III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi - Algebra - Diplom ishlar

III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

342.5 KB

Ko'chirib olish

III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi 1

Mundarija Kirish………………………………………………………………………. 6 I . Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga miqdoriy o’lchovlarni o’rganishning nazariy asoslari……………………………………..……………7 1.1. Uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish………………………….....7 1.2. 3-sinflarda miqdorlarni o’qitishning joriy holati ………………………17 II. Bob. Boshlang’ich ta’lim 3 sinf o’quvchilariga miqdorlarni o’rgatish imkoniyatlari…………………………………………………..............……24 2.1. Vaqtga oid tasavvurlarni shakllantirish……………………………24 2.2. Xajm haqida tasavvurlarni shakllantirish…………………………41 2.3. Miqdorlarga oid masalalar yechish ……………………..…………48 Xulosalar ………………….…………………………………………..…..62 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati ……………………………………...65 2

KIRISH Mavzun ing dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasida yosh avlodlarning o’qish faoliyati mazmuni, maqsad va vazifasi, vositalari, metodlari tashkil etish shakllarini va ilmiy pedagogik asoslarga tayangan holda takomillashtirishni taqozo etmoqda. Buning ahamiyatini Prezidentimiz I.A.Karimovning “Xalqimizning ma’naviy boyliklarini, jahon sivilizatsiyasi eng yaxshi yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan yangi avlodni shakllantirish bugunning eng muhim vazifasidir ” 1 degan dasturiy fikrlaridan ham bilib olish mumkin. Ushbu vazifaning samaradorligi miqdorlarga oid masal a lar ularning bilim egallashdagi faolligini, mustaqil bilish faoliyatini shakllantirish ga taqaladi. Bunda o‘quvchilarning matematik tayyorgarligi jarayonini shakllantirishni 3 -sinf o‘quvchilarida dolzarbligi yaqqol namoyon bo‘ladi. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasini takomillashtirishga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlar tahlili psixologik-pedagogik tadqiqotlarda boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish samaradorligini oshirishning ilmiy taxlili birinchidan, axborotlarni boyitib borish orqali ta’lim mazmunini o‘zgartirish, didaktik elementlarni q at n ashtirib o‘zlashtirish, (B.P.Erdniyev, P.M.Erdniyev), har bir fanning asosiy g‘oyasini ajratish (I.D.Zverev, V.N.Maksimova, R.A. Mavlonova, A.Abduqodirov, A.M.Markushevich) nazariy bilimlarning rolini oshirish (V.V. Davidov, A.K. Markova, J.. Ikromov, A.M. Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva, E.Yangibayeva, M.Axmedov) yo‘nalishlarida amalga oshirilgan. Boshlang‘ich sinf uchun darslik va o‘quv qo‘llanmalari (K. Q osimova, R.A. Mavlonova, L.SH. Levenberg), o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalar (M.I. Mopo, A.M. Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva) va o‘quvchilar uchun, tajriba-sinov qo‘llanmalari (M.Ahmedov, N.Abduraxmonova, R.Ibragimov, Y.M. Kolyagin, P.M. Erdniyev) mualliflari mashqlar to‘plami (o‘quv materiallari) orqali boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining bilish faoliyatini shakllantirish mumkinligiga to‘xtalib 1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sa’asida: xavfsizlikka taµdid, bar³arorlik shartlari va tara qqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997. 215-bet. 3

o‘tishgan. Didaktika va ta’lim metodikasi ga bag‘ishlangan ishlarda (P.M.Erdniyev, N.U.Bikbayeva, L.SH. Levenberg, R.A. Mavlonova, K. Q osimova va boshqalar) bu muammo umumiy holatda ko‘zda tutiladi, biroq maxsus tadqiqot predmeti sifatida ajratib olinmagan. Shuningdek, Boshlang‘ich sinflarda miqdoriy masalalar yechishni tashkil etish vositasi sifatida ta’lim texnologiyasi, mustaqil ishlash, o‘yin elementlaridan foydalanish yetarli darajada o‘rganilmagan. Boshlang‘ich ta’lim nazariyasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning mustaqil bilish faoliyatining mohiyati va uni tashkil etish uslubiyati masalalar yechish texnologiyasining ilmiy asoslangani bilan birga “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”ni ma’lum darajada takomillashtirib borish, bitiruv malakaviy ishimizning mavzusini “ III sinflarda miqdorlarni o ’ qitish metodikasi ” deb nomladik. Tadqiqot maqsadi . : III sinflarda miqdorlarni o ’ qitish metodikasi bо‘yicha dars samaradorligini oshirishning mazmuni, shakl va metodlarini ishlab chiqish, uning bir butun tizimini о‘rganib chiqish. Tadqiqot obyekti : III sinflarda miqdorlarni o ’ qitish jarayoni. Tadqiqot predmeti : III sinflarda miqdorlarni o’qitish ning metod, usul va vositalari . Tadqiqot farazi : III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi ni takomillashtirish mumkin agar : -III sinflarda miqdorlarni o’rganish zaruriyati nazariy asoslansa; - о‘quvchilarning olgan bilimlari qiziqarli, ongli va aniq bо‘lishi ta’minlansa; - III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish mazmuni, shakl va metodlari takomillashtirilib borilsa; - III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘ qitishda matematikadan olgan bilimlarining sifat kо‘rsatkichi yuqori bо‘lishi e’tiborga olinsa ;. Tadqiqot vazifalar: m atematika darslarida miqdorlar t u shunchasini psixologik-pedagogik jihatlarini о‘rganish. 4

3-sinflarda miqdorlarni o’rganishning eng maqbul usul, vosita va shakllarini tanlash. III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi o ‘rganish mustahkamlash orqali о‘qitishning eng maqbul yо‘llarini ishlab chiqish va uni tajriba - sinov vositasida tekshirish. Tadqiqot usullari: 1. Muammoga doir adabiyotlarni (psixologiya, pedagogika) tahlil qilish. 2. III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish , darsdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda metodist о‘qituvchilarning ish tajribalarini о‘rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 3. О‘tkazilgan tajriba-sinov natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish. Tadqiqot bosqichlari: Birinchi bosqich mavzuga doir adabiyotlar о‘rganilib, tahlil qilish. Bu davrda Boshlang‘ich sinf fan dasturlari, darsliklari, tarbiyaviy ishlarni о‘rganish asosida matematikaga oid tajribalarni tahlil qilish. Tadqiqot yuzasidan tajriba-sinov ishlarining rejasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqich ishni bajarish davrida boshlang‘ich sinflarda tajriba-sinov о‘tkazildi. Tadqiqot natijalari matematik-statistik jihatdan tahlil qilindi va boshlan g‘ ich sinf amaliyotiga joriy etishga oid bir qator ishlar amalga oshirildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - III sinfda miqdorlarni o’qitish dars ishlanmalarini ishlab chiqildi. - III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish bilimlarni о‘zlashtirish darajasini belgilovchi mezon ishlab chiqildi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati : - III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish bilan bog‘lab о‘qitish asosida tarbiyalashga yangicha yondashuv aniqlandi; - III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish va bilimini mustahkamlashga doir tadbirlar mazmuni ishlab chiqiladi. 5

Tadqiqotning amaliy ahamiyati: - Ishlab chiqilgan tavsiyalar tо‘rtinchi sinf matematika darslarining samaradorligini oshirish imkoniga ega. - III sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish о‘quvchilarni bilimli va komil inson qilib tarbiyalashda, ota-onalar, о‘qituvchi va jamoatchilikda foydalanishlari mumkin. Tadqiqotning metodologik asoslari О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining milliy mafkurani mustahkamlash tо‘g‘risidagi qaror va kо‘rsatmalari, О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonuni, “ Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” va I. A. Karimov asarlari va boshqa ilmiy adabiyotlar metodologik asos qilib olindi. Tadqiqotning asosiy metodi sifatida psixologik, pedagogik va yо‘naltiruvchi adabiyotlardan, amaldagi dasturlar, darsliklar va matematikaga oid о‘quv qо‘llanmalar tahlilidan, pedagogik kuzatuv va tajribalar, suhbatlardan foydalandik. Bitiruv malakaviy ish ikki bob, xulosa,foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. 6

I. BOB. BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA MIQDORIY O’LCHOVLARNI O’RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan dastlabki yillardanoq yoshlarimizning ta‘lim-tarbiyasida alo h ida e‘tibor berib kel in moqda. Xususan mamlakatimizda ta‘lim muassasalaridan tortib, o’rta umumta‘lim, kasb-hunar ta‘limi va oliy ta‘lim sohalarida ham tub islohotlar olib borilmoqda. Respublikamizning biz yoshlarga ko’rsatayotgan g’amxo’rliklaridan biri biz kabi o’rta maxsus ta‘limotli boshlang’ich sinf o’qituvchilariga oliy ma‘lumot olish uchun yaratilgan maxsus sirtqi ta‘limdir. Shuningdek biz yoshlarga berilayotgan imkoniyatlardan to’g’ri foydalanish maqsadga muvofiqdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga maktab ostonasidanoq Respublikamizning sovg’asi berilishi, yosh bolajonlarimizning qalbiga Vatanimga, Halqimga, Prezidentimga sodiqlik tuyg’ularini uyg’otmoqda. Prezidentimiz aytganlaridek “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’ e‘tibori avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga bog’liqdir. Biz bunday o’tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak. (Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch asaridan). Shu sababli maktablarda avvalo kelajakda o’quvchilarning barkamol inson bo’lishiga ta‘limda alohida e‘tibor berib kelinmoqda. Biz uchun yaratib berilgan va berilayotgan shart-sharoitlar dunyoning birorta davlatida uchramaydi. Biz yoshlar mana shu sharoitlardan foydalanib shunday kadrlarni tayyorlashimiz kerakki, kelajakda ular Elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan insonlar bo’lib yetishsin. Yoshlarning barkamolligi bizning kelajagimizdir. 7

Barkamol avlod Vatanning baxti. Shunday kashfiyotlarning ijodkori komil insondir. Inson komillikka bilim va tarbiya bilan erishadi. Ilm fan kishilarning hayotiy e h tiyojlarini qondirish zaruriyatidan paydo bo’ladi. (Abu Rayxon Beruniy) Umuman men fanni ilg’or progressiv degan so’zlar bilan yonma-yon qo’yaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakl-tamoyilini, tabiiy qonuniyatlarini, ularning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat, deb tushunamiz. Odamlarning mustaqillikning abzalligini mustaqil bo’lmagan millati kelajagi yo’qligi bu tabiiy bir qonuniyat ekanligini isbotlab tushuntirib berishdir. Fan jamiyat taraqqiyotini olg’a siljituvchi kuch vosita bo’lmog’i lozimdir. (I.A.Karimov Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz). Mamlatimizda boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish va matematika kursining boshlang’ich bosqichi sifatida qaraladigan so’z bo’lib “ilm-fan” degan ma‘noni anglatadi. Matematik g’oyalar barcha fanlarga kirib borib tadqiqot sohalarini shunchalik kengaytirib yuboradiki natijada bilimlarni yangi sohalariga asos soladi. “Sof matematikaning obyekti boqiy dunyoning fazoviy belgilari va miqdoriy nisbatlari degan tamoyil materialdir”. (F.E‘ngliz). Boshlang’ich sinflarda matematika darslarida o’tiladigan har bir mavzu bolaning yosh jismoniy ruhiyatiga va aqliy rivojiga ta‘sir ko’rsatishi lozim. Boshlang’ich sinflarda matematika fanidan o’rin olgan mavzulardan biri miqdor o’lchovlarini o’rganish usulidir. Bu mavzu juda katta mavzu hisoblanib boshlang’ich maktabning hamma sinflarida ya‘ni 1-2-3-4-sinflar matematika kursidan keng o’rin olgan. 1-sinfda miqdor o’lchovlarini oddiy elementlarini, 2- sinfda uzunlik o’lchovlariga oid dissemetr, santimetr, metr, vaqt o’lchovlariga oid soat, minut, sekund. Og’irlik o’lchovl a riga oid gramm, kilogramm bilan tanishadilar. 3-sinflarda esa bular mu s tahkamlanadi: Kattaliklar usulida ishlashda o’quvchilarning olgan bilimlari rasmiy bo’lib qolmasligi kerak. Buning uchun 8

