O`quvchilarni algebraik masalalarni yechishga tayyorlash - Algebra - Diplom ishlar

O`quvchilarni algebraik masalalarni yechishga tayyorlash

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

514 KB

Ko'chirib olish

O`quvchilarni algebraik masalalarni yechishga tayyorlash Kirish……………………………………………………………………….......... I. BOB. MAKTAB MATEMATIKA KURSIDAGI MASALALARNING BAJARADIGAN FUNKSIYALARI..................................................................... 1.1. Masalaning ta`limiy funksiyasi........................................................................ 1.2. Masalaning tarbiyaviy funksiyasi..................................................................... 1.3. Masalaning rivojlantiruvchi xarakterdagi funksiyasi....................................... II. BOB. MAKTAB MATEMATIKA KURSIDAGI ALGEBRAIK MASALALAR TO`G`RISIDA .............................................................................. 2.1 Algebraik masala haqida tushuncha……………………………….................. 2.2. Algebraik masalalarni yechish usullari........................................................... Xulosa……………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………...

KIRISH I. BOB. MA K TAB MATEMATIKA KURSIDAGI MASALALARNING BAJARADIGAN FUNKSIYALARI Hozirgi zamon didaktikasida masala va misollarning bajaradigan funksiyasini quyidagi turlarga ajratiladi: 1.1. Masalaning ta`limiy funksiyasi. Masalaning ta`limiy funksiyasi asosan maktab matematika kursida o`rganiladigan nazariy ma`lumot, matematik tushuncha, aksioma, teorema va matematik xulosalar, qonun-koidalarning aniq masala yoki misollarga tatbiqi natijasida o`quvchilarda mustahkam matematik bilim va malakalar hosil qilish orqali amalga oshiriladi. O`qituvchi ikki burchak yig`indisi va ayirmasining sinuslari mavzusini o`tib bo`lganidan keyin, ana shu mavzu materialini o`quvchilar ongida mustahkamlash uchun quyidagicha misollarni yechishi mumkin. 1-m i s o l. Ayniyatni isbotlang:     sin3 6 sin 6 sin           Bu yerda o`qituvchi o`quvchilarga ayniyat tushunchasining mohiyatini takrorlab berishi lozim. . sin3 2 3 sin2 6 cos sin2 6 sin cos 6 cos sin 6 sin cos 6 cos sin 6 sin 6 sin                                   2-misol. Ayniyatni isbotlang:   sin cos cos sin sin sin cos cos sin cos cos cos cos cos . 1 ños ños tg tg ños ños ños tg tg tg tg                                              Maktab matematika kursidagi masala yoki misollarni yechish o`quvchilarda matematik malaka va ko`nikmalarni shakllantiribgina qolmay, balki olingan nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq qila olishini ham ko`rsatadi. 3

Agar o`qituvchi kvadrat tenglama mavzusini o`tib, uni mustahkamlash jarayonida kvadrat tenglamaga keltiriladigan masalalarni yechib ko`rsatsa, o`quvchilarni ana shu kvadrat tenglama tushunchasining tatbiqi haqidagi fikr o`quvchilar ongida shakllanadi. 1-m a s a l a. Sport formasi sotib olish uchun ikki komandaning har biriga 84 ming so`mdan pul ajratildi. Komandalardan birining olgan har bir formasi ikkinchi komandaning olgan formasidan 2 ming so`m arzon bo`lgani uchun u bitta ortiq sport formasi oldi. Har bir komanda nechtadan sport formasi olgan? x – birinchi komanda olgan bitta formaning narxi, 2õ - ikkinchi komanda olgan bitta formaning narxi, õ 84 - birinchi komanda olgan formalar soni, 2 84 õ - ikkinchi komanda olgan formalar soni. Masala shartida ikkinchi komanda olgan formalarning narxi arzon bo`lgani uchun u birinchi komandaga qaraganda bitta ortiq forma olgani aytilgan. Shu asosda biz sport formalarining soniga nisbatan quyidagi tenglamani tuzishimiz mumkin: õ õ 84 1 2 84    , 1 84 2 84    õ õ , õ õ õ õ 2 168 84 84 2    , 0 168 2 2    õ õ , 13 1 16 1 1 2,1      õ , 1) 6 14 84  dona, birinchi komanda olgan formalar soni; 2) 7 12 84  dona, ikkinchi komanda olgan formalar soni; Agar o`qituvchi geometriya darsida konusning hajmi mavzusini o`tib, unga doir misollarni integral tushunchasidan foydalarib yechib ko`rsatsa o`quvchilar algebra bilan geometriya fanlari orasidagi mantiqny bog`lanishni ko`radilar hamda ularda fazoviy tasavvur qilish faoliyati yanada shakllanadi. 4

2-masala. Balandligi h va asosining uzunligi a ga teng bo`lgan to`g`ri burchakli uchburchakning Ox o`qi atrofida aylanishidan hosil bo`lgan to`g`ri doiraviy konusning hajmi hisoblansin. Yechish:   b a dx y V 2  bunda: ;x h a x tg OA y       ; 3 1 3 3 2 2 2 2 0 2 2 2 2 h a h h a x h a dx y V h b a            2 2 r a  ; S r 2  bo`lgani uchun Sh V 3 1  . 1.2. Masalaning tarbiyaviy funksiyasi. Masalaning tarbiyaviy funksiyasi o`quvchilarda dialektik-materialistik dunyoqarashni shakllantiradi hamda ularni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalaydi. Bizga ma`lumki, matematika fanining o`rganadigan ob`yekti materiyadagi narsalarning fazoviy formalari va ular orasidagi miqdoriy munosabatlarni o`rganishdan iboratdir. Shunday ekan, fazoviy formalari va miqdoriy munosabatlar orasidagi bog`lanish analitik ifodalangan formula bilan yoziladi. Ana shu formulani kundalik hayotimizdagi elementar masalalarni yechishga tatbiqi o`quvchilarda dialektik-materialistik dunyoqarashni shakllantiradi. Albatta o`qituvchi bu yerda bilish prinsipiga asoslangan bo`lishi kerak. “Jonli mushohadadan abstrakt tafakkur va undan amaliyotga borish kerak”. O`qituvchi matematika darsida yechiladigan masalalar orqali o`quvchilarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash mumkin. Buning uchun o`qituvchi halol va sifatli mehnatga ulug`laydigan masalalarni tanlashi lozim. 1-masala. Ikki ishchi ma`lum muddatda 120 ta detal tayyorlashlari kerak edi. Ishchilardan biri ikkinchisiga qaraganda soatiga 2 tadan ortiq detal tayyorlab topshiriqni 5 soat oldin bajardi. Har bir ishchi soatiga nechtadan detal tayyorlagan? 5

