҳужайраларни ўстиришда фойдаланиш усули самарали натижалар беради. Антителонинг антигенга нисбатан юқори даражадаги спецификлиги (танлаб таъсир кўрсатиши) уларни турли хил моддаларни,

макромолекулалар, ҳужайра қисмлари ёки бутун ҳужайраларни идентификациялашда кучли восита сифатида фойдаланилишига олиб келади. Антителолардан кенг миқёсда диагностик мақсадларда фойдаланиш 1955 йилда америкалик иммунолог А.Кунс тадқиқотларидан кейин бошланган. У антителога шуълаланувчи буёқни бириктирган. Бунда антителонинг флуоресценцияси натижасида унинг молекулалрининг ҳужайра қисмлари бўйлаб жойлашишини кузатиш имконини берган. Бу усул иммунофлюоресцент усул номи билан танилган. Усулнинг сезгирлигини бир неча йўллар билан ошириш мумкин. Биринчи ҳолатда иммун жавоб бир неча тартибдаги антителолардан фойдаланиш орқали амалга оширилади: Антиген тагликка махкамланади (иммобилланади) ва унга 1-тартибдаги антитело қўшилади, бу антитело антиген билан бевосита боғланади. Ўрганилаётган намунага 2-тартибдаги антитело қўшилади ва у 1-тартибдаги антитело боғланган детерминант билан боғланиш хосил қилади. 2-тартибдаги антитело флуоресценция хусусиятига эга, нишон сифатида қаралади. Бунда боғланиш соҳалар бир нечта бўлиши мумкин ва бу ҳолатда реакция яққол кузатилади. Сигнални кучайтиришнинг бошқа тизими биотиннинг (қуйи молекуляр витамин молекуласи) r -стрептавидинга (бактерия оқсили) юқори даражадаги танлаб таъсир қилишига асосланган. Бунда иккита вариант кузатилиши мумкин:

А. Агар биотин антитело билан бевосита ковалент боғ орқали боғланса, у ҳолатда стрептавидин нишон маркер сифатида фойдаланилади ва 2- тартибдаги антителога аналогик тарзда ишлатилади: Б. «Биотин-антитело+стрептавидин+ нишонланган биотин» тизими : Бу ҳолатда нишонланган биотин билан боғланган стрептавидин молекулалридан иборат бутун тўр хосил бўлади. Ўз навбатида сигналнинг кўп маротаба кучайтирилиши юзага келади. Биринчи ва иккинчи тартибдаги антителолардан фойдаланиш, бевосита суртмадаги микроорганизмларни аниқлаш жараёнини хам осонлаштиради. Бунда барча бактерияларга қарши нишонланган антитело бўлиши шарт эмас. Одатдаги қуён ёки сичқон антителоси қизиқтирган микроорганизмга нисбатан ва нишонланган МКА ушбу иммуноглобулинларга нисбатан қўлланилади. Агар микроорганизм суртмада мавжуд бўлса, унга махсус антитело бориб боғланади ва у нишонланган ҳолатга ўтади. Натижада эса

суртма люминесцент микроскоп остида қаралганда шуъланиш кўринишига эга бўлади. Фотометрик ёки флуоресцент усуллар барча ҳолатларда қўлланилиши мумкин эмас, масалан агар ўрганиш жараёнида жуда ҳира муҳит олинса юқоридаги усуллардан фойдаланиш деярли ҳеч қандай натижа бермайди. Бўёқлардан ташқари нишон сифатида ферментлардан хам фойдаланиш мумкин (иммунофермент таҳлил) ёки радиоактив изотоплардан фойдаланиш мумкин (иммунорадиологик усул). Маркернинг детеция сезгирлик қиймати таҳлил усулининг сезгирлигига бевосита боғлиқ ҳисобланади. Радиоактив нишонлар. Маркерни танлаш ва уни антигенга боғлаш таҳлилнинг энг муҳим қисмларидан бири ҳисобланади. Бунда дастлаб америкалик тадқиқотчилар томонидан (С.А.Берсон, Р.С.Ялоу, 1959 йил). таклиф қилинган радиоизотон нишонлар (радиоиммун таҳлил – РИТ) усули кенг миқёсда ишлатила бошланган. Бироқ кейинги йилларда маркер сифатида кенг миқёсда ферментлардан фойдаланиш кузатилмоқда. Бу ҳолат изотоп маркерлардан фойдаланишда бир қатор қийинчиликлар мавжудлигидан келиб чиқади. Масалан, 125 I изотопининг ярим емирилиш даври 60 суткани ташкил қилади, бу эса ундан фойдаланиш имкониятларини чеклаб қўяди. 3 Н изотопи эса нисбатан узоқ вақт давомида мавжуд бўла олади (12,5 йил), бироқ бета-нурланиш таъсирида антиген молекулалрининг емирилиши кузатилади, шу сабабли 3 Н- бирикмалардан фойдаланиш хам чекланган. Бундан ташқари, тритийдан фойдаланиш самарадорлиги 125 I га нисбатан хам жуда паст ҳисобланади. РИТни чекловчи омиллар мураккаб тарзда амалга ошиб, қурилмаларнинг қиммат баҳолиги, иммунокимёвий йиғмаларнинг марказлаштирилган тизим асосидаги тақсимланиши, нишонланган радиактив изотоплар атроф муҳит учун зарарли эканлиги кабилар кузатилади. Радиоизотоп нишонларнинг фойдаланилишидаги ушбу қийинчиликларни ҳисобга олган ҳолатда маркерлар сифатида ферментлардан фойдаланиш бошланган.