o’quvchilarining mustaqil ishidan maksimal foydalanish kerak. Ularning hayotiy tajribalariga kuzatishlariga amaliyotda olgan bilimlariga tayanish kerak. Boshlang’ich sinflarda uzunlik jismning massasi, hajmi, figuralarning yuzi o’rganiladi. Jumladan o’lchamni o’rganish sohani o’rganish bilan boshlanadi. O’lchov birliklari, tegishli sanoq birliklari o’rganilgandan so’ngina o’rganiladi. Jismli sonlar ustidan arifmetik amallar bajariladi. 1. Qadimgi va hozirgi o’lchov birliklari orasidagi bog’liqlik. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng, o’zbek tilida davlat tili maqomi berilib, milliy qadriyatlarimiz tiklanayotgan biz ota-bobolarimiz hayotida foydalangan miqdor o’lchov birliklarini maktab boshlang’ich sinf matematika kursidan boshlab o’rganishni hozirgi zamon talabi deb bilamiz. Masalan: O’rganilayotgan uzunlik birliklarini takrorlashda ular moddalarini qaytadan tayyorlash lozim kilometr bilan tanishtirishda shu masalani piyoda o’tish, masalalarni ko’z bilan chamalashni mashq qilib amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lgan ba‘zi buyumlarni uzunligini va masofa haqidagi ma‘lumotlarni. Ya‘ni o’z qadami uzunligini o’z bo’yini stol-stul balan d ligini, sinfxonaning bo’yi uzunligini eslab qolish shart. Masalan, o’rganishda darslik rasmlarini o’rganish bilan bir qatorda narsalarini taroziga tortishga doir bir necha mashq o’tkazish kerak, sayohat paytida har xil tarozi turlari bilan tanishtirish kerak. Ba‘zi narsalarni (1 obi non) bir banka qatiq, bir chelak suv massasi, 5 kg olmadan nechta olma ketadi va hakozo). Taroziga tortishda idishni og’irligini hisobga olish kerak. Vaqtga doir hodisalarning vaqti (oldin, keyin), ularning davomiyligi (qisqa, uzoq, yaqin) har xil vaqt birliklari haqida tasavvurga ega bo’lish uchun masalalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bolalarni yil haqidagi, oy haqidagi tasavvurlarini aniqlashtiradi. Vaqtni 24 soat bilan hisoblash bolalar uchun yangilik hisoblanadi. Bolalar sutka davomida 9

hodisalarni boshlanishi tugashiga doir masalalar yechganlarida shunday vaqt o’lchovlaridan foydalanadilar. Bunday masalalar 3-sinfda qo’shish-ayirish amallarida yechishlari oy va yil haqidagi masalalar taqvimga doir yechiladi. Sekund-vaqt o’lchovlarining eng kichik birligi. Asr eng yirik vaqt o’lchovi. Miqdor tushunchalari nafaqat boshlang’ich sinflarda qo’llanadi balki bu tushuncha matematikada keng o’rganilayotgan asosiy tushunchadir. Ana shuning uchun ham malakaviy ish mavzuni III-sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi dolzarb mavzu hisoblanadi. Malakaviy ishda tuzilgan ilmiy faraz hozirgi va eski nomlar bilan yuritiladigan miqdor o’lchovlari orasidagi bog’lanish o’quvchilarga beriladigan matematik bilimlar sifati chuqurligi qay darajada ekanligini aniqlashda asos soladi. Fikrimizning isboti sifatida o’lchov birliklaridan namunalar keltiramiz. 1 do’l-90 gr 1 qarich-20 sm 1 quloch-1 metr 40 sm 1 gar- 1 metr 1 qadam- 170 sm 1 chaqirim- 1 km 1 tosh- 8 km 1 suyash-15,16 sm 1 pud- 16 kg 1 misqol- 500 gr 1 chorak- 4 kg 1 daqiqa-1 minut 1 soniya- 1 sekund 1 tanob- 90 kv metr 1 akr- 1 kunda 1 juft qo’sh haydagach yer yuzi o’lchagichi bu o’lchov eski nomlari desakda, lekin xalqimiz undan xo’jalikda, savdo sotiqda, qurilish 10

yo’llarida foydalanib kelmoqda. Birliklarni hisoblash dastlab insonlarning qo’l, oyog’i bo’lgan. Dastlab 1-2 sinflarda uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish o’rganiladi. Masalan: qadam, qarich, yasash va hakozo. Bular bilan uzunlik, buyum o’lchamlari masofalar o’lchangan. Bu birliklardan hozirgi davrda ham foydalanib kelinmoqda. Zamonaviy matematika bu birliklardan foydalanib eski va hozirgi miqdor o’lchov birliklari o’rtasidagi farq dars mobaynida tushuntirib borilsa maqsadga muvofiq bo’lardi. Chunki bu bilan ishlatilmay yo’qolib kelayotgan birliklarni saqlab qolishimiz lozim. Uzunlik o’lchov birliklari 1-sinf o’quvchilariga 2-chorak oxiriga detsimetr haqidagi ma‘lumot bilan boshlanadi. Detsimetr moduli yordamida ba‘zi mashqlarni bajarish mumkin. Bu mashqlarning hammasi bolalarni sonlarni yaxshi o’zlashtirishda yordam beradi. Oldin ulardan gugurt qutisini cho’plarini, qalamning uzunligini o’rganiladi. Buning uchun oldin aniq santimetrdan foydalanish aytib o’tiladi. Santimetr uchun bir qancha modellarni tayyorlashlari mumkin buning uchun katakli qog’oz varag’idan eng bir katakka teng bo’lgan uzun palaska va so’ngra undan 1 sm-li paloska qirqishlari kerak. Paloskalarni ustma-ust qilib bolalar o’zaro teng ekanligiga ishora hosil qiladilar. Bunday paloskaning har biri satimetrning moduli ekanligini o’qituvchi aytadi. Santimetrning modeli yordamida: 1) Berilgan kesmani o’lchash 2) Berilgan uzunlikdagi kesmani yasash. Chizish masalalarni o’rganib oladilar. Santimetrda oid III-sinf matematikasida turli masalalar berilgan. Masalan III-sinf darsligi : 221-masala. Bir tomoni 6 sm, ikkinchi tomoni 2 marta kichik to’g’ri to’rtburchak chizing va uning perimetrini toping. Bolalarda to’g’ri to’rtburchak haqida ma‘lumot beriladi, chizib ko’rsatiladi . 11

Р = ? 3 2 marta kichik Rasmda qarab perimetr qoidasi eslatiladi. Noma‘lum tomoni topiladi. 6:2=3 (6*2)+ (3*2)=12+6=18 cm Javob qisqa yozib oladi 18 sm qilib yoziladi. 3-sinflarda millimetr o’lchov birligi haqida tushuntiriladi. Millimetr bilan tanishtirish eng qiyin usulidir. Mashtabli chizg’ichdagi bo’linmalarni qarab chizg’ichning bitta mayda bo’linishi chizg’ichning ikkita chizg’ichchasi orasidagi kesma millimetr deb atalishini aytamiz. Bolalar esa 10 mm bor ekanligini bilib oladilar. Millimetr qisqa yozuvda “mm” deb yoziladi. Eng muhimi shuki o’quvchilar sanash vaqtida chizg’ichda ko’rmog’i to’g’ri joylashtirish malakalarini o’zlashtirib olishlari zarur. 10 ichida nomerlash o’rganilayotganda, 3-chorak boshida yangi chiziqli birlik ,, metr ’’ o’rganiladi. Bu mavzuni o’qishdan oldin o’qituvchi oldindan tayyorlab qo’yilgan bir necha predmetni oladi. Bolalar bilan birga o’lchab birliklarini ular orasidagi munosabatlarini esga oladi. Amaliy masalani yechayotib: Masalan: sinfxonani bo’yini santimetr va detsimetr bilan o’lchash mumkinmi? Deb savol q o’ yadi “Yo’q” mumkin emas degan javobni beradilar. Shundan so’ng metr o’lchovi haqida tushuntiriladi. Metr haqida gapirganda yog’och chizg’ichni ko’rsatib , u bilan uzun narsalarni, gazlamalarni, daraxtlarni bo’yini o’lchash mumkinligini aytiladi va unga doir masalalar mumkinligi ko’rsatiladi va bajariladi. 192-masala. Bolalar choyshabiga 2m surp, ko’rpa jildiga undan ikki marta ortiq surp ketadi. 8ta shunday ko’rpa jildiga qancha surp ketadi? 12

Yechish 1)2*2=4 m (ko’rpa jild) 2)8*4=32 Javob 32metr Metr so’zi qisqa yozuvda “M” deb yoziladi. 640-masala. Tikuvchi qizlar 6 ta ko’ylak va 6 ta xalat tikishdi . Har bir ko’ylakka 3 m dan, xalatga 2 m dan gazlama ishlatildi.Hammasi bo’lib necha metr gazlama ishlatilgan? Yechish: 1)6*3=18 m 2)6*2= 12 m 3)18+12=30m Javob:30m 668-masala.1 to’p gazlama 28m bo’lsa, 10 to’p gazlama necha metrni tashkil etadi? Yechish: 10*28=280m Javob:280m Metr asosida lenta sanoq simlar , sinfxona pollari o’lchanadi. 303-masala. 6 ta bir xil ko’ylakka 12 m gazlama ketadi. 18 m matodan necha shunday ko’ylak tikish mumkin? Yechilishi: 12:6=2 m 18:2=9 Javob 9 ta ko’ylak tikish Bu masalalar bilan birga bolalar masofani ko’zda chamalash bilan birga metrni ham ishlatishni o’rganib oladilar. Uzunlik o’lchovining so’nggi yangi birligi bu kilometr. Bu birlik haqida tasavvurga ega bo’lish uchun kilometr ustida amaliy mashg’ulot o’tkaziladi. 1 km masofani o’qituvchi bolalar bilan pioda bosib o’tadi. Har bir qadam metr bilan o’lchanadi; natijada 1 km-1000 m ekanligiga ishonch hosil qilinadi. 1 km masofani bosib o’tishda qancha vaqt ketganini ham hisobga olishadi. 3-sinfda o’lchov birliklari orasidagi masofaga oid masofalar yechiladi. 769-masala.Tezyurar poyezd 1 soatda 122 km masofani bosib o’tdi. Poyezd shu tarzda yursa, 3 soatdan keyin uning bosib o’tgan jami masofasi qancha bo’ladi? Yechish: 13

1)122*3=366 km bo’ladi. 858-masala.1 soatda piyoda 5 km, velosiped 20 km, motosikl 60 km, avtomobil 120 km masofani bosib o’tadi.240 km masofani piyoda,velosiped,motosikl,avtomobil necha soatda bosib o’tishi mumkin? Yechish: 1)240:5=48 soatda piyoda 2)240:20=12 soatda velosiped 3)240:60=4 soatda motosikl 4)240:120=2 soatda avtomobil H ar bir masofa matni mazmunini tushunish, ongli o’qish, masala ustida fi k r yuritish bu o’quvchini og’zaki nutqini o’stirishda katta yordam beradi. Masaladagi notanish so’zlar ustida ishlash doskada yoki lug’at daftarga yozib olishlari mumkin. Masalaga doir og’zaki savol-javob o’tkazib undagi noma‘lum songa diqqat e‘tibor qaratiladi. 9) Avtomobilda bir shahardan ikkinchi shahar tomon yo’l oldi. Bir soatda 94 km ,yana bir soatda 85 km masofa bosib o’tdi.Agar bu ikki shahar orasidagi masofa 268 km bo’lsa,manzilga yetib boorish uchun yana qancha masofa qoldi? Yechish: 1)94+85=179 km 2)268-179=89 km Javob:89 km O’quvchilarga o’lchov birliklari o’rgatilgandan so’ng uzunlik o’lchovi jadvali keltiriladi. 1m=100sm 1dm=10sm 1sm=10mm 1 m=10dm 1 km=1000m Bu jadvalni bolalar eslab qolishlari kerak. Bu jadval orqali har xil mashqlar bajariladi. 1) 1dm1sm dan necha marta katta 14

2) 1mm santimetrdan qanday qismini tashkil etadi. 3) Sonlarni metr va kilometrda ifodalang. 36 647 m 3896m va hakozo masalani tenglamalar usulida ham topish mumkin. 271-masala. Haydovchi 3 kunda 798 km yo’l yurdi.U 1-kuni 323 km,2-kuni 20 km kam yo’l yuradi.Haydovchi 3-kuni necha kilometr yo’l yurgan? Yechish: 1)323-20=303 km 2)798-(323+303)=798-626=172 km Javob:3- kuni 172 km Avvalari o’zbek x alqimizda juda ko’p uzunlik o’lchovlari ishlatilgan . U ndan x alqimiz to’liq foydalangan . Hozirgi kunda kelib ular o’z kuchini yo’qotib bormoqda. Ularning o’rniga yuqorida ko’rib o’tilgan uzunlik o’lchovlari qo’llanilmoqda. Biroq ularning hammasini ham o’z kuchini yo’qotgan deb bo’lmaydi. Gaz, enli, qarich, quloch, tosh, qadam, chaqirim, manzil, yog’och, farsang, odim, mayin va boshqa so’zlardir. Mana shu so’zlar o’sha vaqtda ma‘lum bir o’lchov birligi hisoblangan. Ular guruhlarga ajratilgan. 1) narsa uzunligiga nisbatan 2) masofa uzunligiga nisbatan qarich so’zi asrlar davomida xalq o’rtasida barcha muomilada ishlatib kelingan. Hozir ham bu o’lchovdan foydalanamiz. 1 qarich =20 sm. Quloch so’zi narsa buyumning uzunligini o’lchaganida ishlatilgan. Bu ikki qo’l orasidagi miqdorni bildiradi. Masalan: ikki quloch arqon, besh quloch. Qulochlar har xil bo’lavermaydi. Manzil so’zi ham noaniq o’lchovda ifodalangan ikki joy orasidagi masofa ifodalangan. Masalan: yarim manzil yurganimizdan so’ng dengiz bo’yiga yetdik. 15