Yech ish: x - birinchi ishchini ishlagan vaqti,  5x - ikkinchi ishchini ishlagan vaqti, x 120 - birinchi ishchi tayyorlagan detallar soni, 5 120 x - ikkinchi ishchi tayyorlagan detallar soni. Tenglama quyidagidan iborat bo`ladi: 2 5 120 120    x x , 2 5 120 120    x x , x x x x 10 2 600 120 120 2    , 0 600 10 2 2    x x , 0 300 5 2    x x , 2 35 2 5 300 4 25 2 5 2,1      x ; 20 2 40 2 35 2 5 1     x ; 15 2 35 2 5 2    x . Bulardan birinchi ishchi 20 soat, ikkinchi ishchi 15 soat ishlagani kelib chiqadi. 6 20 120 120   x ta birinchi ishchi 1 soatda tayyorlagan detallar soni; 8 15 120 5 120   x ta ikkinchi ishchi 1 soatda tayyorlagan detallar soni. Masala yechib bo`lgandan keyin o`qituvchi masala mohiyatini quyidagi tartibda tushuntirishi mumkin. Agar biror kishi biror topshirilgan ishni ortig`i bilan bajarsa, uning mehnat unumi ortib, unga to`lanadigan haq ham ortib boradi. Bu o`quvchilarni halol mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalaydi. 1.3. Masalaning rivojlantiruvchi xarakterdagi funksiyasi. Masalaning rivojlantiruvchi xarakterdagi funksiyasi o`quvchilarni mantiqiy tafakkur qilish faoliyatlari tafakkur operatsiyalari (taqqoslash, analiz-sintez, umumlashtirish, konkretlashtirish, abstraksiyalash va klassifikatsiyalash) orqali amalga oshiriladi. Maktab matematika kursidagi masalaning rivojlantiruvchi xarakterdagi funksiyasi o`quvchilarni matematika o`qtishi metodikasidagi 6

barcha metodlardan masala yoki misollarni yechish jarayonida to`g`ri foydalanish malakalarini rivojlantiribgina qolmay, balki ularni biror matematik hukm va xulosalar to`g`risida aniq fikr yuritish imkoniyatlarini shakllantiradi hamda masalalar yechish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Masalaning tekshiruv xarakterdagi funksiyasi. Masalaning tekshiruv xarakterdagi funksiyasi o`z ichiga quyidagilarni oladi: O`quvchilarning nazariy olgan bilimlari darajasi; O`quvchilarning nazariy olgan bilimlarini praktik misol va masalalar yechishga amaliy tatbiq qilish; Matematik hukmlardan xulosalar chiqarish darajalari; O`quvchilarning matematik tafakkur qobiliyatlarining rivojlanish darajasi. M a s a l a. Radiusi r ga teng bo`lgan doiraning yuzi integral yordamida hisoblansin. T o p i sh k e r a k: S=? Y e ch i sh: 2 2 2 r y x   aylana tenglamasidan 2 2 x r y   ni yozib olamiz. Yuzlarni integral yordamida hisoblash formulasi    b a dxx f S edi, shuning uchun    r dx x r S 0 2 2 (1) ,0 ,0 , sin    t x t r x 2 ,0 , sin    t x t r x . Bu almashtirishlarni (1) ga qo`ysak, u quyidagi ko`rinishni oladi:                2 0 2 2 0 2 2 2 0 2 2 2 0 2 2 cos cos 4 cos sin 1 4 cos sin 4    tdt t r tdt t r tdt r t r r dx x r S r 2 2 2 2 0 2 2 0 2 2 0 2 2 4 4 2 sin 2 1 2 2 1 4 2 2 sin 2 1 2 1 4 2 2 cos 1 4 cos 4 r r r t t r dtt r tdt r                           . 2r S  . 7

1) Bu masalani yechish jarayonida o`quvchilarda integral yordamida hisoblash mumkin degan tushuncha shakllanadi, bu esa ana shu masalani yechishdagi asosiy ta`limiy funksiyasi hisoblanadi. 2) Bu masalaning tarbiyaviy funksiyasi esa shundan iboratki, o`quvchilarda bu masalani yechishga bo`lgan qiziqish shakllanadi, chunki ular integral yordamisiz doiraning yuzi nimaga teng ekanini biladilar, integral yordamida hisoblaganda ham uning yuzi 2r S  ekanining kelib chiqishi o`quvchilarni shu fanga bo`lgan hamda uning turli metodlariga bo`lgan qiziqishlarini orttiradi. 3) Bu masalaning rivojlantiruvchi xarakterdagi funksiyasi esa masalani yechish jarayonida hosil bo`lgan muammolarni hal qilishning matematik qonuniyatlarini o`rgatadi, o`quvchilarda matematik tafakkurni shakllantiradi. 4) Bu masalaning amaliy ahamiyati esa shundaki, bunda o`quvchilarning masalani yechish imkoniyatlariga qarab ularning olgan nazariy bilimlarining darajasi aniqlanadi. II. BOB. MAKTAB MATEMATIKA KURSIDAGI ALGEBRAIK MASALALAR TO`G`RISIDA 2.1 Algebraik masala haqida tushuncha Masalalarni arifmetik, algebraik, geometrik masalalar deb turlarga ajratganda berilgan masala matematikaning qaysi tarmog`iga oid ekanligi 8

nazarda tutiladi. Bunday masalalar o`z navbatida yana kichik turlarga bo`linishi mumkin. Masalan, geometrik masalalar planametrik yoki stereometrik masalalarga bo`linishi va ularning har biri hisoblashga doir, yasashga doir, isbotlashga doir deb yuritiladigan uch guruhga (turga) bo`linadi. Maktab matematika kursidagi masalalarning turlari va ularning yechish metodlari to`g`risida taniqli metodist olimlardan ayrimlarining bildirgan fikrlarini keltiramiz. Masalan, L.M. Fridman, E.N. Turiteskiyning ilmiy-tadqiqot ishlari natijalariga ko`ra maktab matematika kursidagi masalalarni bunday turlarga ajratish mumkin: 1. Obyektlarning xarakteriga ko`ra masalalar amaliy va tadbiqiy xarakterga bo`ladi. 2. Topshiriqlarning xarakteriga ko`ra masalalar noma`lumlarni topish; shakl almashtirish yoki yasash; isbotlash yoki tushuntirish xarakterida bo`ladi. 3.Nazariyaga nisbatan masalalar standart va nostandart bo`ladi. Nostandart masalalar yechilish metodlari jihatidan ancha murakkab masalalar hisoblanadi. Bunday masalalarni yechish uchun: masalaning sharti almashtiriladi; obyektlarni boshqalari orqali almashtirish yo`li bilan berilgan masala unga teng kuchli masalaga almashtiriladi. Ma`lum va noma`lum kattaliklar bir-biriga bog`lanadi, masalani qismlarga bo`linadi; berilgan masalaga aniqlik kiritish yuzasidan yordamchi elimentlar kiritiladi. Nostandart masalaning yechimini izlash esa bunday reja asosida olib boriladi, masala tahlil qilinadi, uning yordamchi moduli tuziladi: Agar masalaning shartidan yanada soddaroq masalalar ajratib olish yok uni bir necha sodda masalalarga ajratib yuborish mumkin bo`lsa, u holda bu ishni bajarib, har bir sodda masala yechiladi. Agar mumkin bo`lmasa, u holda masalaga yordamchi elimentlar kiritilib, masalaning shaklini almashtirish mumkinligi aniqlanadi; 9