Иммунофермент таҳлилда антиген полистирол сирт ўйиқча соҳасига боғланади. Антитело мавжуд бўлган ўйиқчага нишон сифатида фермент қўшилади, инкубацияланади ва ювилади. Кейин эса бу фермент билан таъсирлашувчи субстрат ювилганда фермент билан таъсирлашиши орқали ранги ўзгариши асосида баҳо берилади. Ранг ўзгаришларини спектрофотометр ёрдамида аниқлаш мумкин. Бу усул ёрдамида биорганик бирикмаларнинг миқдорий баҳоланиши 10-12 г/литр сезгирликда индикацияси амалга оширилади. Ҳозирги вақтда 2000 дан ортиқ турли хил ферментлар маълум бўлиб, фақат улардан баъзиларигина иммунофермент таҳлилларида қўлланилади. Бу ҳолат фойдаланиладиган ферментларга юқори даражадаги талаблар қўйилиши билан боғлиқ. Бунда фермент юқори фаолликка эга бўлиши керак, унинг реакция махсулотлари эса юқори сезгирликда детекцияланиши талаб қилинади, шунингдек фермент нисбатан барқарор бўлиши, ўзининг фаоллигини бир йил давомида сақлай олиши керак. Маркер-фермент таркиби маълум бир намунада минимал даражада бўлиши талаб қилинади. Айнан ушбу ҳолатдан келиб чиқиб, турли хил объектларда турли хил ферментлар ишлатилади. Кўпгина ҳолларда иммунофермент таҳлили визуаль, кўз ёрдамида амалга оширилган ҳолда, натижанинг сифати юқори бўлиши талаб қилинади. Ферментатив нишонларни киритиш учун турли хил кимёвий, биокимёвий ва иммунологик усуллар ишлаб чиқилган. Дастлабки реагент сифатида иммунофермент конъюгат синтезида глутар альдегид ишлатилиб, оқсил молекуласида лизин аминокислотани таниш хусусиятига эга. Глутар альдегид ёрдамида антитело конъюгатлари ва пероксидаза, ишқорий фосфатаза, глюкоамилаза билан антигенлар яратилган. Ҳозирги вақтда иммунопероксидазали конъюгатлар ва бета-галактозали конъгатлар кенг миқёсда ишлатилади. Иммунофермент конъюгатларни ковалент усулида олиш кенг миқёсда тарқалган бўлиб, бироқ бунда баъзи ҳолларда тикувчи реагент гибрид

макромолекула таркибидаги компонентларнинг ферментатив ва иммунологик фаоллигига салбий таъсир кўрсатиши кузатилади. Шунга боғлиқ ҳолатда иммунологик усулларда фермент нишонларни киритишга катта эътибор қаратилади. Бундай усулларнинг бири «гибрид антител о » деб номланган . Бунда ферментатив гидролиз натижасида маълум бир антигенга қарши ва фойдаланилаётган ферментга мос келувчи Fab -фрагмент молекуласи хосил қилинади. Кейин эса гидролиз махсулотлари меркаптоэтанод билан қайтарилади; бунда Fab -фрагментлар қайтар тарзда симметрик қисмлар бўйлаб диссоциацияланади. Қайтарувчи агент молекулаларини олиб ташлангандан кейин молекулалар қайтадан ассоциацияланади, маълум бир антиген ва ферментга специфик хусусиятга эга бўлган антитело гибрид молекулаларини хосил қилинади. Бунда фермент қўшилишида антитело- фермент комплекси хосил бўлади (19, а-расм). Гибридома технологияси гибрид антителоларини олишда бутунлай янги йўлни очиб беради, бунда маълум антиген ва маркер-ферментга мос равишда моноклонал ҳужайралар қўшилиб, натижада эса иккита спецификликка эга бўлган, иккиламчи авлод гибридомасини хосил қилади. Бошқа йўл билан эса битта турдаги ҳайвонга (масалан, қуён) тегишли антитело айнан ушбу турдаги ҳайвон антигени ва ферменти бўйича амалга оширилади, бунда антитело орқали ўзаро бошқа турдаги ҳайвон хам қўшилиши мумкин (масалан, қўй антителоси қуён антигенига қарши). Бу кўринишдаги учта қисмли молекула таркибига фермент қўшилиши антитело- фермент комплекси хосил бўлишига олиб келади. Ҳозирги вақтда гибрид антителоларни ҳужайра ва ген инженерияси усули ёрдамида олиш усуллари яратилган бўлиб, уларни олиш анча осонлашган. Иммунофермент конъюгатларининг сақлаш жараёнидаги барқарорлиги муҳим кўрсаткич ҳисобланди, бу кўрсаткич улардан амалиётда фойдаланиш имкониятларини белгилаб беради. Мақсадга йўналтирилган ҳолатдаги конъюгатларни барқарорлаштириш усуллари хали ишлаб чиқилмаган.