Tosh so’zi uzoq yillardan buyon yo’l o’lchovida foydalaniladi. Masalan bir tosh emas ikki tosh bo’lsa ham ishni bitirib kelaman. Yog’och so’zi ham qadim zamonlardan beri ishlatilib kelinadi. Mag’ribdan mashriqqa dunyoning yuzi. Aytmang bizga noma‘lum dunyo Obodi, xabari, dunyosi, dunyo tuzi, Yuz ming qirq olti yog’och yo’ldir bu dunyo 1 yog’och -8km dan ortiq (taxminan) Farsang so’zi ham qadimdan ishlatilgan so’zlardan biridir. Bu so’zlar hozirda muomilada ishlatilmaydi. Ularning o’rniga km so’zi qo’llaniladi. 16

1.2. 3-SINFLARDA MIQDORLARNI O’QITISHNING JORIY HOLATI Og’irlik o’lchov birliklari. Maktabgacha bo’lgan yoshdayoq bolalarning his tuyg’ulari asosida jismlarning og’irliklari haqida dastlabki tasavvurlarni olgan. Ular shu sharoitda biror narsani ko’rsatib ko’rib og’ir, yengil, biroz og’irroq, biroz yengilroq kabi so’zlarni gapirganlar. Jismning massasi og’irlik kuchi bilan chambarchas bog’liq. Bu kuch bilan jism yerga tortiladi. Shuning uchun jism massasi jismning o’ziga bog’liq emas. Jism og’irligini taqqoslaganda bu xossa massa deb ataladi. Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bo’lgan musbat kattalik. 1. T arozida bir-birini muvozanatlashtiruvchi jismlarning massasi bir xil. 2. Bir necha jismning massalari ularning yig’indisiga teng. Jismning massasi qancha katta bo’lsa uning og’irlik kuchi ham shuncha katta bo’ladi. Boshlang’ich sinflarda bolalar kilogramm bilan tanishadilar. 1 kg og’irlik haqida tasavvur qilishlari uchun amaliyot bajarishlar lozim Bolalar bu narsa 1 kg ekan deb aniq ishonch hosil qiladilar. O’qituvchi darsda og’irlik o’lchovlari moslama tarozini ko’rsatadi. Tarozi pallasi undagi yuklar pallasi baravarlashtirish kerakligini aytadi. Dars mobaynida tarozini tarbiyaviy ahamiyatlari ham tushuntiriladi. 17

Tarozini tortish paytidagi har xil holatlari kuzatiladi. Masalan, tarozining bir pallasida biror buyumni kitoblar yoki sumkani qo’yib tarozini, ikkinchi pallasiga toshlar qo’yiladi. Lekin toshlar bu buyumlardan og’ir yoki ortiqcha buni qanday bilishimiz mumkin tarozini qaysi pallasi og’ir bo’lsa o’sha palla pastga turadi. Yengil pallaga kerakli toshlarni qo’yamiz va tarozi tenglashadi. Bundan biz tarozi pallasini tenglashganini ko’ramiz. Shundan keyin o’quvchilar o’qituvchi yordamida 1 kg, 2 kg, 3kg, 5kgli toshlar bilan tuz, shakar, guruch kabi narsalarni navbat bilan o’lchab ko’rishlari mumkin. To r tish davomida natijalarni doskaga yozib ketaveradilar. Daftarga son orqasiga kg so’zi “kg” deb yozib quyiladi. Keyin esa o’quvchilar bilan qiziqarli masalalar tuzib yechiladi. 490-masala. Do’kondan 400g qora choy va undan 150g kam ko’k choy xarid qilindi.Hammasi bo’lib necha gramm choy xarid qilingan? Yechish: 1)400-150=350g 2)400+350=750g Javob: 750g choy xarid qilingan. 494-masala. Do’kondan 400g sariyog’ va undan 50g ortiq pishloq xarid qilindi. Hammasi bo’lib necha gramm mahsulot xarid qilindi? Yechish: 18

1)400+50=450g 2)400+450=850g Javob:850g mahsulot xarid qilingan. 496-misol.1)Sentnerda ifodalang:200kg;500kg;700kg;900;3t;48t;10t;85t. 2)Tonnada ifodalang:30sr;50sr;560sr;840sr;1000sr. Yechish: 1)200kg=2sr 3t=30sr 500kg=5sr 10t=100sr 700kg=7sr 48t=480sr 900kg=9sr 85t=850sr 2)30sr=3t 840sr=84t 50sr=5t 1000sr=100t 560sr=56t 501-masala.Bozorda 10 qop guruch keltirildi.Har bir qop guruch 70kg dan bo’lsa, bozorga necha sentner guruch keltirilgan? Yechish: 1)70*10=700kg 1sr=100kg 2)700kg=7sr Javob:7sr guruch keltirilgan. Dars davomida bolalarga mantiqiy qiziqarli masalalar berib boriladi Masalan. 1. Xo’roz bir oyoqda tursa og’ir bo’ladimi, yoki ikkala oyoqda turgandami? Bu jumboqli masalalar o’quvchilarni o’ ylantiradi. Bir kg tosh og’irmi? Yoki bir kg paxtami? O’quvchilar o’z fikrlarini aytadilar. O’qituvchidan yordam olishlari mumkin. Navbatdagi da r sda o’quvchilar gramm bilan tanishadilar. O’quvchilarda gramm haqidagi tassavurni uyg’otish uchun bolalarda 1 grammlik toshni ko’rsatib uni chamalab ko’rishadi. S h unda gr yengil o’lchov birligi ekanligiga ishora hosil qilishadi. U bilan yengil narsalar urug’lar, dorilar tangalar o’lchanadi degan firkni tushuntirish lozim. 19

Masalan 1 tiyinlik tanga 2 g ekanligini aytish kerak. Biz sinfxonada dorixona tarozisini olib kelamiz. Unda dorilar tortilishini tushuntiramiz. Dorilarni o’lchash uchun 1g, 2 g, 3g, 5 g, 10 g, 100 g mayda toshlar kerakligi aytiladi. Shundan keyin tortish grammga doir amaliy mashg’ulotlar o’tkaziladi. 525-masala.Do’kondan 1kg 200g konfet va undan 300g ortiq pecheniy xarid qilindi.Do’kondan jami qancha konfet va pecheniy xarid qilindi? Yechish: 1) 1kg 200g=1200g 2) 1200+300=1500g 3) 1200+1500=2700g=2kg 700g Javob:2kg 700g O’quvchilarga tarozida o’zlari tortib ko’rishlari uchun sharoit yaratamiz, yo’l qo’ygan xatolarini ko’rsatib boramiz. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida savdo tarozisi haqida kengroq tushuntirish katta ahamiyatga ega. Buning uchun bolalarni yaqin joylashgan savdo do’konlariga olib borib u yerda tarozidan qanday foydalanish tushuntiriladi. 500 g tuz olmoqchi bo’lsak bu yarim kgni tashkil etishini tushuntiramiz. 1 kg -1000 gramm 0,5 kg-500 gramm Masalalar orqali mustahkamlaymiz. 529-masala.Bozorda sotuvchi 1-kuni 312 kg, 2-kuni undan 43 kg ortiq piyoz sotdi.Sotuvchi 2 kunda necha kg piyoz sotgan? Yechish: 1)312+43=355kg 2)312+355=667kg Javob:667 kg piyoz sotgan. 521-masala.Birinchi xirmondagi bug’doy 12 ta qopga, ikkinchi xirmondagi bug’doy 8 ta qopga solindi.Har bir qop 50kg dan bo’lsa, hamma bug’doy necha sentner? Tonnaga aylantirganda-chi? 20

Yechish: 1)8+12=20 ta qop 2)20*50=1000kg Javob:1)10sr 2)1t 541-masala.Bozorga 768 kg sabzi keltirildi.1-kuni 232 kg, 2-kuni 324kg sabzi sotildi.Qancha sabzi qoldi? Yechish: 1)768-232=536kg 2)536-324=212kg II usul 768-(324+232)=768-556=212 Javob:212 kg Boshlang’ich sinflarda og’irlik o’lchovlarini tushuntirishda davom etamiz. O’quvchilar o’zlari uchun notanish bo’lgan yangi o’lchov birliklari bilan tanishadilar. Bu tonna va sentner. Shu o’lchov birliklari orqali og’irlik o’lchovi jadvali yuzaga keladi. 1kg=1000 gr 1 gr=1000mgr 1 sen=100 kg 1 tonna=1000 kg Savol-javob orqali og’irlik o’lchov birliklari mustahkamlanadi. 1) 1 kg da necha gramm bo ’ladi ? 2) 1 tonna qancha kg ni tashkil etadi? O’quvchilar 1 tonna yoki 1 sentner og’irlikdagi massani qo’lga ko’tarib bo’lmasligini tushinib yetadilar. Qum, shag’al, tuproq, ko’mir, sement kabi narsalar ushbu o’lchov birligi yordamida o’lchashni tushuntiriladi. Shartda 1 qop kartoshka 2 sentner: “Moskvich” avtomobilining og’irligi taxminan bir tonna: 30-35 ta o’quvchilarning og’irligi taxminan 1 tonnaga teng ekanligini tushuntirish katta ahamiyatga egadir. Og’irlik o’lchovi g a doir masalalar ularni tassavurini yanada boyi t adi. 21

Masalan: 64kg=g 702s=s kg 3642 tonna= t = kg 563-masala.Tomorqadan 194kg piyoz, undan 76kg ortiq sabzi, sabzidan 158kg ortiq kartoshka kovlab olindi.Necha kilogram kartoshka kovlab olingan? Yechish: 1)194+76=170kg sabzi 2)170+158=328kg kartoshka Javob:328 kg 564-masala.Bozorga 378 kg pomidor va undan 76 kg ortiq bodiring keltirildi.Bozorga hammasi bo’lib qancha pomidor va bodiring keltirilgan? Yechish: 1)387+76=463 kg bodiring 2)387+463=850 kg Javob:850 kg O’tmishda xalqimiz ko’pgina og’irlik o’lchovi birliklaridan foydalangan. Masalan: Misqol, pud, do’l, payza, botmon, daxlar, chorak, nimcha va boshqa og’irlik birliklaridir. Og’irlik o’lchov birliklarini ikki guruhga bo’lish mumkin. 1) Aniq miqdorni ifodalashi birliklar 2) Noaniq miqdorni ifodalovchi birliklar. Aniq miqdorni ifodalovchi birliklar pud, keli, dol va boshqalar. Pud- so’zi qadimdan og’irlik o’lchovi sifatida qo’llanilgan, hozirdan “don” maxsulotlarini o’lchashda ishlatiladi. 1 pud-16kg Do’l esa taxminan 90-100 kg ni bildiradi. Keli-esa taxminan 3-4 kg ni bildiradi. Bundan tashqari og’irligi aniq bo’lmagan miqdorni ifodalovchi o’lchov birliklari ham bor. Paysa, botmon, chorak. Paysa, miqdor- so’zlari ham miqdorli o’lchovlarda ishlatiladi. 22

Misqol-500 gr C h orak-4kg Nilaa-500 gr Garbek-125 kg Nimchorak-2kg Masalan 1 qadoq olma, sakkiz qadoq tosh, uch chorak g’isht, bir chorak qand, bir choksa lashba mayi, 50 botmon bug’doy kabi so’zlar. 594-masala.Do’konga keltirilgan 10 qop shakar 3 kg li xaltachalarga solib chiqildi. Agar bir qop shakar 45 kg bo’lsa, keltirilgan hamma shakar necha xaltachaga solingan? Yechish: 1)45:3=15 kg 2)10*15=150 ta xaltacha javob:150 ta 623-masala.Supermarketdan 502 kg qo’y go’shti va mol go’shti keltirildi.Birinchi kuni qo’y go’shtidan 138 kg, mol go’shtidan 154 kg sotildi.Supermarketda qancha go’sht qoldi? Yechish: 1)138+154=292 kg 2)502-292=210 kg Javob: 210 kg 23

II. BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM 3 SINF O’QUVCHILARIGA MIQDORLARNI O’RGATISH IMKONIYATLARI 2.1. Vaqt g a oid tasavvurlarni shakllantirish Vaqt falsafiy kategoriya. Vaqt materiyaning yashash shaklidir. Shu sababli unga ta‘rif berishning iloji yo’q vaqt tushunchasi o’quvchining amaliy ish faoliyati jaroyonida shakllanadi. Mavzuni o’rganishning asosiy vazifasi bolalarni vaqt birliklari haqidagi va ular to’g’risidagi tasavvurlarini aniqlashga o’rgatish. Avval bugun, erta, keyin, oldin, tun, kunduz, kecha tushunchalari shakllantiriladi. Shuning uchun vaqtga doir ko’rgazma va qo’llanmalar bo’lishi kerak. Vaqt o’lchov birliklariga yil, oy, hafta, sutka, soat, minut, sekund kabilar kiradi. Vaqt o’lchovi birligini o’tganda har xil ko’rgazma qurollardan foydalangan ma‘qul. 1. tabel kalendar. Bu har bir o’quvchi d a bo’lishi kerak. Joriy yil uchun bunday kalendarlar o’quvchilar bilan birga tayyorlanadi. 2. Soat modeli. Darslikda olingan mashqning ko’pchiligi sefirlar bilan ishlashni talab qiladi. Shuning uchun har bir o’quvchiga soat modeli bo’lishi kerak. Bu modellarni o’quvchilar o’zlari yasashlari maqulroq. 3. Kundalik rejimi jadvali. Bolalar “vaqt o’lchovi” mavzusini o’rganish vaqtida, hafta bilan yildagi oylarning nomini, ularning kelishi tartibigacha bilib oladilar. Bu esa vaqt o’lchovini bilishga zamin bo’ladi. Endi vaqt o’lchoviga bog’liq asosiy tushunchalar nimada asoslanishini bilib olamiz. Yil hafta bilan tanishtirishda o’qituvchi tabel-kalendardan foydalanadi. Bolalar bir yilda 12 oy borligini o’zlashtirib oladilar. Bundan tashqari yil 4 fasldan iborat ekanligini ya’ni: qish, bahor, yoz, kuz. Har bir fasl uch oyni o’z ichiga oladi. O’quvchilar kalendar yordamida oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Bunda o’quvchilarga quyidagi savollar berib boriladi. 24

-Yilning uchinchi oyi qanday ataladi? -Iyul tartib bo’yicha nechanchi oy? -Siz nechanchi oyda tug’ilgansiz? Bundan ko’rinadiki o’quvchilar yuqorida uyg’ongan bilimlarini o’zlashtirib olganliklarini biladilar. Agar oy va sana ma‘lum bo’lsa taqvimdan haftaning kunlari ma‘lum bo’lsa, bu kun oyning qaysi sanasiga to’g’ri kelishini aniqlaydilar. O’qituvchi ularni olgan bilimlarini kuzatib boradi. O’quvchilarni olgan bilimlariga kamchiliklarni to’g’irlab boradi. Bundan keyin esa o’qituvchi bilan birga bugungi sana va haftaning shu kunini bilgan holdagina shu o’tayotgan oy uchun kalendar tuzish foydalidir. Bunday ishlar joriy yil kalendarini tuzishni osonlashtiradi. Ana shundan so’ng bolalar kalendar bo’yicha savollarga javob beradilar. -bu yil 1-yanvar 1-may, 9-may 1-sentyabr, 1-iyun haftaning qaysi kuniga to’g’ri keladi. -bu yil 1 yanvar juma, 1 may shanba, 9 may yakshanba, 1 sentyabr chorshanba, 1 iyun seshanba kuniga to’g’ri keladi. -yanvar, dekabr, oktyabr, may oylari yilning nechanchi oylari. -yanvar 1 oy, dekabr 12 oy, oktyabr 10 oy, may 5 oy. -yilning uchinchi, oltinchi oy va o’n birinchi oylari nomini ayting. -yilning uchinchi oyi mart, oltinchi oyi iyun. O’n birinchi oyi noyabrda to’g’ri keladi. Bunaqa savollarni ko’plab davom ettirish mumkin. Ularga yil oylari kelishi rim raqami bilan o’rgatiladi. I, II,III,IV,V,VI,VII,VIII, IX,X,XI,XII Keyin esa bolalarga sutka haqida ma‘lumot beriladi. Sutka bu ertalabdan, to bu ertalabgacha bo’lgan vaqtdir. Undan keyin vaqtinchalik ketma-ketlikka asoslanadi. Masalan o’tgan kun, kecha, bugun, ertaga, ertalab keyin, indin . 1 sutka-24 soat 25

Shundan keyin bolalarga soat, minut haqida ma‘lumot beriladi. Minut haqida ma‘lumot beriladi shu vaqtdan boshlab soat va minutni farqlay boshlaydilar. 1 minutda qancha ishlarni bajara olishlarini bilib oladilar. 1 minutda necha so’z o’qish 1 minutda nechagacha sanay olish 1 minutda qancha masofada yugura olish. Soat strelkasi modeli yordamida bir qator mashqlar bajaradilar. 733-masala Raqamli soat quyidagi vaqtlarni ko’rsatmoqda: 9:15,12:30,18:45 Yechish: 9:15=9 soat 15 min 12:30=12 soat 30 min 18:45=18 soat 45 min 569-masala Maktabda har bir dars 45 minutdan davom etadi.Birinchi va ikkinchi darsdan keyin 5 minut tanaf f uz, uchinchi darsda n keyin esa 15 minut tanaffus bo’ladi.Birinchi dars boshlangandan to’rtinchi dars tugaguncha qancha vaqt o’tadi? Yechish: 1)4*45=180 min 2)(2*5)+15=25 min 3)180+25=205 min yoki 3 soat 25 minut Javob: 3 soat 25 minut 572-masala Tog’da chiqishga 2 soat 45 minut , tog’dan tushishga esa 1 soat 35 minut sarflaydi. Hammasi bo’lib qancha vaqt sarflaydi? Yechish: 2 soat 45 minut+1 soat 35 minut=(2 soat+1 soat)+(45 min+35 min)=3 soat 75 min=4 soat 15 minut Javob: 4 soat 15 minut 26

728-masala Shuhrat maktabdan soat 1 da kelib,tushlik qilishga 20 minut,dam olishga 40 minut,dars qilishga 120 minut vaqt sarfladi.Shuncha vaqt sarflaganidan keyin soat nechani ko’rsatayotgan bo’ladi? Yechish: 1)20+40+60+120=240 min=4 soat 2)1 soat+4 soat=5 soat Javob: soat 5 ni ko’rsatayotgan bo’ladi 735-masala Toshkent va Samarqand orasidagi masofa 320 km ga teng.Agar avtomobilda 1 soatda 80 km dan yo’l bosilsa,Toshkentdan Samarqandga necha soatda yetib boriladi? Yechish: 320:80=4 soatda yetib boradi. S h u masalalar orqali soat minut tushunchasi hosil qilinadi. Soatni kichik strelkasi minutni ifodalashini tushunib oladilar. 1 minut=60 sekund un g a doir masalalar bajaradilar. 726-misol. 2 soat=120 min=2*60=120 4 soat=240 min=4*60=240 3 min=3*60=180s 10min =10*60=600s 1 soat 40 min=60+40=100min 2 min 20 s=2*60+20=140 s 731-masala.Maktabda har bir dars 45 minut davom etadi.2 ta dars necha minut davom etadi? 4 ta dars necha minutni tashkil etadi?Uni soatga aylantirsak necha soat bo’ladi? Yechish: 1)45*2=90 minut 2)4*45=180 minut=180:60=3 soat 27

Javob:90 minut, 180 minut(3 soat) 746-masala. Zafar uy tomorqasidagi daraxtlarni ohak bilan oqlash uchun ota- onasiga yordam beradi. U 1 soatda 5 ta daraxtni oqladi.Zafar 1 ta daraxtni oqlashga qancha vaqt sarflagan? Yechish: 1 soat=60min 60:5=12min Javob:12 minut vaqt sarflagan. O’quvchilar dars davomida sekund va asr bilan tanishadilar. Sekund eng kichik vaqt birligini. Asr eng katta vaqt birligi ekanligi tushuntiriladi. 1-sekuntda 1-2 qadam yurish mumkin yoki 1 metr yurish mumkin Asr tushunchasini o’quvchilar o’zlashtirib olishlari ancha qiyin bo’ladi. Chunki asr ulkan vaqt oralig’ini fikran qamrab oladi. Shuning uchun bir qancha misollar keltiriladi. 360 kundan iborat bo’lsa oddiy yil, 366 kundan iborat bo’lsa kabi yil deb atalishi tushuntiriladi. Kabisa yilni har 4 yilda 1 marta kelishi tushuntiriladi. To’rt oy aprel, iyun, sentyabr, noyabr 30 kun ; fevral 28-29 kun, qolgan 7 oy 31 kundan iborat. Sxemasi. 28

Qadim zamonlardanoq vertikal o’rnatilgan tayoq tushirilgan quyosh soyasi uzunlikning o’zgarishiga qarab inson quyosh soatini kashf etgan. Eng qisqa soya kunning roppa rosa yarim soat 12 00ga to’g’ri keladi. Havo bulut bo’lganda suv va qum soatlaridan foydalanilgan deb o’quvchilarga tushuntiriladi. Hozirgi vaqtda-chi? Hozirgi vaqtda hamma joylarda elektr va mexanik saoatlardan foydalaniladi. O’quvchilar sutkani 24 soat vaqt hisobi bilan tanishadi. 1 sutka yer yuzi atorofida 1 marta aylanib chiqishi uchun ularni tasavvur qilishlari uchun kesma bilan tanishtiriladi. Yil oylarini tanishtirishda doiraviy sxemalardan foydalanish qulaydir. Chunki shu sxema yordamida yil oylarini kelish tartibini, har qaysi faslda nechta oy borligi qancha davom etishini bilib oladilar. Kalendar orqali bolalar haftaning har xil voqealarini, ular bilan bog’liq bo’lgan kunlarni eslashadi. Tasavvur hosil bo’lsa boshlaydi. Yuqorida berilgan ko’rsatmalardan foydalanib vaqt o’lchov birkliklarini, ya‘ni yirik birliklarni maydalari bilan almashtirish aksincha, yiriklari bilan almashtirishni o’rganish lozim. 6 sutka = 144 soat 3600 sekund = 60 minut =1 soat 2 soat 45 minut = 165 minut 362 minut = 6 soat = 2 minut Bu ishni bajarishda vaqt o’lchovlarini qo’shish va ayirishda, shuningdek shu amallarga doir murakkab bo’lmagan masalalarni yechishda imkon beradi. Qo’shishga doir shunday amallar bajariladi-ki, bunda soni 60 dan soat 24 dan kichik bo’ladi . + 11 soat 14 minut 12 soat 28 minut 23 soat 42 minut 29

+ 6 sutka 12 soat 9 sutka 8 soat 15 sutka 20 soat + 25 minut 18 sekund 25 minut 25 sekund 50 minut 43 sekund Vaqt o’lchovlari qatnashgan ismli sonlarni ayirish bilan va bolalarni quyidagicha tanishtirish mumkin. 1 soat-34 minut 3 minut-28 sekund 1 soat-34 minut= 60 minut-34 minut =26 minut 3 minut – 28 sekund =180 sekund- 28 sekund=152 sekund 1 soat-70 minut 2 soat -70 minut = 180 minut -70 minut=110 minut Ayirish amali quyidagicha - 15 soat 34 minut 8 soat 21 minut 7 soat 13 minut - 48 minut 56 sekund 16 minut 32 sekund 32 minut 24 sekund + 32 minut 25 sekund 20 minut 18 sekund 12 minut 7 sekund Shundan keyin birmuncha qiyinroq bo’lgan ushbu ko’rinishdagi misollarga o’tamiz: + 2 yil 9 oy 3yil 7 oy 30

7 yil 4 oy + 8 sutka 15 soat 5sutka 12 soat 13 sutka 27 soat 14 sutka 3 soat + 6 sutka 7 soat 20 sutka 10 soat O’quvchilar bilan birinchi misol bo’yicha mulohaza yuritiladi. 16 oy bu – 1 yil 4 oy Chunki 12 oyimiz – 1 yil. 1 yilni 6 yilda qo’shganda 7 yil chiqadi, hammasi bo’lib 7 yil-u 4 oy Shu orada masala yechamiz. 758-masala.Agar spektakl 80 minut, kinofilm esa 1 soat-u 10 minut davom etgan bo’lsa, spektakl kinofilmga nisbatan necha minut ko’p davom etgan? Yechish 1soat 10 minut=60+10=70 min 80-70=10 min Javob:10 minut 743-masala.Bog’bon bog’ yaratish uchun 240 ta gilos ko’chatini ekishi kerak.U har bir soatda 10 tadan ko’chat eksa va bir kunda 8 soatdan ishlasa,hamma ko’chatni necha kunda ekib bo’ladi? Yechish: 1)10*8=80 ta ko’cha 2)240:80=3 kunda Bundan tashqari boshlang’ich sinf matematikasida sutka ichida hisoblashda doir masalalar quyidagicha muhokama qilinadi. 1. Hodisaning boshlanishi va oxiri orasidagi o’tgan vaqtga ko’ra uning oxirini davomini topish. 31