Agar bunday qilish mumkin bo`lsa, u holda masalaning shakli almashtiriladi; Agar mumkin bo`lmasa, u holda masalaning ifodalanishi o`zgartiriladi (masalaning modeli yasaladi), so`ngra masala yechiladi va hakoza. Shunday qilib, har qanday matematik masalaning yechilish jarayoni quyidagilarni o`z ichiga oladi: Masalaning tahlili; Masalaning yechish usulini izlash; Masalani yechish rejasini tuzish; Masalani yechish rejasini amalga oshirish (4), Yechimni tekshirish; Masalaning javobini aniqlash; An`anaga ko`ra, uzoq vaqtlardan beri mashqlarni ko`nikma va malakalarni hosil qilish uchun bajariladigan ish sifatida qarab kelingan. Bunga sabab bilimlarni ma`lum tartibga tushgan sestima sifatida emas, balki majmua sifatida tasavvur qilish, shuningdek, dars strukturasini uy vazifasini tekshirish, yangi materialni bayon qilish, uyga vazifa berish kabi bosqichlardan iborat deb tushinishdir. Haqiqatan ham, bundan 20-30 yillar ilgari nashr etilgan – metodik adabiyotlarda huddi shunday yondashish mavjud edi. Hatto hozirgi paytlarda ham ayrim o`qituvchilar faolyatida bunday holatlarni uchratish mumkin. Natijada maktab o`qituvchilaridan ayrimlari mashqlarga e`tiborsizlik bilan qaraydilar. U yoki bu sabablarga ko`ra o`tilmay qolgan darslarning o`rnini bosish uchun mashqlarga ajratilgan soatlar miqdorini qisqartiradilar. Ular «yangi materialni o`rgatsam bo`lgani, misol masalalarni yechish shartmi », degan kayfiyat bilan ish ko`radilar. Keyingi yillarda pedagog, psixolog, metodistlar (M.I.Maxmutov, Yu.K Babanskiy, Ya.I Lerner, T.I.SHamov, A.N.Leont`ev, Yu.M.Kolyagin, G.I.Saratisev, N.R.G`aybullayev, T.To`laganov, R.A.Habib va boshqalar ) olib brogan ilmiy-tatqiqot ishlari o`qitish jarayonida mashqlarga bo`lgan qarashlarni tubdan o`zgartirib yubordi. Gap shundaki, darsliklardagi har bir mashqning o`z 10

o`rni, roli va vazifasi bor. Ulardan birortasini ham tushirib qoldirish mumkin emas. 1950- yillardagi darsliklarni ko`zdan kechirsak, ulardagi mashqlar soni ancha ko`pligiga ko`zimiz tushadi. Hozirgi darsliklarda esa har bir soatiga o`rtacha 4-5 ta mashq to`g`ri keladi. Hatto ba`zi sinflar uchun darsliklarda sinfda bajariladigan va uyda bajariladigan mashqlar alohida-alohida qilib ko`rsatilgan. Shuning uchun har mashqlarni ko`zdan o`qitish zimmasidagi vazifalardan biri sanaladi. Maktab matematika kursidagi mashqlarni, ularning ta`lim jarayonidagi vazifalari (funksiyalari)ga qarab: - didaktik xarakteridagi, ya`ni bugun o`tilgan mavzu-tushuncha, qonun- qoidalarni mustahkamlashga oid mashqlar; - bilish xarakteridagi, ya`ni uni yechish uchun bugungi mavzuni bilishdan tashqari yana avvallari o`tilgan mavzularni ham bilish talab etiladigan mashqlar; - rivojlantirish xarakteridagi, ya`ni ularni yechish uchun bugungi mavzuni, avvallari o`tilgan mavzularni bilishdan tashqari, biroz bo`lsa ham, ijodiy yondoshish talab etiladigan mashqlar deb uch guruhga bo`lish metodik jihatdan ma`qullangan. Ba`zi ilmiy metodik adabiyotlarda o`quvchilar bilimini nazorat qilishga oid mashqlar, ta`limiy xarakterdagi mashqlar degan iboralar ham uchraydi. Masalan, professor N.R G`aybullayevning ilmiy ishlarida « matematikadan ta`limiy praktikum « iborasi uchraydi. Bunda muallif amaliy bajarish jarayonida o`quvchilarga matematikaga oid bilim berishni nazarda tutadi. O`qitish jarayonida mashqlar turli yo`nalishlarda namoyon bo`lishi mumkin: - bilimlarni o`zlashtirish, mustahkamlash vositasi (masalan, « to`la kvadrat tenglama ildizlarini topish formulasi « mavzusi); - o`qitish metodlarini qo`llash shakli (masalan, mashqlarni induktiv yoki deduktiv yo`l bilan bajarish); - Bilim, malaka va ko`nikmalarni o`zlashtirganlik darajasini nazorat qilish vositasi (masalan, yozma ishlar o`tkazish ); 11

- Iqtidor va qobilyatlarni rivojlantirish, aniqlash vositasi (masalan, turli musobaqa, konkurs, olimpiadalar o`tkazish ) va hokozo. Mashq bilan masala tushunchalari o`rtasidagi umumiylik va farqlanishlar mavjudmi, agar mavjud bo`lsa ular nimalardan iborat degan savol paydo bo`ladi Aslini olganda, masalada inson bilan biror vaziyat (holat) o`rtasida o`zaro aloqa sodir bo`ladi. Shuning uchun mashqni masalaning hususiy holi deb qarash mumkin. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, har qanday topshiriq ham mashq vazifasini bajaravermaydi masalan « 0 1200 20 2    x x tenglamani yeching » deyilsa, u holda bu topshiriq 8- sinf o`quvchilari uchun mashq vazifasini bajaradi, chunki ular keltirilgan kvadrat tenglama va uning ildizlarini topish formulasi bilan tanishganlar. Lekin bu topshiriq 6-sinf o`quvchilari uchun mashq vazifasini bajarmaydi, chunki ular bunday tenglamalarni yechishni o`rganmaganlar. Demak, bundan kelib chiqadiki, biror masalani mashq qatoriga kiritish uchun undan foydalanish maqsadini, mazmunini o o`zlashtirishdagi uning o`rnini, uni yechish bilan o`quvchi faoliyati o`rtasidagi muofiqlikni oydinlashtirish kerak. Keng ma`noda qaraydigan bo`lsak, maktabda matematika o`qitish, asosan, o`quvchilarni masalalar yechishga o`rganilgan nazariy bilimlarni amalda tadbiq etishga o`rgatish demakdir. Shuning uchun ham maktabda matematikani o`qitishga ajratilgan vaqt (soatlar)ning deyarli yarmidan ko`pini masalalar yechish tashkil qiladi. Taniqli psixolog A.N.Leontev fikriga qaraganda, masala – u ma`lum shartlarda (yaqqol vaziyatlarda) berilgan maqsaddir V.I.Krupich masalalarning tuzilishini tashqi tuzilish ob`yektlari haqida ma`lumot beradi. Masalan « ikki korxona», «ikki ishchi», «bir yo`nalish bo`yicha harakatlanayotgan» va hokozo. Bu tuzilish masalaning muammoli (qiyinlik) darajasini belgilaydi. Ichki tuzilish esa masala yechilishining strategiyasini (yechish usulini reja asosini) va uning murakkablik darajasini belgilaydi. Shuning uchun ham maktabda matematika o`qitishning nazariy asosini masalalarning ichki tuzilishi, masalalar, yechilishining mantiqiy tuzilishini izlash, masalalar yechishning umumlashgan yo`li va boshqalar tashkil qiladi. 12