Шунингдек, конъюгатлар барқарлорлиги даражаси ва уларни олиш усуллари ўртасидаги боғлиқлик корреляцияси аниқланмаган. Бироқ, гибрид молекулаларининг юқори даражадаги барқарорлиги уларни амалиётда қўллаш имкониятларини таъминлайди ва радиактив изотоплардан фойдаланилган ҳолатларда антитело ва антиген муносабатларидаги барқарорликни оширади. Лиофилланган ҳолатдаги фермент конъюгатлари ўзининг хусусиятини икки йилгача сақлай олади. Ферментлардан ташқари маркер сифатида субстратлардан хам фойдаланилади. Жумладан, иммунокофактор таҳлилда нишон сифатида АТФ ва НАД қўлланилиб, булар антиген молекуласига аденин қолдиқлари орқали тикилиши ва шу орқали уларнинг ферментлар билан таъсирлашиш хусусиятини сақлаши мумкин. Шунга ўхшаш тарзда, пероксидаза субстратлари (люминол, изолюминол) қўлланилади, бунда пероксидаза таъсирида катализланувчи водород пероксид билан оксидланиш жараёни кузатилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. Албертс Б., Брей Д., Льюис Дж. и др. Молекулярная биология клетки. Т. 1. М. : Мир, 1994. 2. Артамонов В.И. Биотехнология - агропромышленному комплексу. М.: Наука, 1989. 160 с. 3. Артамонов В.И. Сельские профессии биотехнологии. М.: Изд-во МСХА, 1992. 127 с. 4. Бекер М.Е., Лиепиньш Г.К., Райпулис Е.П. Биотехнология. М.: Агропромиздат, 1990. 334 с. 5. Березин И.В., Клесов А.А., Швядас В.К., Угарова Н.Н., Варфоломеев С.Д., Ярополов А.И., Казанская Н.Ф., Егоров А.М. Инженерная энзимология. // Биотехнология. Кн. 8. М.: Высшая школа, 1987. 143 с. 6. Герасименко В.Г. Биотехнология. Киев: Выща школа, 1989. 343 с. 7. Гринберг К.Н., Кухаренко В.И., Ляшко В.Н., Терехов С.М., Пичугина Е.М., Фрейдин М.И., Чериков В.Г. Культивирование фибробластов человека для диагностики наследственных болезней. // Методы культивирования клеток. Л.: Наука, 1988. С. 251 - 260. 8. Завертляев Б.П. Биотехнология в воспроизводстве и селекции крупного рогатого скота. Л.: Агропромиздат, 1989. 255 с. 9. Какпаков В.Т. Культивирование клеток и тканей беспозвоночных. // Методы культивирования клеток. Л.: Наука, 1988. С. 241 - 250. 10. Конюхов Б. В. Долли – случайность или закономерность? // Человек. 1998. № 3 11. Крыжанов М.А., Залесских А.Ф., Троицкая М.В., Соловьев В.В., Тихомиров А.И. Культивирование клеточной линии HEp-2 на микроносителях с целью получения вируса полиомиелита. // Биотехнология и генетика. Н.Новгород, 1991. С. 87 – 92. 12. Прудовский И.А., Сухарев С.И. Гибридизация клеток животных. // Методы культивирования клеток. Л.: Наука, 1988. С. 176 – 193 13. Рингертц Н., Сэвидж Р. Гибридные клетки. М.: Мир, 1979. 412 с.

14. Спиер Р.Е., Адамс Г.Д., Гриффитс Дж.Б. и др. Биотехнология клеток животных. М.: Агропромиздат, 1989. Т. 1, 2. 15. Тартаковский А.Д. Питательные среды для культивирования клеток млекопитающих. // Методы культивирования клеток. Л.: Наука, 1988. С. 44 - 63. 16. Фрешни Р. Культура животных клеток. Методы. М.: Мир, 1989. 318 с. 17. Фридлянская И.И. Получение моноклональных антител (гибридомная технология). // Методы культивирования клеток. Л.: Наука, 1988. С. 194 - 205. 18. Цуцаева А.А., Петренко Т.Ф. Криоконсервация культивируемых клеток животных. // Методы культивирования клеток. Л.: Наука, 1988. С. 63 - 69. 19. Wilmut I. et al. Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cell line // Nature. 1997. V.385. P. 810-813.

O'xshashlar

Galliformes turkumi asosiy vakillari bioekologiyasi, ahamiyati

Probiotiklarning qorako’l qo’ylar jinsiy sistemasiga ta’siri

O`zbekistonga o`simliklarni introduksiya qilish tarixi va istiqbollari

Hujayradagi hayotiy jarayonlarning kechishida biomembranalarning roli

Parrandalarda parazitlik qiluvchi gelmintlar (sestoda, trematoda, nematoda) faunasi, bioekologiyasi va gelmintozlarga qarshi optimallashtirilgan kurash choralari