2. Hodisaning boshlanishi va uning orasidagi o’tgan vaqtni topish 3. Bu masofalarni o’zaro teskari masalalardan iborat deb qarash mumkin. 4. Maktada darslar 800da boshlanib 5 soat davom etdi. Dars qachon tugaydi? 1. Maktabda darslar 800da boshlanib 1300da tugaydi. Dars necha soat davom etgan? 2. Maktabda darslar 5 soat davom etadi. Dars qachon tugagan. S h unda o’xshash turlicha savollar tuzish mumkin. Qadimda vaqt o’lchovlari sifatida turlicha o’lchovlardan foydalanishgan. Qochoqlar “go’sht tushguncha”, “choy qaynaguncha” deb vaqtni ko’zga tutishadi. Oldingi vaqtda o’zbeklar “bir piola choy ichguncha” ko’z ochib yumguncha kabi so’zlar bilan vaqtni ifodalashgan. Masalan, qo’zg’alon ko’targan olamon ko’z ochib yumguncha ko’zdan g’oyib bo’ldi. Bundan tashqari muddat, lahza, zamin, lahza, nafas kabi so’zlardan aniq o’lchab bo’lmasada, lekin qisqa vaqtni bildiradi. Masalan.Bir muddat, bir nafasday, so’z bir zumda va hakozo. Qadimda vaqtni aniq o’lchovni bildiruvchi biror narsa bo’lmaganligi uchun har bir xalq o’zicha ifodalagan. 614-masala. Soatning uchdan bir qismi kattami, yoki beshdan bir qismi? Yechilishi: 1) 24:3 = 8 2) 24:5 = 4 soat 80 minut Bu misollardan tashqari 3-sinflar uchun “Zukkolar bahsi” ochiq darsini ham keltirishimiz mumkin. Maqsad 1. O’quvchilarning olgan bilim, ko’nikma va malakalarini yanada oshirish. 2. Og’zaki nutqini, hisoblash malakalarini rivojlantirish. 3. Mustaqil hamda mantiqiy fikrlashga o’rgatish. Uslub: Bahs-munozaraga, suhbat. Dars turi: Ochiq dars 32

O’quvchilar guruhlarga ajratiladi. Har bir guruh uchun sardor saylanadi. Dars davomida guruhlar faoliyatini ana shu sardorlar boshqaradi. Bu o’quvchilarga o’z-o’zini boshqarishga va mustaqillikka o’rgatadi. Shuningdek har bir bolalarning mashg’ulot jarayonida faol bo’lishga imkoniyat yaratadi. Darsning borishi: O’quvchilar O’zbekiston Davlat Madhiyasini kuylaydilar. O’qituvchi-Qani bolalar, darsimizni boshlaymiz. Bugungi darsimiz har doimgidan o’zgacha. “Zukkolar bahsida” bellashamiz. Bahor fasli, bu faslda nishonlanadigan bayramlar haqida savol-javob o’tkaziladi. - Qani bolalar hozir yashash yangilanish fasli. Shuning uchun men bugungi darsimizda bahorning go’zal malikasi Navro’zoyimni ham taklif qilganman. Shu payt eshik taqillab musiqa sadosi ostida Navro’zoyim kirib keladi. Qo’lida gullar to’la savatcha. Navro’zoy-Assalom alaykum, aziz o’quvchilar va ustozlar va o’quvchilar. Bugun III “A”-sinfda Zukkolar bahsi bo’lishini eshitib, savatchamni turli-tuman bahoriy gullar bilan to’ldirib huzuringizga kelaverdim. Gul yaproqlariga har bir guruh uchun savol va topshiriqlar yozilgan siz shu topshiriqlarning bajarib, o’z zukkoligingizni ko’rsatasiz degan umiddaman. Navro’zoyi mehmonlarga ajratilgan joyda borib o’tiradi. Sardorlar o’z guruhlari bilan tanishtiradilar. “Xumo” guruhi sardori: -Yurtim O’zbekistoning o’z o’rni bor ja h onda Xumo qushi erkin, shod Uchar moviy osmonda “Orzu”guruhi sardori. -sen ilm cho’qqisini kuching-la, Zarb etarsan Kelajakda albatta orzuyin g ga yetarsan 33

“Zukko” guruhi sardori. -zukkolik fazilati-bola ziynati “Lochin” guruhi sardori: -Ziyrak lochin qoqilmas, Qoqilsa ham yiqilmas. “Jilg’a ” guruhi sardori. -jilg’aning oqishiga qara, Bolaning xoxishiga qara. Sinf taxtasida topshiriqlar bosqichlarga bo’lib yozib quyiladi. Ko’rik - tanlovning 1bosqichi. Vatanim - O’zbekiston. Oltin sanalar. II bosqich-mantiqiy topshiriq III bosqich-Tenglamani yechish va ularni taqqoslash. IV bosqich-Masala shartini rasmlar orqali tasvirlash va yechish. V bosqich -sardorlar berlashuvi. Shartlar o’qituvchi tomonidan izohlab beriladi va topshiriqlar guruhlarga tarqatiladi. Ikkinchi, uchinchi bosqichlarda Navro’zoy keltirgan savol va topshiriqlardan foydalaniladi. “Xumo” guruhida berilgan topshiriqlar 1.O’zbekiston qachon mustaqillikka erishgan? 2. Mantiqiy topshiriq. Kvadrat ichidagi sonlarni ayting. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki, natija uchburchaklar ichidagi songa teng bo’lsin 3-uchburchakda qaysi son yashiringan? 34

1. Tenglamani yeching va taqqoslang х: 9 =8 6.x=54 x=8.9 x=54 :6 х=72 х=9 72:9=8 6*9=54 72 >9 1. masala Katta idishda 24 kg, kichik idishda 2 marta kam bodring turgandi. Ikkala idishga qancha bodring tuzlangan 24:2=12 kg 12+24=36 kg Javob 36 kg bodring tuzlangan. “Orzu Guruhi uchun savol va topshiriqlar. 1. O’zbek tilida davlat tili maqomi qachon berilgan? 2. Mantiqiy topshiriq Kvadrat ichidagi sonlarni ayting. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki, ko’paytma aylana ichidagi songa teng bo’lsin 3-aylanada qaysi son yashiringan? 7 5 ?8 1 11 14 15 12 20 10 14 9 16 7 12 5 18 ? 10 35

1. Tenglamani yeching va taqqoslang. 9 * х = 72 49:х = 7 x= 72: 9 x=4 9 : 7 х= 8 х= 7 9 * 8 = 72 4 9 :7 = 7 8 >9 2. Masala 9 ta bir xil idishda 24 l i tr o’rik murabbosi solindi. 8 ta shunday idishga necha litr murabbo solish mumkin? 27:9=3 8 * 3 =24 javob 24 litr. “Zukko” guruhi uchun savol va topshiriqlar. 1. O’zbekiston Davlat Konstitutsiyasi qachon qabul qilingan? 2. Mantiqiy topshiriq Aylana ichichda sonlarni qo’shing shunday songa ko’paytiringki, natija uchburchaklar ichidagi songa teng bo’lsin 3-uchburchakda qaysi son yashiringan. 1. Tenglamani yeching va taqqoslang. х+160 = 360 300+х = 600 x= 360-160 x= 600-300 х= 200 х= 300 200+160 = 360 300+300 = 600 200 <300 2. Masala 78 ?10 8 12 24 41 17 14 19 36

Bog’da har bir 8 tupdan 7 qator olma daraxti bor. Olma daraxtlari olxo’ri daratidan 37 tup ortiq. Bog’da necha tup olxo’ri daraxti bor? 8 * 7 = 56 56-37 = 19 Javob 19 tup 1. “Lochin guruhi uchun savol va topshiriqlar. 2. O’zbekiston Davlat bayrog’i qachon qabul qilingan? 3.Mantiqiy topshiriq. Aylana ichida sonlarni qo’shing yig’indini shunday songa bo’lingki, bo’linmani uchburchaklar ichidagi sonda teng bo’lsin. 3- uchburchakda qaysi son yashiringan? 3. Tenglamani yeching va taqqoslang. 18:х = 6 х.6 = 30 x= 18:6 x= 30 : 6 х = 3 х = 5 18:3 = 6 5.6 = 30 3 <5 4.Masala Buvida 34 dona konfet bor edi. Konfetlarni nabiralariga 6 tadan bo’lib berdi va unda yana 4 dona konfet qoldi. Buvining nechta nabirasi bor? 34-4 = 30 30:6 = 5 Javob Buvining 5 ta nabirasi bor. “Jilg’a” guruhi uchun savol va topshiriqlar. 1. O’zbekiston Davlat gerbi qachon qabul qilingan? 2. Mantiqiy topshiriq. 39 ?12 4 23 21 5 12 9 13 6 55 11 2 37

Aylana ichidagi sonlarni ayiring. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki ko’paytmalar uchburchak ichidagi sonlarga teng bo’lsin. 3- uchburchakda qaysi son yashiringan? 3. Tenglamani yeching va taqqoslang. х+19 = 81 50-х = 18 x= 81-19 x= 50-18 х = 62 х = 32 62+19 = 81 50-32 = 18 62 >32 4.Masala Bir mashinada 25 ta, ikkinchi mashinada undan 3 marta ortiq tarvuz bor. Ikkala mashinada nechta tarvuz bor? 25.3=75 75+25=100 Javob 100 ta tarvuz bor. Har bir guruh masala misollarni yechib bo’lgach, hay’at a‘zolarida topshiradilar. Hay’at a‘zolari guruhlar ichini baholaganlarida qadar sardorlar bellashuvi o’tkaziladi. Sharga 10 tadan test savollari taqdim etiladi. Dars so’ngiga har bir guruh a‘zolari she‘riy topishmoqlar aytadilar. -Noldan keyin turaman, Chizg’ichinga qarab bor Sonlar ichra ey o’rtoq Birinchiman doimo. -qomatimni ko’rganlar Qiyos etar oqqushga 20 8 17 9 19 5 30 ? 20 38

Mendan dir-dir titraydi Ixlosi yo’q o’qishga -bilimingni baholab Noiloj qoniqaman Qachon o’tar “to’rt”ga deb Ko’z tutib toliqaman -to’nka r ilgan stulga, O’xshab ketar bo’y-bastim Otim “yaxshi”, to’rtta fasl, Besh mening yaqin do’stim. -rassom chizar o’xshatib Yuk ko’targich ilmoqqa Men-muallim sovg’asi, Bilimdon har o’rtoqqa. Bolalar topishmoqlar javobini topadilar. Navro’zoy hayrlashib so’zini aytadi. -ey zukko bolajonlar, Mehri daryo ustozlar Bu g un mehmonga kelib, Zukkoligingiz ko’rib, Bir ja h on quvonch oldim, Hayajondan lol qoldim Sizga omad tilayman, Doimo o’ynab kuling, Xayr endi, sog’ bo’ling. Hay’at a‘zolari guruhlarning baholarini e‘lon qiladi. G’oliblar maxsus sovg’alar bilan taqdirlanadi. O’quvchi hammani kirib kelayotgan Navro’z bayrami bilan tabriklaydi va darsni yakunlaydi. 39

2.2. XAJM HAQIDA TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH Navbatdagi darsda o’quvchilar hajm o’lchov birligi bilan tanishadilar. Buning uchun litrning har xil ko’rinishlari: didon, banka, chelak kabi idishlar bo’lishi kerak. “Idishning sig’imi” yoki litr tushunchasi o’quvchilarga fazoviy tushunchalarni uyg’otadi. Bolalarda litr haqida tushuncha hosil qilishda, o’qituvchi darsini suhbatdan boshlashi kerak. Masalan. Kim sut yoki yog’ sotib olgani sotuvchi uni nima bilan o’lchaganini qancha idishda solgani haqida savol berib o’tkazadi. Ana shunday litrni ko’rsatish va litr yordamida har xil idishning sig’imini o’lchashda ortsa bo’ladi. C h unki bolalar savol-javob orqali litr haqida tasavvurga ega bo’ladilar. Litrga doir masalalar yechish mumkin. Sherternada 850 l sut bor edi. Undan har birida 30l dan qilib 7 ta bedonga sut qo’yildi. She rter nada necha litr sut qoldi? Yechilishi: 1) 30 * 7 = 210 2) 840-210 = 630 javob 630 litr. 925-masala. 36 l uzum sharbatini har biri 3 litrli shisha bankalarga 28 litrli olxo’ri sharbatini har biri 2 litrli shisha bankalarga qo’yishdi. Hamma bankalar nechta bo’ladi? Yechilishi: 1) 36:3 = 12 2) 28:2 = 14 3) 12+14 = 26 javob 26 ta. (1 usul) 40

36: 3+28:2=14+12=26 (2 usul) 926-masala. 69 l sutdan 3 kg sariyog’ olish mumkin. 92 l sutdan qancha sariyog’ olish mumkin? Yechilishi: 1) 69:3 = 23 2) 92:23 = 4 Javob: 4 kg Litr bilan suyuq narsalar o’lchanadi. Agar litr sonlar bilan birga kelganda albatta qisqa yozuvda “l” deb yozib quyiladi. O’qituvchi buni misollar bilan doska yordamida yozib tushuntiradi. 1litr=1000gramm 1litr sut=1 l sut 1 litr suv=1 l suv 684-masala. Bir sigirdan bir kunda 24 litr, ikkinchi sigirdan 3 marta kam sut sog’ib olindi. Bu ikki sigirdan bir kunda qancha sut sotib olish mumkin? Yechilishi: 1) 24:3 = 8 2) 24+8 = 32 Javob: 32 litr. Bunday masalalardan bir nechtasini keltirish mumkin. Geometrik figuralarning yuzi. Boshlang’ich sinflarda miqdorlar tushunchasi materialni o’rganish quyidagicha sistemalardan iborat. 1. Geometrik figuralardan sanash obyektlari sifatida foydalaniladigan masalalarni yechishda asosan zarur atamalar o’zlashtiriladi. 2. Miqdorlar tushunchasi kattaliklarni tasavvur etish va figuralar yuzini o’lchash haqidagi ko’nikmalarni shakllantirish, hal etish. 3. Ko’p burchaklarni premetrini va to’g’ri to’rtburchaklarni yuzini topish. 41