Xulosa qilib aytganda maktab matematika kursida qaraladigan mashqlar quyidagi alomat (belgi)larga ega bo`lishi kerak: 1. O`quvchilar bilim, malaka va ko`nikmalarini o`zlashtirishlari mustahkamlashlari uchun vosita. 2. O`quvchilarning bilim malaka va ko`nikmalarini nazorat qilish usuli. 3. O`quvchilar – bilish faoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish usuli. 4. Darsni tashkil qilish shakllaridan biri. 5. O`qitish metodlarini namoyon bo`lish vositasi. 6. O`quvchilar iqtidor va qobilyatlarini nomoyon bo`lish vositasi . 7. Nazariyani amaliyot bilan aloqasini o`rnatish vositasi (masalan, bir so`mni yarimta odamga bo`lib bering deyilsa, darhol 1 ni 21 ga bo`lib, javobda 2 ni hosil qilamiz. Endi mulohaza yuritaylik: pulning o`zi bir so`m bo`lsa, uni bo`lib bergandan keyin nega 2 so`m bo`lib qoldi? masala shartini amaliyotga - hayotga (voqelikka) tatbiq etaylik: aslida yarimta odam bo`ladimi? Bo`lmaydi. Demak, bunday muammoni o`rtaga qo`yishning o`zi noto`g`ri ). Aytilganlargan ko`rinib turibdiki, mashqlar o`quvchilar –bilish faolyatlari turlaridan biri hisoblanadi, chunki mashqlar aniq maqsadlar,shuningdek vositalar, metodlarga ega. Matnli algebraik masalalar yechish o`qitishning tatbiqiy yo`nalganligini kuchaytirish vositalaridan biri sifatida qarash mumkin. B.M.Monaxov, G.M.Sarantisiyev, YU.M.Kolyagin, G.L.Luknin, B.B.Firsov, N.RG`aybullayev, T.To`laganov va boshqa tatqiqotchilarning ishlarida «o`lkashunoslikka oid masalalar», «amaliy masalalar», «tatbiqiy masalalar «degan tushuncha – terminlar (atamalar) uchraydi. «bunday masalalarning o`zaro munosabatlari qanday bo`ladi?» degan savolning tug`ilishi tabiiydir. Javobni Eyler-Venn diagrammalari yordamida, ko`rsatmali qilib, quyidagicha tasvirlash mumkin; Tatbiqiy masalalarda esa uni yechish jarayonida matematikaning tatbiqiga doir metodlardan foydalanadi. Matnli algebraik masalalar yechilishi nazariyani 13

amaliyot bilan bog`lashning, matematika o`qitishning amaliy va tatbiqiy yo`nalganligini ko`chaytirishning tabiiy bir yo`lidir. Matematik amalning mazmunini, amallar orasidagi bog`lanishlarni, amal kompanentlari bilan natijalari orasidagi bog`lanishlarni ochib berishda, har xil miqdorlar orasidagi bog`lanishlar bilan tanishishda matnli masalalardan o`rinli va unimli foydalanish zarur. Har qanday tatbiqiy (matnli) masalalarni yechish uch bosqichni o`z ichiga oladi: 1. Formallashtirish. Bu bosqichda masalaning modeli tuziladi, ya`ni so`zlar yordamidagi ifodalarni simvollar yordamida yozildi va matndagi kattaliklar ma`lum va noma`lumlar orasidagi munosabat(lar) o`rnatiladi. 2. Tuzilgan matematik model ichida masalani yechish. Bu bosqichda tuzilgan tenglama (yoki tengsizliklar sistemasi), shuningdek, tengsizlik, (yoki yoki tengsizliklar sistemasi) yechilib, ularning ildizlari topiladi. Talqin qilish (interpretatisiya). Topilgan yechim dastlabki holatga tatbiq etiladi. Tatbiqiy, ya`ni matnli algebraik masalaning formal matematik modelini ko`rish jarayoni qanday bo`ladi, ya`ni model yaratishda nimalarga e`tibor berish kerak degan savol tug`iladi. Shuni aytish kerakki, har qanday tabiiy, jumladan matnli algebraik masala nafaqat biror real jarayonni, ob`yektni, shu bilan birga qaralayotgan jarayon, ob`yektga tegishli bo`lgan muammoni, real vaziyatni ham tasvirlaydi. Shuning uchun matematik model qurish jarayoni, ob`yekti deb masala shartiga mos keluvchi real vaziyatlar qabul qilinadi. Matematik model formal matematik masala bo`lib, u ham o`sha real vaziyatni tasvirlaydi, lekin bu tasvir so`zlar vositasi emas balki simvolik tilda (tenglama, tengsizlik, tenglamalar yoki tengsizliklar sistemasi va ho kazo) bayon etilgan bo`ladi. Masalan; “ Matorli qayiq daryo oqimiga qarshi 16 km suzdi va orqasiga qaytib, qaytishdagi yo`lga oldingisiga qaraganda 40 minut kam vaqt sarfladi. Agar daryo oqimining tezligi 2 km/soat bo`lsa, qayiqning turg`un suvdagi tezligini toping “ - bu masala 14

matni, uning matematik modeli esa 2 16 x + 2 16 x = 3 2 kabi ko ` rinishga ega bo ` ladi. Modelni qurishdagi eng muhim tamonlardan biri, yuqori aytganimizdek, real vaziyatni hisobga olishdir. Keltirilgan masala mohiyatiga ko`ra qayiqning tezligi 2 km/soatdan, ya`ni daryo oqimi tezligidan katta bo `l ishi kerak, aks holda masala real ma`noga bo`lmay qoladi. Shundan qilib, matnli algebraik masala matematik modelini qurishdagi chegaralarni aniqlash kiradi. Shuni alohida takidlash kerakki, o ` quvchilarni matnli masalalarni tenglama ( yoki tenglamalar sistemasi) tuzish yordamida yechishga o`rgatish jarayonidagi muhim bosqich so`zlar orqali ifodalangan masala matnini simvollar orqali ifodalashdir. Boshqacha aytganda, bu bosqichda oddiy tildan (ona tilidan) simvolik tilga (algebra tiliga) o`tiladi. O`qitishning dastlabki davrlarlarida matnli masalalarning so`zlar va simvollar yordamidagi yozuvlarini yonma-yon keltirish maqsadga muvofiqdir. Misol tariqasida quyidagi masalani olaylik: « Bir oila pudratida ikkinchisidan uch marta kam ishchi bor edi. Birinchi pudratga 4 kishi kelib, ikkinchisidan 2 kishi ketgandan keyin birinchi pudratdagi ishchilar soni ikkinchisidagidan 2 marta kamayib ketdi. Dastlab har bir qaysi pudratda qanchdan ishchi bo`lgan? » MASALANING IFODALANISHI 15