4. Parametrlar bilan berilgan figuralar elementlarini yasash. 5.Miqdorlar tushunchasi figuralarni katak-katak qog’ozga, silliq qog’ozga chizg’ich cho’pi yordamida o’lchamlarini hisobga olmay elementlar yasash. 6.Figuralarni sinflarga ajrata olish. 7. Figuralarni qismlarga bo’lish. 8. Harfiy figuralardan foydalanib miqdorlar tushunchasi chizmalarni o’qish. Predmet yoki ularning qismlarini miqdorlar tushunchasi shakllarini aniqlash bilan bog’liq masalalarni hal etish. Masalalarni bir qismi rivojlantiruvchi funksiyalardan iborat. Boshlang’ich sinflarda kattaliklar asosida figuralar yasash, qirqish, ustiga qo’yish usuli bilan ularni taqqoslashga doir mashqlar bajariladi. O’quvchilarda quyidagi tartibda figuralar yuzi o’rgatiladi. 1. Taqqoslash qaysi figuralarni qaysi tekislikdan o’rin olganini aniqlash orqali o’quvchilarda tasavvur hosil qila olish. 2. Birlik, kvadrat haqidagi tasavvurlarni o’rgatish. 3. Har xil figuralarning yuzini sant i metrda o’lchash orqali topish. 4. To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat santimetr orqali topa olishga o’rgatish. 5. Kvadrat de t simetr bilan to’g’ri to’rtburchak yuzini topa olish. To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topa olish. Endi har qaysi bosqichlarni alohida ko’rib chiqamiz. To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topa olish. Endi har qaysi bosqichlarni alohida ko’rib chiqamiz. Figuralarning umumiy yuzi haqidagi umumiy tasavvurlarni shakllantirishdan oldin o’quvchilarga kesmalarni taqqoslash, kesma uzunliklariga nisbatan “katta”, “kichik”, “uzun”, “qisqa”, munosabatlar haqidagi o’quvchilarga to’plangan ma‘lumotlarni umumlashtirish mumkindir. Figuralarni yuzi tushunchasini shakllantirishda amaliy mashg’ulotlarda alohida ahamiyat berish lozim. Bu mashg’ulotlar o’quvchilarga mavzuni yaxshi o’zlashtira olishlariga yordam beradi. 42

O’quvchilarga bunday amaliy mashg’ulotlar berish mumkin bo’ladi. Kataklar qog’ozga berilgan figuralarni chizing va qirqing. Shu figuralarni taqqoslang. Topshiriq bajarishdan oldin o’quvchilar A,V,O,E,F,G figuralarni chizib olishadi, so’ngra ularni qirqishadi. Shundan keyin figuralarni taqqoslashga kirishiladi. Masalan, Uchburchakni (V figurani) kvadrat (A figura) ustiga q o’ yiladi. Ma‘lumot ikki figurani bir biriga taqqoslaganda ularning qaysi biri katta- kichik ekanini yoki o’zaro teng ekanini aniqlash mumkin bo’ladi. Uchburchak kvadratni ustida butunicha joylashganini ko’ramiz . Bu holda bir uchburchakni yuzini kvadratdan kichik deymiz. Endi doirani to’rtburchak yuzini qo’yamiz va doira to’rtburchak yuziga to’liq joylashganini ko’ramiz. Demak, doira yuzini to’rtburchak yuzidan katta ekanini ko’ramiz. Ma‘lum bo’ladiki, ikki figurani bir–biriga taqqoslaganda ularni katta-kichik yoki teng ekanini ko’ramiz. 273- masala. Har bir shaklni yuzini toping F A V G E O 43

287-masala. Bir yuzaga ega bo’lgan shakllarni nomlarini ayting 1 2 3 4 659-masala. Shakl qismlarni yuzlarini hisoblang. Buni o’quvchilarga ko’rsatish uchun berilgan figuralarni taqqoslash tahlil qilish mumkin bo’ladi. Bu figuralar o’qituvchi tomonidan doskaga chizib qo’yiladi. O’quvchilar oldin 4 ta to’g’ri burchakli poloskalardan tashqari to’pdan to’g’ri to’rtburchak tuzadi. Bu poloskalarni har birida 6 tadan katak bor. So’ngra 3 ta uchburchakli poloskalardan tashkil topgan. To’g’ri to’rtburchakni chizishdan oldin, poloskalarni har birida 9 tadan katak borligini ko’ramiz. 44

O’quvchilar har biridagi kataklar sonini sanab qaysi b i rida kataklar soni ko’p ekanini bilishlari kerak. O’quvchilar bu masalani grafik usulida yechishda yuzalarni taqqoslashni yangi usulini egallab oladilar. 672-masala. 1 2 3 4 Ko’z bilan chamalab teng uzunlikdagi yuzaga ega bo’lgan shakllarni toping. Yuzi har xil bo’lgan shakllarning nomlarini ayting. Yuzi eng katta bo’lgan shakllarni toping. 1 2 3 45

Masala Rasmda nechta ko’pburchak bor. 46

2.3. MIQDORLARGA OID MASALALAR YECHISH Matematik masala deb, ikki yoki undan ortiq son ifoda ustida amal bajarib yangi bir sonni ifodani topish g a aytiladi. Miqdoriy masalalar asosan sonlar, miqdorlar munosabatlar va ularga mos bo’lgan qisqa hayotiy voqeallarni, qamrab olib, ularni so’z bilan ifodalaydi. Arslar davomida bunday masalalarni yechish o’quvchilarni diqqatini jalb etib kelgan. Matematik olimlar masala va uning mohiyati haqida ajoyib fikrlarni aytib qoldirganlar. Masalani tushunishnigina yetarli deb bo’lmaydi, uni yechish uchun istak ham zarur. Kuchli istaksiz qiyin masalani yechib bo’lmaydi, u bo’lganda esa mumkin. Istak bo’lsa yo’li topiladi. Biz mana shu istakni avvalo boshlang’ich sinf o’quvchilarida shakllantirib borishimiz zarur. Miqdor o’lchoviga asoslangan masalalarni yechish bu masala shartiga berilgan sonlar va izlanayotgan sonlar orasidagi bog’lanishlarini ochib beradi. Ana shu masaladagi noma‘lumni topish uchun boshlang’ich sinf o’quvchilarida avvalo sodda masalalarni yechish malakasi hosil qilinadi. So’ngra o’quvchilar masalalarni quyidagicha yechia boshlaydilar. Masala To’g’ri to’rtburchakning tomonlari uzunligi a) 30 sm v) 20 sm bo’lsa uning premetrini toping Yechilishi. 30.2+20.2=60+40=100 sm 1 usul (30+20).2=50 .2=100 sm 2 usul 30+30+20=60+40=100 sm 3 usul Matematik omillar birligiga ko’ra beshta masalani 20 xil usulda yechish afzaldir. 47

Odamda yoshligidanoq miqdorlarni o’lchash masalalarini egallashlari, ularni turli birliklarda ifodalashni o’rgatish lozimdir. Miqdorlarga doir masalalarni yechishda biz o’quvchilarga hayotiy misollar keltirib, ularni taklif qilib tushuntirib berishimiz zarur. 5. Bog’ g a 60 tur ko’chat o’tkazildi. Bulardan 20 tupi olma 30 tupi xurmo qolganlari esa jiyda. Bo g’g a necha to’p jiyda o’tkazilgan. Yechilishi: 1) 20+30=50 2) 60-50=10 Javob 10 tup 6) 20+10+60=30+60=90 60-(10+40) =10 70-20-20=30 60-40-10=10 80-60+40=60 80-(60+10) =10 7. 30 va 20 sonlarining yig’indisi 50 ga teng. Yig’indi birinchi qo’shiluvchidan necha marta ortiq? Ikkinchi qo’shiluvchidanchi? Yechish. 50-30=20 birinchi qo’shiluvchidan 20 ta ortiq. 50-20=30 ikkinchi qo’shiluvchidan 30 ta ortiq . 8) 80-20 = 60 60-10 = 50 90+10 = 100 10+30 = 40 50+30 = 80 100-50 = 50 40+50 = 90 9) 3 ta molxonada 100 ta sigir bor birinchi molxonada 30 ta, ikkinchida 50 ta sigir bor. Ushbu ifodalarni hisoblab nimani bilish mumkin. Yechilishi: 3-sida 20 ta sigir bo’lishini bilish mumkin. 10) 3 ta o’quvchi 11 kg makalatura to’pladi. Birinchi o’quvchi 4 kg, ikkinchi esa 3 kg to’pladi. Uchinchi o’quvchi qancha makalatura to’pladi. Yechilishi. 1) 3+4 = 7 48

3) 10-7 = 3 Javob 3 kg 11) 11-2+3 = 12 12-9+8 = 11 11-4+5 = 12 12-5+4 = 11 12) o’quvchi ruchka va daftarlardan hammasi bo’lib 12 ta sotib oldi. Daftar 9 ta, ruchkalar daftarlardan necha kam. Yechish: 12-9 = 3 javob 6 ta kam 9-3=6 13) 20 m chit bor edi. 7 m chitdan ko’ylaklar tikildi va ya‘na shuncha chit yostiq jilti tikish uchun olindi. Necha metr chit qoldi? 7+7 = 14 20-14 = 6 javob 6m Yechish rejasi 1. Ko’ylaklar tikilgandan keyin necha metr chit qoldi? 2. Yostiq jiltlari tikilganidan keyin necha metr chit qoldi? Masalani boshqa usul bilan yeching . 1) 7+7=14 2) 20-14=6 Masalalar yechilishini tushuntiring bunda 7m chit ko’ylakka 7m yostiqqa ketdi. 506-masala.To’g’ri to’rtburchak shaklidagi futbol maydonining tomonlari100m va 60m. Futbol maydonining perimetri necha metrga teng? Yechish: 100m P=2(a+b) P=2(60+100)=320m 60m II usul 1)60+100=160 2) 2*160=320 49

546-masala.Tomonlari 2sm 7mm va 3sm 6mm bo’lgan to’g’ri to’rtburchak chizing.Uning perimetrini toping? Yechish: 1sm=10mm 2sm 7mm=27mm 27mm 3sm 6mm=36mm 36mm P=2(a+b)=2*(27+36)=126mm Javob:126mm=12sm 6mm. 588-masala.Bir shahar bilan ikkinchi shahar orasidagi masofa 248 km, 2- shahar bilan uchinchi shahar orasidagi masofa esa undan 64 km ortiq. Birinchi va uchinchi shahar orasidagi masofa qancha? Yechish: 1)248+64=312 km 2)248+312=560 km Javob:560 km 637-masala.Bozorga 360 kg sholg’om va 245 kg turp keltirildi.Bir kunda 457 kg sholg’om va turp sotildi.Jami necha kg sholg’om va turp qoldi? Yechish: 1)360+245=605 kg 2)605-457=148 kg Javob:148 kg 674-masala.1 qop guruch 60 kg ga teng.Birinchi va ikkinchi kuni 5 qopdan guruch sotildi.Ikki kunda necha kg guruch sotilgan? Yechish: 1)5+5=10 qop 2)10*60=600 kg Javob:600 kg 50

675-masala.Radiusi 2sm 4mm bo’lgan aylana chizildi.Uning radiusi necha mm ga teng? Javob:20+4=24 mm 678-masala.Do’konda 1 ta qalamning narxi 100 so’m , 1ta ruchkaning narxi esa 200 so’m.Lobar do’kondan 3 ta qalam va 2 ta ruchka sotib oldi.Lobar jami necha so’m sarfladi? Yechish: 1)3*100=300 so’m qalam 2)2*200= 400 so’m ruchka 3)300+400=700 so’m Javob:700 so’m 685-masala.1 ta daftarning narxi 300 so’m , 1000 so’mga nechta daftar olish mumkin?Necha so’m ortib qoladi? Yechish: 1)300*3=900 so’m 2)1000-900=100 so’m Javob:3 ta,100 ortib qoladi 688-masala.Bahodir va Botir do’kondan daftar sotib olmoqchi bo’lishdi.Bahodir sotuvchiga 900 so’m berib, 3 ta daftar oldi.Botir 2 ta daftar olishi uchun sotuvchiga necha so’m berishi kerak? Yechish: 1)900:3=300 so’m(1 ta daftar) 2)2*300=600 so’m Javob:600 so’m berishi kerak 692-masala.,,Neksiya’’ Toshkentdan Samarqandga 4 soatga yetib bordi.Agar Toshkentdan Samarqandgacha masofa 320 km bo’lsa, ,,Neksiya’’ har bir soatda necha km yo’l bosgan? Yechish: 320:4=80 km dan 51