N So ` zlar yordamida Simvollar yodamida 1 Birinchi pila pudratdagi ishchilar soni x 2 Ikkinchi pudratdagi ishchilar soni x3 3 Birinchi pudratga 4 kishi kelib qushilgandan keyingi ishchilar soni. 4x 4 Ikkinchi pudratdagi 2 kishi ketgandan keyingi ishchilar soni. 2 3 x 5 Birinchii pudratga ikkinchisidagidan 2 marta kam ishchlar soni 2 3 )4 (2    x x Demak, masala yechilishining modeli bunday: 2 3 )4 (2    x x Ma`lumki, tatbiqiy masalalarni yechishdagi samadorlk har tamonlama so`zlar bilan ifodalangan masala matnini simvollar yordamida belgilashga- masalaning fomal matematik (simvolik) modelini yaratishga bog`liq. Masala shartiga mos modelni qurish va turli usullar bilan amalga oshirish mumkin. Masalan, aytaylik, bizga quyidagi matnli masalani yechish kerak bo`lsin: «Brigada a`zolari 600 ta detal tayyorlashi kerak edi. Lekin 5 nafar ishchini boshqa ishga o`tkazilishi sababli qolgan ishchilarning har biri 10 tadan ortiq detal tayyorlashlari kerak to`g`ri keldi. Dastlab brigadada nechta ishchi bo`lgan?» YECHILISHI: 1 - Usul 1) dastlabki ishchilar soni - x 2) aslida ishlagan ishchilar soni – )5 ( x 3) dastlab har bir ishchi tayyorlash kerak bo`lgan detallar soni - x 600 ; 4) aslida har bir ishchi tayyorlagan detallar soni - 5 600 x ; Masala shartiga ko`ra: 5 600 x - x 600 =10; bundan 20x 2 - usul (sxema tuzib yechish). 16

Dastlabki ishchilar sonini x bilan belgilaymiz. U holda: Detallar soni Ishchilar soni Bir ishchining normasi Dastlab 600 x x 600 Aslida 600 5x 5 600 x Shart bo`yicha bundan 10 600 5 600    x x 20x Agar bizdan brigadada aslida ishlagan ishchilar sonini topish talab qilinganida edi, u holda tenglamamiz quyidagi ko`rinishda bo`ladi; 10 5 600 600    x x , bundan 15x Garchi bu usul biroz qo`shimcha amallarni bajarishga olib kelsa ham, uni ko`zdan kechirish foydadan holi emas. 3 - usul. Bunda x orqali bir ishchi tayyorlashi kerak bo`lgan normani belgilaymiz. U olda yuqoridagi mulohazalar quyidagi jadvalni tuzishga olib keladi: Detallar soni Ishchlar soni Bir ishchining normasi Dastlab 600 x x 600 Aslida 600 10x 10 600 x Tenglamasi : x 600  10 600 x =5, bundan 30x 4 - usul. x orqali aslida bajarilgan normani (d etallar sonini ) belgilaymiz. U holda masala shartiga doir sxema bunday ko ` inishni oladi: 17

Detallar soni Ishchilar soni Bir ishchining normasi Dastlab 600 10x 10 600 x Aslida 600 x x 600 Tenglamasi: x 600 - 10 600 x =5, bundan 40x Ko`rinib turibdiki, masalada 4 ta noma`lum kattalik ishtirok etayotir (dastlabki ishchilar soni, aslida ishchlar soni, bir ishchining dastlabki normasi, bir ishchining aslida bajargan normasi). Bu noma`lumlardan qaysinisini x orqali belgilab olish masala yechuvchining mohirligiga bog ` liq. Huddi ana shu ish masalani eng ratsional usul bilan yechish demakdir. Lekin boshqa kattalikni noma`lum sifatida x orqali belgilab tenglama tuzilganda ham, natija biroz murakkabroq yo`l bilan bo`lsa-da, uni ijobiy hal qilishga olib keladi. O`quvchilar bilan bir masaladagi noma`lumlarni navbat bilan x orqali belgilab, uni yechish o`quvchilarga ijodiy fikrlashni tarbiyalaydi. Bunda bir usul bilan bir necha masala yechgandan ko ` ra bir masalani bir necha usullar bilan yechish afzal ekanligi yaqqol namoyon bo ` ladi. Fikrimizni tasdiqlash maqsadida yana bir masalani turli usullar bilan yechamiz. «Yo`lovchi poyezdning o`rtacha tezligi yuk poyezdnikidan soatiga 20 km ortiq. Shuning uchun ham u 700 km masofani yuk poyezdiga qaraganda 4 soat tezroq vaqtda bosib o`tdi. Har ikkala poyezdlarning tezliklarini va sarflagan vaqtlarini aniqlang» . Yechilishi: Masalada 4 ta kattaliklarni aniqlash talab qilinganligi uchun ulardan qaysisini x orqali belgilash unchalik muhim rol o`ynamaydi. 1 - usul x orqali yo `l ovchi poyezdining tezligini b elgilaymiz. U holda: 18

Masofa Tezlik Vaqt Yo`lovchi poyezdi 700 x x 700 Yuk poyezdi 700 20x 20 700 x Masalaning shartiga asosan ushbu 4 700 20 700    x x tenglama to`ziladi, bundan, 70 x aniqlanadi. 2 - usul x orqali yuk poyezdining shu masofaga sarflagan vaqtini belgilaymiz. U holda Masofa Tezlik Vaqt Yuk poyezdi 700 4 700 x 4 x Yo ` lovchi poyezdi 700 x 700 x t englamasi: 20 700 4 700    x x bundan: 14x . 3 - usul. x o r qali yuk poyezdining tezligini belgilaymiz. U holda: Masofa Tezlik Vaqt Yuk poyezdi 700 x x 700 Yo`lovchi poyezdi 700 20x 20 700 x 19