705-masala.Do’konga 120 kg konfet keltirildi.Ularning hammasi 6 kunda sotib bo’lindi.Bir kunda necha kilogrammdan konfet sotilgan? Yechish: 120:5=20 kg dan 710-masala.Go’sht do’konida bir kunda 140 kg qo’y go’shti va 180 kg mol go’shti sotildi.Kuniga shunday miqdorda go’sht sotilsa 3 kunda hammasi bo’lib qancha go’sht sotiladi? Yechish: 1)140+180=320 kg 2)320*3= 960 kg Javob:960 kg 717-masala.8 ta gugurt 800 so’m turadi.500 so’mga nechta gugurt sotib olish mumkin? Yechish: 1)800:8=100 so’m(1 ta) 2)500:100=5 ta 724-masala.Do’konga keltirilgan 4 qop un 80 ta xaltachaga solib chiqildi.Agar har bir qop 60 kg dan bo’lsa, har bir xaltachaga necha kilogrammdan un solingan? Yechish: 1)4*60=240 kg 2)240:80=3 kg dan Javob:3kg dan 755-masala.4 ta qopdagi guruch 40 ta xaltachaga solib chiqildi.Agar har bir qopdagi guruch 50 kg dan bo’lsa, xaltachalarga necha kilogramdan guruch solingan? Yechish: 1)4*50=200 kg 2)200:40=5 kg 759-masala.Ikki shahar orasidagi masofa 240 km bo’lib, avtobus 1 soatda 60 km masofani bosib o’tadi.Agar avtobus shu tarzda yursa, manzilga yetib borishi uchun yana necha soat yo’l yurishi kerak? 52

Yechish: 240:60=4 soat javob:4 soat yo’l yurishi kerak 766-masala.Do’konga 528 kg yog’ keltirildi.Agar har kuni 132 kg dan sotilsa, 3 kunda necha kilogramm yog’ sotiladi? Do’konda yana qancha yog’ qoladi?Qolgan yog’ yana necha kunda sotiladi? Yechish: 1)132*3= 396 kg yog’ sotiladi 2)528-396=132 kg yog’ qoladi 3)1 kunda sotiladi. 772-masala.Nargiza bir haftada kitobning 132 sahifasini o’qidi.U shu maromda o’qisa, 3 haftada kitobning yana necha sahifasini o’qiydi? Yechish:132*3=396 sahifasini o’qiydi. 776-masala.Kvadrat shaklidagi bog’ devor bilan o’ralgan.Devorning bir tomoni 121 m ga teng.Bog’ning boshqa bir tomonida kirish uchun darvoza bo’lib uning eni 4 m ga teng.Bog’ni o’rab turgan devorning jami uzunligi qancha? Yechish: S=(a+b)*2 (121+4)*2=250 m 779-masala.Korxonada 1 kunda 312 ta ayiqcha o’yinchog’i tayyorlandi.Har kuni shunchadan tayyorlansa, 3 kunda tayyorlangan o’yinchoqlar nechta bo’ladi? Yechish: 312*3=936 ta o’yinchon bo’ladi. 783-masala.Do’konga 400 ta muzqaymoq keltirildi.1-kuni 128 ta, ertasiga undan 34 ta ortiq muzqaymoq sotildi?Yana qancha muzqaymoq qolgan? Yechish: 1)128+34=162 ta 2 kunda sotildi 2)400-162=238 ta qoldi. 791-masala.Gulchehrada 1000 so’m pul bor edi.U do’kondan 3 ta o’chirg’ich va 2 ta chizg’ich sotib oldi.Agar 1 ta o’chirg’ich 100 so’m, 1 ta chizg’ich 300 so’m tursa Gulchehrada necha so’m qoldi? Yechish: 53

1)3*100=300 so’m o’chirgich 2)2*300=600 so’m chizg’ich 3)1000-(300+600)=1000-900=100 so’m Javob:100 so’m qolgan. 702-masala.Bir shahardan ikkinchi shaharga tomon avtomobil (to’xtamasdan shunday yursa) yo’lga chiqdi.Avtomobil 1 soatda 70 km masofani bosib o’tdi.Avtomobil to’xtamasdan shunday yursa ,yana 2 soatdan keyin bosib o’tgan jami masofa qancha bo’ladi? Yechish: 2*70=140 km javob:140 km 1) 5 ta bir xil yashikka 30kg pecheniy joylandi. 54kg pecheyni joylash uchun shunday yashikdan nechta kerak? Yechish 30:2=6kg ( 1ta yashikka) 54:6=9 ta yashik Javob 9 ta yashik 2)27 kg asalni 9ta shisha bonkaga baravar qilib va 40 kg asalni 8ta bidonga baravar qilib quyildi. Bidonning sig’imi bonkaning sig’imidan necha kg ortiq Yechish: 1) 27:9=3kg 2) 40:8=5kg 3) 5-3=2 kg Javob: 2 kg 3)Uchburchakning bir tomoni 34sm, ikkinchi tomoni 26sm, uchunchi tomoni birinchi tomonidan 2 marta qisqa. Uchburchakning premetrini toping. Yechish: 1) 34:2=17 sm 2)34+26+17=77 sm Javob: 77 sm 4)Otga bir kunda beriladigan tuz miqdori 32 g , sigirga undan ikki marta ortiq, qo’yga esa ot va sigirga birgalikda qancha tuz berilishi kerak bo’lsa, shundan 8 marta kam tuz berish kerak. Qo’yning bir kunlik iste’mol qiladigan tuz miqdorini toping. 54

Yechish: 1) 32*2=64g 2) (32+64):8=12g Javob:12g 5) Bog’bon 60 kg olxo’ri terdi.U 6 ta yashikni baravar qilib to’ldirganidan keyin yana 12 kg olxo’ri qoldi. Bog’bon har bir yashikka necha kilogrammdan olxo’ri solgan? Yechish: 1)60-12=48 kg 2)48:6=8 kg Javob: 8kg 6)Tarvuz ekilib yig’ib olguniga qadar 150 kun o’tadi, qovunga tarvuzga qaraganda 10 kun kam, kartoshkaga qovunga qaraganda 20 kun kam vaqt ketadi.Kartoshka ekilib yig’ilib olinguniga qadar necha kun o’tadi? Yechish: 1)150-10=140 kun 2)140-20=120 kun Javob:120 kun 7) Buvi 14 kalava tivit ipdan paypoqlar to’qidi.Har juft paypoqqa 2 kalavadan ip ketdi.U 5 juft paypoqni nevaralariga sovg’a qildi.Buvida necha juft paypoq qoldi? Yechish: 1)14:2=7 juft paypoq 2)7-5=2 juft paypoq 8) Birinchi kitob 120 betli, ikkinchi kitob 115 betli, uchunchi kitob 1- va 2- kitolar necha bet bo’lsa, shundan 100 bet kam. 3-kitob necha betli? Yechish: 1) 120+115=235 bet 2) 235-100=135 bet Javob:135 bet 9) Do’konda bir kunda 215 kg un sotildi. Shundan keyin do’konda sotilganiga qaraganda101 kg ortiq un qoldi. Ertalab do’konda qancha un bo’lgan? Yechish: 1) 215+101=316 kg 2)215+316=531 kg Javob: 531 kg un bo’lgan. 55

10) 30 so’mdan 6 ta daftar va 4 ta bir xil rasm daftari sotib olindi. Hammasiga 420 so’m to’landi. Rasm daftarinig narxini toping. Yechish: 1) 30*6=180 so’m 2) 30*4=120 so’m Javob: 120 so’m 11) Ikki shaharda bir-biriga qarab ikki poyezd yo’lga chiqdi. Biri uchrashguncha 279 km, ikkinchisi 3 marta kam yo’l yurdi. Shaharlar orasidagi masofa qancha? Yechish: 1) 279:3=91 km 2) 279+91=370 km Javob: 370 km 207) Sabzi xaltaning og’irligi 2 kg, kartoshka xaltaning masasi 1 kg ortiq bo’lsa 9 ta kartoshkali xaltaning massasini toping. Yechish: (2+1) * 9=3 * 9=27 javob 27 kg 208) To’pda 20 m chit bor edi. 5 m chit ishlatildi. Qolganiga qaraganda necha metr kam chit ishlatilgan? Yechish: 20+5=25 15:5=3 javob 3 marta kam 209) Daftar 36 so’m. Chizg’ich undan 4 marta arzon. Daftar necha so’m qimmat. Yechish: 1)36:4=9 2) 36-9=27 javob 27 so’m qimmat 201) Buvi 1 kalava tilit ipdan paypoqlar to’qidi. Har juft paypoqqa 2 kalavadan ip ketdi. 5 juft paypoqqa nevaralariga sovg’a qildi. Necha juft paypoq qoldi? 56

Yechilishi: 1) 14:2=7 2) 7-5=2 Javob 2 ta paypoq qoldi. 210) 600-90=510 740-(90+30) =620 370+30=400 360-(480-370) =250 18+16:8=20 ( 93-3 ) :3+7=37 211) Olxo’ri solingan 1 ta yashik 12 kg. Uzum solingan 3 ta yashik 27 kg keldi. Olxo’ri solingan 1 ta yashik, uzum solingan bitta yashikdan necha kg og’ir? 1) 27:3=9 2) 12-9=3 javob 3 kg og’ir 212) Ayirmaning ixtiyoriy usul bilan hisoblash usulini toping? 730-90=640 610-70=540 810-30=780 213) Odam yurganda bir minutda 9 l yugurganda 5 marta ortiq havo yutadi odam 2 minutda necha l havo yutadi? Yechish: 1) 9.5=45 2) 45.2=90 javob 90 l 214) Duradgor 7 soatda 63 ta bir xil yog’och qoshiq yasadi. Shunday mehnat unumdorligida 54 ta qoshiq yasash uchun necha soat kerak? 1) 63:7=9 2) 54:9=6 javob 6 soat kerak. 215) 780-(530-60) =310 (330-280)-440=170 910-(840-730) =800 (450+70)-360=160 216) Polizda uch jo’yakda baravarida 24 tup bodring va 4 ta bir xil jo’yakda 24 tup pomidor bor. Har bir jo’yakda bodringga qaraganda nechta kam pomidor bor? Yechish: 1) 24:3=8 2) 24:4=6 3) 8-6=2 javob 2 ta 217) 18 l itr o’rik sharbati 2 litrda shisha bankalarda, shuncha shaftoli sharbati esa 3 litrli shisha bankalarda quyildi. Hammasi bo’lib necha bankada qo’yilgan? 57

Yechish: 1) 18:2=9 2) 18:3=6 3) 9+6=15 javob 15 ta 218) Chelakda 10 litr suv bor. Bankaga chelakdagi suvning beshdan bir qismi ketadi. Bankaga necha l itr suv ketadi? Yechish: 10:5=2 javob 2 litr 219) X onada har birida 6 kgdan 3 chelak va har birida 9 kgdan 2 savat pomidor terib olindi. Necha kg pomidor terib olingan? 1) 6 * 3=18 2) 9 * 2=18 3) 18+18=36 javob 36 kg 220) Uzunlik 19 m bo’lgan bir bo’lak simdan 7m qirqib olindi. Qolgan sim 4 ta teng bo’lakka bo’lindi. Har bir bo’lak necha metrga teng? Yechish: 19-7=12 12:4=3 javob 3m. 133) Traktor 6 soatda 42 l yonilg’i sarflaydi. 56 l yonilg’i necha soatda yetadi? Yechish: 1)42:6=7 2) 56:7=8 javob 8 soatga yetadi. 134) Bolalar bog’chasiga nok olib kelindi. 5 kun mobaynida har kuni bolalarga 9 kg dan nok berildi. 29 kg nok qoldi. Necha kg nok olib kelingan? Yechish: 1) 5*9=45 2) 45+29=74 javob 74 kg 135) Har qaysi ustidagi sonlarni o’qing bu sonlardan har birining yozuvda uchraydigan raqamlarini ayting bu raqamlar nimani bildiradi. 58

126 47 895 451 904 500 37 700 378 703 109 514 136) Shunday sonlarni yozingki ularga 4 ta yuzlik 2 ta o’nlik, 7 ta birlik; 9 ta o’nlik, 3 ta birlik, 5 ta yuzlik; 8 ta yuzlik 1 ta birlik bo’lsin. 427, 593, 801. 137) 3*8+76=100 3*4+2 * 9=30 7 * 7+51=100 18:6+24:3=11 138) Valining 98 so’m puli bor edi. U har biri 9 so’mdan 2 ta qalam va qolgan puliga 8 ta bir xil daftar oldi. Har bir daftarga necha so’m to’ladi. Yechish: 1)9*2=18 2) 98-18=80 3)80:8=10 javob 10 so’m 223) 631 litr pomidor sharbati shisha bankalarning har biriga 9 l dan qo’yildi.15 l sharbat har bir shisha bankada 3,5 l dan quyildi Necha shisha bankadan sharbat quyilgan? 1) 631:9=70 (1 q) 2) 15:3,5=4 (1 q) 224) 650-310=340 780+120=900 300-170=130 230-180=50 700-200=500 250+750=1000 225) Uchburchakning bir tomonining uzunligi 18sm, 2 chi tomonining uzunligi undan 3 marta qisqa. 3 chi tomonining uzunligi esa 14 sm. Uchburchak tomonining uzunliklarining yig’indisi toping? Yechish: 1) 18:3=6 2) 18+6+14=38 javob 38 sm. 226) 650-310=230 59

230-180=50 227) Bitta qopda 50 kg guruch sig’adi. 100 kg guruch solish uchun nechta qop kerak? 100:50=2 javob 2 ta. 228) Uchburchakning perimetri 37 sm. Uning bir tomoni 11 sm bo’lsa, ikkinchi tomoni 10 sm. Uchinchi tomonini toping? Yechish: 1) 10+11=21 2)37-21=16 javob 16 sm Agar hozir tungi soat bo’lsa, sutka boshidan boshlab qancha vaqt o’tgan erta soat sakkiz; kunduzi soat 3; kechqurin soat 7 bo’lsachi? 3da 3 soat, erta 8 da 8soat, kunduzi 3 da 15 soat , kech yettida 19 soat vaqt o’tgan. Do’konda 6 kgli yashshiklarda 48 kg olxo’ri va 5 kg li yashiklarda shuncha yashik nok olib kelindi. Do’konga qancha yashik nok keltirilgan? 48:6=8 8.5=40 javob 40 kg Po’latda har birida 5 tadan 7 paket marka bor edi. U 4 ta markani do’stida sovg’a qildi. Po’latda necha marka qoldi? 5 *7 =35 35-4=31 javob Ko’chada har bir qatorda 19 tadan 20 qator uy bor edi. Yana 18 ta uy qilindi. Bu ko’chadagi uylar nechta bo’ldi. (19 * 2)+18=38+18=56 javob 56 ta uy 340+20=360 560+300=860 720-60=660 680+40=720 520+30=550 780-80=700 60

2 ta matorli qayiq bir manzildan qarama-qarshi tomonga qarab jo’nashdi. Shulardan biri 38 kg 2 chisi undan 5 km ortiq yo’l bosdi. Shu vaqtda qayiqlar bir- biridan qancha masofada bo’lgan. 38+5=43 43+38=81 javob 81 km. Sinfda 4 ta guruh bor edi. Har qaysi guruhda 5 tadan o’g’il bola va 3 tadan qiz bola bor. Sinfda kim ko’p qizlarmi o’g’il bolalarmi? 5 * 4=20 3 * 4= 12 20-12=8 Javob: o’g’il bolalar 8 ta ko’p Uch g’ildirakli vilosepedlarni yig’ishda usta 27 ta g’ildirakdan, shogirt esa 18 ta g’ildirakdan foydalandi. Usta shogirtidan nechta ortiq vilosiped yig’gan? 27:3=9 18:3=6 9-6=3 javob 3 ta ko’p To’g’ri to’rtburchakning bo’yi 8 sm eni va bo’yining 1/4 qismini tashkil qiladi. To’g’ri to’rtburchakning enini aniqlang. Tomonlari uzunliklari yig’indisini toping? eni r=2+2+8+8=20 jami 20 sm. Hisoblashlarni tugating. 70:5=(50+20):5=50:5+20:5=10+4=14 90:6=(60+30):6=60:6+30:6=10+5=15 56:4=(40+16):4=40:4+16:4=10+4=14 84:7=(78+14):7=70:7+14:7=10+2=12 61

XULOSALAR . O’zbekiston Respublikasining istiqboli xalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida bo’lganidek, xalq ta‘limi oldida ham muhim vazifalarni qo’ymoqda. Zero yosh avlod tarbiyasi O’zbekiston istiqbolini mustahkamlashning muhim zamini deb hisoblanadi. “Yoshlari bilimdon, yurtning kelajagi buyukdir”.(I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi”). Biz shunday farzandlarimizni tarbiyalashimizda boshlang’ich sinflarda matematika fanini ahamiyati juda katta ekanligini aytib o’tishimiz lozim hisoblanadi. Bugungi kunda har bir kishi ishbilarmonlikni, iqtisodiy hisob-kitobni bilishi zarur. Matematika kerak Har bir o’g’il qizga Aqlini va fikrini Soladi yaxshi izga S h uning uchun boshlang’ich sinflarda ta‘lim jarayonini tubdan yaxshilash davr talabi hisoblanadi. Bu esa har bir o’qituvchidan yuksak tajribani puxta bilimni, malakani talab qiladi. Boshlang’ich sinflarda miqdor va birliklarni juda keng o’rganilmoqda. Boshlang’ich sinf matematikasida uzunlik o’lchovi, vaqt o’lchovi, yuzani o’lchash va topishga doir misol va masalalar berilgan. Bu sinflarda miqdor o’lchovlari o’zgarmas birligidan foydalanib bilib boriladi. Masalan: uzunlik o’lchovi, millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr. Og’irlik o’lchovi: gramm, kilogramm, sentiner, tonna. Vaqt o’lchovi: sekund, minut, soat, yil, asr, oy, kun sutka, hafta. O’lchov birliklarini tarkib toptirishda qadimgi nomlardan ham foydalanilgan. Masalan: qarich, quloch, gaz, qadam, chaqirim, tosh, pud, misqol, chorak, daqiqa, tanob, asr, qadam, olchin, ongli, manzil, yog’och, farzand va shular kabilar. 62

Bundan tashqari miqdorlar tushunchasi figuralarning yuzini o’lchashda ham ma‘lum birliklardan foydalaniladi. Kvadrat sant i metr (kv sm) kvadrat detsimetr (kv dm) kvadrat metr (kv m) lardir. Hozirgi vaqtda minutni daqiqa, sekuntni soniya deb atash odat tusiga kirib qolgan. Maktab matematika darsligida o’qituvchi uchun shunchaki ko’rsatma berilgan. Darsni qiziqarli va mazmunli o’tish uchun esa o’qituvchining mahoratiga bog’liq. Shuning uchun ham men malakaviy bitiruv ishimda qiziqarli savollar, miqdor birliklarini kelib chiqish tarixi, eskicha nomlanishini ham keltirib o’tdim. Shu bilan birga dars jarayonini o’yin va qiziqarli didaktik tarzda olib borish maqsadga muvofiqdir. Darsni she‘riy usulda olib borish ham darsni qiziqarli o’tib mavzuni yaxshi tushunib olishga yordam beradi. Har bir masalalarni yechayotganda 4 ta masala berishni eslatib o’tiladi. “Ta ortiq”-bu qo’shish “Ta kam”-esa ayirish “Marta ko’p”-ko’paytirish “Marta kam”-esa bo’lish Buni derla: Matematik hisob Masala yechilar Aytilar javob Matematikada didaktik she‘rlar o’quvchini fikrlashga, izlanishga dunyoqarashini kengaytirishga olib keladi. Har bir dars ko’rgazmali va ko’rsatmali bo’lmog’i lozim. Chunki:“Sinfga surat olib kirsang soqov ham tilga kiradi” deb bejizga aytilmagan. Dars mobaynida o’quvchilar bilan qiziqarli suhbatlar o’tkazish, ular bilan birga sahna, badiiy ko’rinish va savol-javoblar o’tkazish har bir miqdor birliklariga doir test kartochkalaridan foydalanish ham ko’zda tutilgan. Biz tajriba- sinov ishimizni Qarshi shahridagi 10-umumiy o’rta ta‘lim maktabida olib bordik. 63

Tajriba sinov-ishlarini o’tkazish natijalariga ko’ra quyidagi xulosalarga keldik. 1. 3-sinf o’quvchilari miqdorlarni o’rganish natijasida hayotiy hisob–kitoblarni bajarishga qulaylik yaratadi. 2. 3- sinf o’quvchilariga miqdorlarni hayotiy masala va misollar orqali o’rgatish maqsadga muvofiq bo’ladi. 3. 3-sinf o’quvchilariga miqdorlarni o’rgatishda interfaol metodlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 4. 3- sinf o’quvchilari interfaol metodlar asosida o’rganish natijasida miqdorlarga doir bilimlari oshadi va iqtisodiy bilim, ko’nikmalari shakllanadi hamda 4-5-6 sinflarda miqdorlarni yechishga zamin yaratiladi. 64

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YXATI. 1. “Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent Sharq nashriyoti matbaa konserni. 2. M.Axmedov, B.Ibragimov, M.Jumaev, “Matematika o’qituvchisi kitobi”. Toshkent. O’zinkomsentr. 2003y. 3. N.U.Bikboeva, R.M. Sedelnikova. T.A.Adanbekova “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi” Toshkent O’qituvchi 1996y 4. N.U.Bikboeva, E.Yangiboeva “Matematika 3-sinflar uchun darslik” Toshkent O’qituvchi 2008yil. 5. “Boshlang’ich ta‘lim” jurnali 2007yil 3-son (28-29 betlar) Toshkent . 6. M.Jumaev va boshqalar “1-sinf uchun matematika daftari” Toshkent O’qituvchi nashriyoti. 7. N.U.Bekboeva va boshqalar “Matematika 2-sinflar uchun darslik” Toshkent O’qituvchi 2003 yil 8. B.Omonov “Yuz bilan yuzma-yuz” Toshkent O’qituvchi 1995 yil 9. “Ta‘lim taraqiyoti O’zbekiston Respublikasi halq ta‘limi vazirligining axborotnomasi” 7 maxsus soni. Toshkent Sharq nashriyoti 1999 yil. 10. M.Jumaev “Matematika o’qitish metodikasidan praktikum” Toshkent O’qituvchi 2004 yil. 11. N.Muxammadalieva “Qiziqarli matematika” Toshkent O’qituvchi 1994 yil. 12. S.Sirojiddinov, M.Mirzaaxmedov “Matematika kasri haqida suhbatlar” Toshkent O’qituvchi 1994 yil 13. S.A.Axmedov “O’rta Osiyoda matematika o’qitish tarixidan ” Toshkent O’qituvchi 1997 yil 14. S.Tog’aev “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan ma‘ruzalar matni” Termiz 2001y 15. M. Ochilov “Yangi pedagogik texnologiyalar” Qarshi nasaf nashriyoti 2000 yil. 16. M.Ochilov “Muallim qalb memori” Toshkent O’qituvchi 2001 yil 65

17. M.Jumaev “Maxsus sirtqi bo’lim talabalari uchun matematika o’qitish ma‘ruzalar matni” 1-2 qism Toshkent 2000 yil 18. A.Hayitov, N.Boymurodov “Ta‘limda noananaviy darslar va interfaol usullardan foydalanish” Toshkent Yangi asr avlodi 2006 yil 19. Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari, choralarii I.A.Karimov Toshkent 2009 yil 20. 2008-2009 boshlang’ich ta‘lim jurnalining barcha sonlari 21. M.E.Jumaev va boshqalar “Boshlang’ich sinflarda matematikadan fakultativ darsliklari tashkil etish metodikasi” Toshkent 2005 yil 66

ILOVALAR 67

Miqdor o’lchov birliklari Eski nomlanishi Hozirgi nomlanishi 1 qarich 20 sm 1 quloch 1 metr 40 sm 1 gaz olchin 1 metr 1 qadam 170 sm 1 chaqirim 1 km 1 tosh 8 km 1 suyash 16 sm 1 pud 16 km 1 gul 90,100 gr 1 misqol 500 gr 1 chorak 4 kg 1 daqiqa 1 minut 1 tanob 900 kv. Metr 1 zinr 1 kunda 1 qo’sh hukiz haydaydigan yer yuza o’lchovi Jitrak 200 gr Garbek 125 gr Nimcha 500 gr Esrak 225 gr Ba‘zi o’lchov birliklarini o’lchovi aniq emas. Ular: paysa, botmon. Miqdor o’lchov birliklarini eski nom bilan atalishini o’rganish o’quvchilarda: 1. So’z boyligini oshiradi. 2. Nutq madaniyatini o’rgatadi. 3. Mustaqil fikrlash qobiliyatini o’rgatadi. 4. Hayotiy masalalarni o’lchash va hisoblashni o’rgatadi. Men uzunlik o’lchovi mavzusini o’tayotganda qadimgi birliklardan foydalandim. Bu qadriyatlarimizni tiklash, o’tmishimizni unutmaslik namunasidir. Maqsad eski o’lchov birliklari orasidagi bog’lanishlarni isbotlab berishdir. Men bundan keyingi ish jarayonimda ham albatta eski o’lchov birliklaridan batafsil foydalanmoqchiman. Hozirgi zamon faktlari mazmuniga qarab ishtimoiy, tabiiy texnika va boshqa bir qator qismlarga bo’linadi. 68

Bularning har biri o’ziga mos ko’pgina fanlarni qamrab olib, butun bir sistemani tashkil qiladi. Matematika texnikaning barcha sohalarida, jumladan, turli xil hisoblash mashinalarida atom reaktorlarning ishlash prinsipini moslashtirishda, kosmosni o’rganishda, mo’ljallangan matematik boshqarish sistemalarida, reaktiv samolyotlarni va boshqa sohalarda keng qo’llanilmoqda. Qisqasi matematika fani ishlab chiqarishning barcha sohalari bilan uzviy bog’liq hisoblanadi. 69

O'xshashlar

O`quvchilarni algebraik masalalarni yechishga tayyorlash

Bernulli sxemasi uchun limit teoremalar muqarrarlik prinsipi va katta sonlar qonuni

Interval koeffitsentli chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechish usullari

Yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib, kasb-hunar kollejlarida geometriya kursini o`qitish metodik tizimini yaratish

Беруний ҳақида хорижий тиллардаги тадқиқотлар