t englamasi: 4 20 700 700    x x bundan: 50x 4 - usul. x orqali yo`lovchi poyezdining vaqtini belgilaymiz. U holda: Masofa Tezlik Vaqt Yuk poyezdi 700 x 700 x Yo`lovchi poyezdi 700 4 700 x 4x tenglamasi: 20 4 700 700    x x , bundan 10x . Xuddi shunga o`xshab yechiladigan masalalarni yechishda sinf o`quvchilarini guruhlarga ajratib, har bir guruhga alohida- alohida usullari tavsiya etib, ya`ni musobaqa darsi o`tkazish ham yaxshi samara beradi. Psixologlarning tasdiqlashicha, tafakkurning rivojlanishi shaxsning ijodiy faolligi amalga oshadi. Shuning uchun matnli masalalar yechishni to`g`ri tashkil qilish o`qituvchiga o`quvchilarning mumkin bo`lgan aqliy qobilyatlari imkoniyatlaridan yetarli darajada foydalanishga sharoit yaratadi. Bunday masalalar bilan ishlashda o`qituvchi o`quvchilarga faqat umum malakalarnigina emas, balki maxsus (matematik) malakalarni shakllantirish ustida ham ish olib borishi kerak, chunki bunday malakalardan masala yechishning umuumiy, murakkab malakalari tarkib topadi. Buning uchun o`qituvchi masala yechish uchun ko`rsatma berish bilan cheklanib qolmay, ularga bilish ahamiyatiga ega bo`lgan aniq topshiriqlar ham berib borishi lozim. Masala matni murakkab bo`lgan holda berilganlar orasidagi munosabatlarini tushinib olish qiyin bo`lgan hollarda qisqa yozuvdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Haqiqatan ham, masala matnining qisqacha yozuvi o`quvchilar xotirasiga tayanch signal bo`lib, unda berilgan ma`lumotlarni tushinish va bir-biridan farqlanish imkonini yaratiladi. Shu bilan birga ularning ratsional holda yozish masalada nima berilgan va nimani topish (izlash) kerakligini yaqqol tushintirish imkonini beradi. Shuning uchun ham E.M.Semyonov masala yechishda analiz bilan sintez 20

bir-biri bilan uzviy bog`liq ekanligini, berilganlardan noma`lumlarga yoki noma`lumlardan berilganlarga qarab borishi alohida-alohida ikki mantiqiy amallarga doir yo`nalishlar deb qaramasdan, balki analizni masala yechishning yo`llarini izlashda qo`llash sintez esa yechimni yozma ravishda rasmiylashtirishda qo`llanishi lozimligini o`qtiradi. Masala matnining tahlilini noma`lumlardan ham, berilganlardan ham boshlash mumkin. Shunday qilib matnli algebraik masalalarni yechish jarayonini o`z ichiga quyidagilarni oladi: - masala matnini diqqat bilan tahlil qilish; - masalani yechish rejasini (modelini) tuzish; - tuzilgan rejani amalga oshirish; - yechimni to`g`riligini tekshirish. Bu jarayon davomida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: - masalaning matni ifodali o`qiladi (lozim bo`lsa, o`qish takrorlanadi); - masalada nimalar berilgan va nimalar noma`lum ekanligi aniqlanib, ular maxsus belgilar (simvollar) orqali belgilanadi; - masaldagi ma`lum va noma`lum kattaliklar orasidagi munosabatlar o`rnatiladi, ya`ni tenglama yoki tengsizliklar sistemasi tuziladi; - yechim(lar) ildiz(lar) topiladi; - topilgan yechim(lar) ildiz(lar) tekshiriladi. Olib borgan tajribalarimiz bizni shunga undadiki, masala yechilishi jarayonida o`qituvchi yo`naltiruvchi savollar tizimidan foydalanishi kerak. Buning uchun o`quvchilarga mo`ljallangan quyidagiga o`xshash maxsus eslatmalar katta yordam berishi mumkin: 1. Masalani o`qib chiqing. Masalada nima haqida so`z ketayotganligini aniqlang. 2. Masalada nimalar ma`lum va nimalar noma`lum ekanligini aniqlang. Agar masala matnini tushinib olish qiyin bo`lsa, uning sharti va xulosasini qisqacha yozib chiqing, zarur bo`lsa chizma tayyorlang. 21

3. Qisqacha yozuvga asoslanib har bir kattalik nimani aniqlashini tushintiring va masala savolini takrorlang. 4. Masala savoliga birdaniga javob berish mumkinmi, agar mumkin bo`lsa, nega ekanligini aniqlang. Avval nimani, so`ngra nimani bilish mumkinligini oydinlashtiring. 5. Masalani yechish rejasini tuzing. 6. Yechishni bajaring. 7. Yechimning to`g`riligini tekshiring. Tajribaning tasdiqlashicha, o`quvchilarga matnli masalalar yechishni o`rgatishda bu ishni bosqichma-bosqich bajarish maqsadga muvofiq: I. Masala o`qituvchining yo`naltiruvchi savollari yordamida yechiladi va yechish jarayoni o`quvchilarning daftarlarida va sinf doskasida bir vaqtda yonma-yon ravishda rasmiylashtirib boriladi. II. Masala sharti o`qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi va uni yechish rejasi tuziladi. Yechish jarayoni sinf doskasiga qayd qilinmaydi, o`quvchilar uni mustaqil ravishda daftarlarida bajaradilar. III. Masala o`qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi. Yechish rejasi va yechish jarayoni o`quvchilar tamonidan mustaqil ravishda bajariladi. IV. Masala matnini o`quvchilar mustaqil ravishda tahlil qilib yechish rejasini tuzib, yechishni bajarib, yechimni tekshiriladilar. 2.2. Algebraik masalalarni yechish usullari 1-masala. Ikki ishchi ma`lum muddatda 120 ta detal tayyorlashlari kerak edi. Ishchilardan biri ikkinchisiga qaraganda saotiga 2 tadan ortiq detal tayyorlab topshiriqni 5 soat oldin bajardi. Har bir ishchi soatiga nechtadan detal tayyorlagan? Yechish: 22

x - birinchi ishchi ishlagan vaqti, )5 ( x – ikkinchi ishchini ishlagan vaqti, x 120 - birinchi ishchi tayyorlagan detallar soni, 5 120 x - ikkinchi ishchi tayyorlagan detallar soni, yuqoridagilarga asoslanib quyidagi tenglamani tuzishimiz mumkin. 2 5 120 120    x x 2 120 5 120    x x , 10 2 600 120 120 2 x x x x     12/ 0 600 10 2     x x 0 300 5 2    x x x 2,1 = 300 4 25 2 5   = 2 5  2 35 20 1 x 15 2   x Bulardan I ishchi 20 soat ikkinchisi esa 15 soat ishlaganligi kelib chiqadi. 6 20 120  ta I ishchining 1 soatda tayyorlagan detallar soni. 15 120 = 8 ta II ishchining 1 soatda tayyorlagan detallar soni. Masalani yechib bo`lgandan keyin o`qituvchi masala mohiyatini quyidagi tartibda tushintirishi mumkin. Agar biror kishi topshirilgan ishni ortig`i bilan bajarsa, uning mehnat unumi ortib, unga to`lanadigan haq ham ortib boradi. Bu esa o`quvchilarni halol mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalaydi. 2-masala. Oldingi bahosi 25 so`m bo`lgan buyum ketma-ket ikki marta bir xil foizga arzonlashgach, u 20 so`m 25 tiyinga tushib qoldi. Har bir arzonlashishda baho necha foiz pasaygan? Yechish . Baho har safar x % ga pasaygan bo`lsin. Ravshanki, 0 100  x bo`ladi. Bu birinchi arzonlashishdan keyin buyum bahosi oldingi bahosining 100 x qismiga kamayganini bildiradi. Demak, birinchi arzonlashishdan keyin buyum 25 100 1       x y so`m turadi. Ikkinchi arzonlashishdan keyin esa, buyum 23

25 100 1 25 100 1 100 1 100 1 2                         x x x y x z so`m turadi. lekin, ikkita arzonlashishdan keyin buyum 20 so`m 25 tiyin turadi, ya`ni 4 81 z so`m. Demak, 25 100 1 4 81 2        x tenglamaga ega bo`lamiz. Tenglamani 10 1 x 190 2 x ildizlarni topamiz. Bu yerda 190 2 x chet ildiz bo`ladi. Chunki 0 100  x va masala shartini faqat 10 qanoatlantiradi. Demak, baho har safar 10% ga kamaygan bo`ladi. Javob: Baho har safar 10% ga kamaygan. 3-masala. Uchta eritmada spirtning (masala bo`yicha) foiz miqdorlari geometrik progressiyani tashkil qiladi. Agar birinchi, ikkinchi va uchunchi eritmalarni 2:3:4 massa nisbatida aralashtirilsa, u holda 32% spirtli eritma hosil bo`ladi. Agar ularni 3:2:1 massa nisbatida aralashtirilsa, u holda 22% spirtli eritma olinadi. Har bir eritmada necha foiz spirt bor? Yechish. Birinchi eritma %x ikkinchisida y % uchinchisida z % spirt bo`lsin. Masala shartiga ko`ra x , y , z sonlar geometrik progressiya tashkil qiladi, shuning uchun xz y 2 bo`ladi, Birinchi eritmaning 1 grammida 100 x g spirt, ikkinchi eritmaning 1grammida 100 y g va uchunchi eritmaning 1 grammida 100 z g spirt bor. Agar biz birinchi eritmadan 2 g, ikkinchi eritmadan 3 g va uchunchi eritmadan 4 g olsak, 9 g aralashma olinadi. Bu aralashmada          100 4 100 3 100 2 z y x g spirt bor. Masala shartiga ko`ra olingan aralashmaning 32% i spirtdan iborat, 100 32 9 g spirt bor. Bu shartlardan    100 4 3 2 y y x 100 32 9 tenglama hosil bo`ladi. Huddi shuningdek, 100 22 6 100 4 2 3     z y x tenglama ham hosil bo`ladi. 24

Yuqoridagilar asosida:        xz y z y x y z x2 132 2 3 288 4 3 2 tenglamalar sistemasini hosil qilamiz va uni yechamiz. Birinchi ikkita tenglamani y va z bo`yicha yechib va olingan qiymatlarni uchinchi tenglamaga qo`yib, 0 768 76 2    x x tenglamani hosil qilamiz. Hosil bo`lgan tenglamani yechib uning, 64 1 x 12 2 x ildizlarini topamiz. Lekin 64 1 x ildiz masala shartini qanoatlantirmaydi, chunki unga mos x y 2 48   qiymat manfiy bo`yicha bo`ladi. Demak, faqat 12x qoladi. U holda bu qiymat bo`yicha 24 y va 48 z ekanligi oson topiladi. Javob: Birinchi eritmada 12%, ikkinchi eritmada 24%, uchunchi eritmada 48% spirt bor. 4- masala. Ikki A va B shaharlar orasidagi masofani yo`lovchi poyezdi yuk poyezdiga qaraganda 4 soat tez bosib o`tadi. Agar poyezdlarning har biri ikkinchisining butun yo`lni o`tishga ketgan vaqt mobaynida yursalar, yo`lovchi poyezdda yuk poyezdidan 280 km o`zi ketadi. Agar poyezdlarning har biri tezligini 10 km/soat ga oshirsa, u holda yo`lovchi poyezdi AB masofani yuk poyezdiga qaraganda 2 soat 24 minut tezroq bosib o`tgan bo`lar edi. A va B shaharlar orasidagi masofani toping. 1-chizma Yechish : yo`lovchi poyezdining tezligini V 1 km/soat, yuk poyezdining tezligini V 2 km/soat, A va B shaharlar orasidagi masofani S bilan belgilaylik. 25Yuk poyezd 2V SYo‘lovchi poyezd 2V S A B

AB masofani yo`lovchi poyezdi 1V S soatda, yuk poyezdi 2V S soatda bosib o`tadi ( 1-chizma). Butun masofani yo`lovchi poyezdi yuk poyezdidan 4 soat tez bosib o`tishidan 4 2 1   V S V S (1) tenglamaga ega bo`lamiz. Agar poyezdlarning har biri ikkinchisi AB masofani o`tguncha yursa, yo`lovchi poyezdi 2V S V 1 km , yuk poyezdi esa 1V S V 2 km yo`l bosgan bo`lar edi (2- chizma). Bunda yo`lovchi poyezdi yuk poyezdidan 280 km ilgarilab ketgani uchun 2-chizma 280 2 1 1 2   V V S V V S (2) tenglamaga ega bo`lamiz. Agar poyezdlarning har birining tezligining 10 km/soatga oshirilsa, u holda yo`lovchi poyezdi AB masofani 10 1 V S soatda, yuk poyezdi 10 2 V S soat mobaynida bosib o`tar edi (3-chizma). Bu sharaoitda AB masofani yo`lovchi poyezdi yuk poyezdidan 2 soat 24 minut tez bosib o`tganligi uchun 60 242 10 2 1    V S V S (3) tenglamaga ega bo`lamiz. 26Yuk poyezd 2V SYo‘lovchi poyezd 2V S A B

3- chizma Olingan tenglamalarni quyidagi sistema ko`rinishida yozamiz:             .512 ) () 10 )( 10 ( 280 ) ( 4 ) ( 2 1 2 1 22 21 2 1 2 1 2 1 V V V V S V V V V S V V V V S (4) Bu uch noma`lumli uchta tenglamalar sistemasidan S ni topishimiz kerak. Ko`rinib turibdiki, matnli masala uchun hosil qilingan matematik model uch noma`lumli uchta tenglamalar sistemasidan iborat bo`lgan standart ko`rinishdagi sistemaga keltiriladi. Demak, berilgan matnli masalani yechish uchun tenglamalar sistemasi yechilishi kerak ekan. Buning uchun talabalar tenglamalar sistemalarini yechish usullari sistemalarning teng kuchliligi, tenglamalar sistemalarining yechilishi, tenglamalar sistemasini ayniy almashtirishni va shu kabi bir qancha qoidalarini, teoremalarni, xossalarini eslaydilar va sistemani yechish uchun tadbiq etadilar, ratsional yechish yo`llarini izlaydilar. Bu esa talabalardagi kasbiy malaka va ko`nikmalarni rivojlantirishga olib keladi. Talabalar (4) sistemani tahlil qilib, undan S ni osongina yo`qotib, ikki noma`lumli ikkita tenglamalar sistemasiga kelish mumkin ekanligini ko`radilar, ya`ni: ikkinchi tenglamani birinchi tenglamaga hadma-had bo`lib, V 1 + V 2 =70 tenglamani; uchunchi tenglamani birinchi tenglamaga hadma-had bo`lib 5 3 ) 10 )( 10 ( 2 1 2 1    V V V V tenglamani olish orqali       53 )10 )(10 ( 70 2 1 212 1 V V VVV V (5) 27Yuk poyezd 10 2 V SYo‘lovchi poyezd 10 1 V S A B

sistemaga kelinadi. (5) sistemada tegishli ayniy almashtirishlarni va o`rniga qo`yishlarni bajargandan so`ng     120070 2 1 2 1 V V V V sistemaga kelinadi. Bu sistemani yechishni qisqacha tahlil qilingandan so`ng 40 1 V , 30 2 V yoki 30 1 V 40 2 V ekanligi topiladi. Shu yerda masalaga bir nazar tashlasak, u holda yo`lovchi poyezdi yuk poyezdiga qaraganda katta tezlikka ega ekanligi yodimizga tushadi va sistema yechimlaridan masala shartini qanoatlantiruvchi 40 1 V , va 30 2 V ekanligi ravshan bo`ladi. U holda V 1 va V 2 larni bilgan holda S=480 km ni topamiz. Javob: 480 km . Ushbu masalada yo`lovchi poyezdining tezligini V 2 km/soat bilan, yuk poyezdining tezligini V 1 km/soat bilan belgilash orqali masalaning ikkinchi yechish usuli mavjud ekanligini talabalar ongli ravishda tushinib yetishlari va bu usul uchun hosil bo`ladigan matematik model ham uch noma`lumli uchta tenglamalar sistemasidan iborat bo`lishini sezishlari lozim. 5-masala. Jamoa xo`jaligidagi mavjud bo`lgan bir xil ish unumdorligiga ega bo`lgan kombaynlar birgalikda ishlab, hosilni bir sutkada yig`ishi mumkin. Lekin reja bo`yicha birinchi soatda bitta, ikkinchi soatda ikkita, uchunchi soatda uchta kombayn ishlagan va hokazo. Hamda faqat hosil yig`ini tugashiga bir necha soat qolgandagina barcha kombaynlar birga ishlagan. Agar beshta kombayndan tashqari barcha kombaynlar yig`im-terim boshidan ishlaganida edi, reja bo`yicha ish vaqti 6 soatga qisqargan bo`lar edi. Jamoa xo`jaligida nechta kombayn bo`lgan? Yechish . Jamoa xo`jaligida n ta kombayn bo`lsin, ularning har biri bir soatda hosilning x 1 qismini yig`ishtira olsin. U holda barcha kombaynlar birgalikda bir sutka ishlab barcha hosilni yig`ishi mumkin. Shuning uchun 1 24  x n (1) tenglamani hosil qilamiz. 28

Amalda esa birinchi soatda bitta kombayn ishlab hosilning x 1 qismini yig`ishtirgan, ikkinchi soatda ikkita kombayn ishlab hosilning x 2 qismini yig`ishtirgan va hakoza. n -soatda n ta kombayn hosilning x n qismini yig`ishtirgan. Keyinchalik bir necha soat davomida (faraz, qilaylik, m soat) barcha kombaynlar ishlab, shu m soatda hosilning qolgan x mn qismini yig`ishtirgan. Shuning uchun 1 ... 2 1      x nm x n x x (2) tenglamani hosil qilamiz. Kombaynlar hammasi bo`lib ( n+m) soat ish vaqtida barcha hosilni yig`ishtirgan. Agar ( n-5) ta kombayn ishlaganda edi, u holda ular hosilni ( n+m-6) soatda yig`ishtirgan bo`lar edi. Shuning uchun 1 )6 )(5 (     x m n n (3) tenglamani hosil qilamiz. Demak, biz quyidagi uch noma`lumli uchta tenglamalar sistemasiga ega bo`ldik:              x m n n xnm xn x x x n )6 )(5 ( 1 ... 2 124 (4) (4) tenglamalar sistemasini berilgan matnli masalaning matematik modelini ifodalaydi. Bu sistemani yechish uchun, uning ikkinchi tenglamasiga arifmetik progressiya hadlari yig`indisini topish formulasini qo`llab uni            x m n n x nm n n x n )6 )(5 ( 2 )1 (24 (5) Ko`rinishiga keltiramiz. Bu sistemadan x ni yo`qotib va n  0 ekanligini e`tiborga olib ushbu           n m n n n m 24 )6 )(5 ( 24 2 1 (6) sistemani hosil qilamiz. 29

(6) sistemadan m ni yo`qotish natijasida n 2 - 18n-175=0 ko`rinishdagi n ga nisbatan kvadrat tenglamaga kelamiz. Bu tenglamani yechib n 1 =25 va n 2 =-7 ildizlarini topamiz. Jamoa xo`jaligidagi kombaynlar soni n bo`lgani uchun n musbat butun son bo`lishi kerak. Shunga ko`ra masala shartini faqat n=25 qanoatlantiradi. Quyida keltirilgan masalalarning yechilishi jarayonida shu narsa ma`lum bo`ladiki, har qanday nostandart masalani yechish jarayoni quyidagi ikki asosiy operatsiyaning ketma-ket qo`llanilishi orqali amalga oshiriladi: 1. Nostandart masalani unga ekvivalent bo`lgan, lekin standart ko`rinishga ega bo`lgan masalaga ega bo`lgan masalaga almashtirish (bunda zarur bo`lgan masalaga almashtirishlar bajarish yoki masala mazmunini saqlagan holda matnning bayonini o`zgartirish); 2. Nostandart masalani bir nechta standart masalalarga bo`laklab o`rganish. Masalaning murakkabligiga qarab bu operatsiyalarning birini yoki ikkilasini bir vaqtda tadbiq etish mumkin. Umuman matnli masalalarni yechish jarayoni o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, ularni quyidagilardan iborat deb bilamiz: 1. Berilgan masalani tahlil qilish orqali uning standart yoki nostandart turga mansub ekanligini aniqlash. 2. Masalaning yechish yo`lini izlash umumiy qoidalar (formulalar, ayniyatlar) yoki umumiy holatlar ( ta`riflar, teoremalar) asosida yechish rejasini (rejalarini) tuzish. 30

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Y.M.Kolyagin «metodika prepodavaniya » 1977 2. Ж.Икромов « язик обучение математики » T . 1989. 3 Tulaganov T., Narmanov A. « matematikadan masalalar yechish bo`yicha praktikum » 4. Тулаганов Т. «профессионалъная направленностъ математическая подгатовка будиших учитилей» T 1990. 5. Alixonov S « matematika o`qitish metodikasi » T 1989. 31

O'xshashlar

Interval koeffitsentli chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechish usullari

Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari

Yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib, kasb-hunar kollejlarida geometriya kursini o`qitish metodik tizimini yaratish

O`zgarishi chegaralangan funksiyalar va unga misollar

III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi