Беруний ҳақида хорижий тиллардаги тадқиқотлар

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221.4326171875 KB

Ko'chirib olish

Беруний ҳақида хорижий тиллардаги тадқиқотлар КИРИШ …....................................................................................... .................. 3-13 I БОБ. БЕРУНИЙ ЯШАГАН ДАВР ХУСУСИЯТЛАРИ, УЛАРНИНГ МУТАФАККИР ДУНЁҚАРАШИ ШАКЛЛАНИШИГА ТАЪСИРИ .............................................. 14-50 1.1. Беруний яшаган давр: ижтимоий-сиёсий вазият, маънавий – маданий тараққиёт..................................................................................... 14-34 1.2. Берунийнинг ҳаёт йўли ва илмий - фалсафий мероси................... 34-50 II БОБ. БЕРУНИЙНИНГ БОРЛИҚ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИДА СУБСТАНЦИОНАЛ КОНЦЕПЦИЯ ТАЛҚИНИ .................................................................................... 51-82 2.1. Ўрта аср мусулмон халқлари фалсафасида борлиқ масаласининг қўйилиши ва муҳокама этилиши.............................................................. 51-64 2.2. Берунийнинг табиййун оқими тарафдори сифатида борлиқ муаммосини қўйиши.................................................................................. 64-82 III БОБ. БОРЛИҚНИНГ МОҲИЯТИ, ТУРЛАРИ, МАВЖУДЛИК УСУЛИ ВА ШАКЛЛАРИ ҲАҚИДАГИ БЕРУНИЙ ТАЪЛИМОТИ ВА УНИНГ АҲАМИЯТИ ............................... 83-132 3.1. Берунийнинг борлиқ субстанцияси ва турлари ҳақидаги қарашлари...................................................................................... ............. 83-112 3.2. Беруний борлиқнинг мавжудлик усули ва шакллари тўғрисида....................................................................................... ............ 113-132

ХУЛОСА .......................................................................................... ................. 133-137 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ .................................... 138-160

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. И.А.Каримовнинг “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” тўғрисидаги маърузасида “...эртанги кун талабларидан келиб чиққан ҳолда, мамлакатимизни ислоҳ этиш ва модернизация қилиш йўлидаги ҳаракатларимизни кучайтиришимиз, уларни янги, янада юқори босқичга кўтаришимиз даркор” 1 лиги таъкидланиши маънавиятимизни юксалтиришни тақоза этади. Бу эса, ўз навбатида, тарихимизни холисона ўрганиш ва ҳаққоний баҳолаш, маънавий меросмизни бойитиш ва ривожлантиришни талаб қилади. Шу нуқтаи назардан аждодларимиз меросига, хусусан буюк аллома Беруний қарашларига мурожаат қилиш маънавиятимизни ривожлантиришнинг муҳим омили бўлиб хизмат қилади. Юртбошимиз таъкидлаб ўтганидек, “...донишманд аждодларимиз қадимги юнон, ҳинд ва хитой, форс ва араб халқларининг илмий ютуқларини чуқур ўрганиб, инсониятнинг тафаккур хазинасини янгидан- янги назарий ғоя ва амалий кашфиётлар билан бойитганини жаҳон илм аҳли яхши билади ва юксак қадрлайди. Айниқса, Хоразм “Маъмун Академияси”нинг ташкилотчиси ва раҳбари Абу Райҳон Берунийнинг ҳаёти ва серқирра фаолияти ҳар қандай инсонни ҳайратга солиши муқаррар” 2 . Шунингдек, Беруний ва Хоразм Маъмун академиясида фаолият кўрсатган бошқа алломаларимиз илмий-фалсафий меросининг ҳалигача чуқур ўрганилмагани ва холисона баҳоланмаганлигини назарда тутиб, Президент И.А.Каримов ўз

нутқида, “Афсуски, ана шу қадимий илм-фан марказида яратилган, ҳозирги кунда мамлакатимиз қўлёзма фондларида сақланаётган бетакрор илмий 1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. 2010 йил 12 ноябрь. -Тошкент: Ўзбекистон, 2010. – Б.7. 2 Каримов И.А. Илму маърифат зиёси ҳеч қачон сўнмайди. Хоразм Маъмун Академиясининг 1000 йилигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқ //Жамиятимизни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизни ҳаёт даражасини ошириш - барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. Асарлар тўплами. 15-жилд. - Тошкент: Ўзбекистон, 2007. - Б.88. 4 мерос ҳали-бери тўла ўрганилган эмас. Уни ҳар томонлама чуқур ўрганиш, ҳозирги ва келгуси авлодларга етказиш барчамизнинг муҳим ва долзарб вазифамиз бўлмоғи керак” 1 , деган фикрни алоҳида уқтириб ўтди. Хоразм Маъмун Академиясида фаолият кўрсатган мутафаккирлар илмий меросини жиддий, тўлақонли тадқиқ этиш зарурлигини чет эл олимлари ҳам таъкидлашмоқда. Хусусан, Берлин-Бранденбург фанлар Академияси ва Берлин Эркин университети профессори Готхард Штомайер Хоразм Маъмун академиясида ижод қилган мутафаккирлар Ибн Сино ва Берунийнинг илм- фан тараққиётидаги беқиёс хизматларига эътибор қаратиб, “Улар ўртасидаги фалсафий мавзулар ва Арасту асарларига оид ёзишмалар чуқур ўрганилиши лозим бўлган муҳим ва қизиқарли манбалардир” 2 , деб ёзади. Мазкур мавзуни тадқиқ этишнинг долзарблиги яна қуйидаги ҳолатлар билан белгиланади:

Биринчидан, Президентимиз И.А.Каримов файласуф олимларимиз олдига қўйган “Ўзбек миллий фалсафаси”ни яратишдек ўта мураккаб, долзарб ва шарафли вазифани 3 ҳал этиш учун маънавий меросимизга мурожаат қилишимиз зарур. Берунийнинг борлиқ тўғрисидаги таълимотини адекват тарзда тиклаш “Ўзбек миллий фалсафаси”нинг онтология, яъни “Борлиқ ҳақидаги таълимот” қисмини яратишдагина эмас, балки бутун миллий фалсафамиз баҳс мавзуси, предмети, мазмуни ва структурасини яратишда ҳам тарихий – фалсафий асос сифатида хизмат қилиши мумкин. Иккинчидан, Ўрта аср мусулмон фалсафасини ўрганишнинг зарурлиги шундаки, мустақил ижтимоий-сиёсий тараққиёт йўлида бораётган мусулмон Шарқи, ва умуман, Осиё ва Африка мамлакатларида маънавий анъаналар, шу 1 Ўша асар. - Б.89. 2 Немис олимлари Маъмун академияси ҳақида //Хоразм Маъмун академияси. Маъмун академиясининг 1000 йиллиги. - Берлин, 2006. - Б. 35. 3 Қаранг: Каримов И.А. Миллий истиқлол ғояси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончидир. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пиравард мақсадимиз. 8- жилд. - Тошкент: Ўзбекистон, 2000. - Б. 504- 506. 5 жумладан, Беруний таянган анъаналарнинг ҳозирги мафкуравий ҳаётдаги ўрни масаласи муҳим аҳамият касб этмоқда. 1 Учинчидан, XX аср - XXI аср бошида Беруний ижодига, шу жумладан, олам, унинг тузилиши, мавжудлик шакллари тўғрисидаги қарашларига бўлган қизиқиш асосида унинг баъзи асарларининг қайта нашр этилиши, 2 аллома илгари сурган ғояларга бўлган турли хил муносабатлар ҳам Беруний

илмий ва фалсафий таълимотининг қайта англаниши ва баҳоланишини тақозо этади. Тўртинчидан, Берунийнинг борлиқ, унинг мавжудлик усул ва шакллари тўғрисидаги таълимотини ўрганиш борлиқ тўғрисидаги тасаввурларимиз эволюциясини аниқлаштиради, тўлдиради. Бешинчидан, Берунийнинг табиий-илмий ва фалсафий қарашлари ўзаро уйғун ҳолда ривожланган бўлиб, ўзига хос натурфалсафий кўринишга эгалиги мавжуд адабиётларда етарли даражада тўла очиб берилмаганлиги сабабли, уни махсус тадқиқ этиш талаб этилади. Олтинчидан, Берунийнинг фалсафий қарашлари, хусусан борлиқ ҳақидаги илмий таълимоти кўплаб чет эл ва Республикамиз манбашунос олимлари томонидан жиддий ўрганилиб келинаётганлигига қарамай, уни махсус тадқиқ этиш, фалсафий умумлаштириш, хулосалаш ва баҳо бериш ишлари ҳали якунланмаганлигини ҳам таъкидлаш лозим. Бу ҳолат мутафаккирнинг борлиқ тўғрисидаги таълимотини янгича ёндашиш асосида тадқиқ этишнинг ўта долзарб муаммо эканлигини кўрсатмоқда. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси . Ўзбекистон олимлари томонидан Беруний фаолиятига оид кўп ишлар амалга оширилган. Хусусан, унинг меросини тадқиқ этишга муҳим ҳисса қўшганлар қаторига И.М.Мўминов, У.И.Каримов, П.Г.Булгаков, В.Й.Зоҳидов, М.М.Хайруллаев, 1 Қаранг: Сагадеев А.В. Восточный перипатетизм. -М.: Издательский дом Марджани, 2009. – С. 8-9. 2 Қаранг : Alberun Vs India about A.D. 1030, ed. In the Arabic original by E.Sachau. L, 1887.; Бируни Индия . - М.: Ладомир, 1995. - 727 с; Книга наставлений по основам искусства астролгии. - М.: Мир Урании, 2007. - 530 с. А также, см.: Ибн Эзра. Книга суждений о звёздах /Пер. с испанского К. Дмитриевой. В 2-х т. – М.:

Мир Урании, 2003-2004. 6 А.Шарипов, Р.Носиров, Ж.Туленов, Ҳ.Ҳасанов, М.Б.Баратов, Ю.Н.Завадовский, А.Носиров, Р.М.Баҳодиров, Н.Комилов, М.Қуронов, М.А.Усмонов, М.О.Усмонов, О.Ф.Файзуллаев, Б.О.Тўраев, А.Зоҳидий, Х. Алиқулов, Тоҳир Карим ва бошқалар киради 1 . Бу ўринда А.Шариповнинг, “Великий мыслитель Абу Райхан Беруни” монографиясида буюк аллома дунёқарашини яхлит ҳолда тасвирлашга бўлган уринишни алоҳида таъкидлаш зарур. Берунийнинг табиий-илмий қарашлари С.У.Каримова 2 , Қ.Норхўжаев 3 асарларида ва бошқа манбаларда ёритилган. Лекин уларда мутафаккир илмий кашфиётларининг дунёқараш мазмуни, борлиқ тўғрисидаги таълимотининг шаклланишига таъсири очиб берилмаган. 1 Мўминов И.М. Хоразмлик буюк энциклопедист олим. – Тошкент: Фан, 1973. - Б. 50; Мўминов И.М. Беруний – фан тарихчиси //Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўплам. – Тошкент: Фан, 1973. – Б. 8-19.; Каримов У.И. Абу Райҳон Беруний //Беруний туғилган куннинг 1000 йиллигига бағишланган тўплам. – Тошкент: Фан, 1973. – Б.19-31; Булгаков П.Г. Жизнь и труды Беруни. - Ташкент: Фан, 1972. - 425 с.; Булгаков П.Г., Розенфельд Б.Бируни и его Канон Масъуда. Предисловие к “Канону Масъуда” //Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. T.V.; Ч.1. – Ташкент: Фан, 1973. – С. 7-49.; Захидов В.Ю.Ал-Бируни как мыслитель //Бируни Сб. статей. М.- Л.: АНСССР, 1950. - С. 30-60.; Хайруллаев М.М. Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1995. - 237 б.; Шарипов А. Великий мыслитель Абу Райхан Бируни. - Ташкент: Узбекистан, 1972. - 175 с; Шарипов А. Хорезсмкая Академия Маъмуна и философская переписка двух великих мыслителей //Фалсафа ва ҳуқуқ. 2006. № 1. – С. 5-9.; Шарипов А. Абу Райҳон Берунийнинг ижтимоий қарашларининг гуманистик моҳияти //Ilm sarchashmalari. - 2006. № 3. - Б. 40-45.; Насыров Р. Вопросы теории познания во взглядах

прогрессивных мыслителей Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1988. -120 с; Носиров Р. Берунийнинг табиий- илмий қарашлари. – Тошкент: 1975. – Б. 60; Носиров Р.Н., Сирожиддинов Ш.С., Зиаутдинова Х.А. Ўрта Осиёлик алломаларнинг фалсафий қарашлари. Ўқув қўлланма. –Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2007. – Б. 60; Туленов Ж. Диалектика назарияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2001. - 324. б.; Хасанов Ҳ. Сайёҳ олимлар. – Тошкент: 1981. – Б. 20; Баратов М.Б. Абу Райҳон Беруний ва ҳинд фалсафаси //Беруний ва ижтимоий фанлар. - Тошкент: Фан, 1973. –Б. 121-127.; Завадовский Ю.Н. Абу Али Ибн Сина. Жизнь и творчество. - Душанбе: Ирфон, 1980. - 302 с.; Носиров А. Беруний ҳақида Шарқ қўлёзма китобларидаги материаллар: Беруний тўғрисида бўлган манбаларнинг қисқача мазмуни. – Тошкент: Фан, 1950. - 168 б.; Бахадиров Р.М. Из истории классификации наук на средневековом мусульманском Востоке. – Ташкент: Академия, 2000. – 244 с.; Комилов Н., Қуронов М. Миллий маънавиятимиз асослари. – Тошкент: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти, 2006. - 410 б.; Усманов М.А. Проблемы религии в мировоззрении Беруни //Беруни. К 1000-летию со дня рождения. – Ташкент: Фан, 1973. - С. 39-52.; Усманов М. А. Философские взгляды Мухаммада Закария ар-Рази //Философское наследие народов Ближнего и Среднего Востока. – Ташкент:Фан, 1976. - С.26-48.; Файзуллаев А.Ф. Проблемы противоречия в трудах классиков естествознания и философии Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1974. - 148 с; Файзуллаев О. Фалсафа ва фанлар методологияси. – Тошкент: Фан, 2006. -341б.; Зохидий А. Туркистонда ўрта аср араб-мусулмон маданияти. - Тошкент: ГФНТИ, 1993. - 120 б.; Тураев Б.О. Пространство. Время. Развитие. - Ташкент: Фан, 1992. - 86 с.; Тўраев Б.О. Ҳозирги замон табиатшунослиги концепциялари фани бўйича асосий тушунчаларга изоҳли луғат. – Тошкент: Tafakkur, 2009. – 128.б.; Тўраев Б.О Абу Райҳон Беруний. Тошкент.: Tafakkur, 2010. 968 б. Алиқулов Х. Фалсафий мерос ва маънавий ахлоқий фикр ривожи. –Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти. 2009. - 148 б.; Тоҳир Карим. Миллий тафаккур тарихидан. – Тошкент:Фан, 2003. - 127 б. 2 Каримова С.У. IX-XI аср кимё доришунослик фанлари тараққиётида Марказий Осиё олимларининг ўрни. -

Тошкент: Фан, 2002. –461 б. 3 Норхўжаев Қ. Беруний ва унинг геодезия фанига доир ишлари. – Тошкент: Фан, 1973. – 123 б. 7 А.Қаюмов 1 , П.Шермухамедовнинг 2 бадиий, илмий-маърифий китобларида Берунийнинг ҳаёт йўли ва ижоди қизиқарли баён қилинган бўлиб, уларда илмий қимматга эга бўлган фикр-мулоҳазаларни топишимиз мумкин. Ф.Жўрақулов 3 , Г.Носирхўжаева 4 , Д.Файзиходжаева 5 , Л.Йўлдошеваларнинг 6 диссертация тадқиқотларида Беруний илмий- фалсафий таълимотининг айрим қирралари таҳлил қилинган. Лекин борлиқ ҳақидаги таълимоти уларнинг ҳеч бирида махсус ўрганиш объекти бўлмаган ва шунинг учун ҳам бизнинг тадқиқот мавзуимизга билвосита алоқадор, холос. Берунийнинг фалсафий қарашларини хорижлик олимлардан А.Шпренгер, Т.де Буур, М.Мейерхоф, Э.Захау, С.Х.Наср, Юсуф Али, М.С.Хон, А.В. Сагадеев, Анри Корбен, Э.Ахмедов кабилар ўрганишган. 7 Берунийнинг илмий-фалсафий мероси хорижий Шарқ ва Ғарбда ҳам, Ўзбекистонда ҳам муайян даражада тадқиқ этилганлигига қарамай, уларда алломанинг дунёқараши, фалсафий қарашлари, айниқса борлиқ тўғрисидаги таълимоти тугал, мунтазам ва изчил тарзда очиб берилган эмас. Бу эса мутафаккирнинг борлиқ, унинг моҳияти, тузилиши, мавжудлик усули 1 Қаюмов А. Абу Райҳон Беруний. Абу Али Ибн Сино - ажойиб кишилар ҳаёти. – Тошкент: Ёш Гвардия, 1987. - 240 б. 2 Шермухамедов П. Даҳонинг туғилиши ёхуд Абу Райҳон Беруний қисмати. Илмий-маърифий қисса. – Тошкент: VORIS-NASHRIYOT, 2009. - 340 б. 3 Жўрақулов Ф.Н. А.Р.Беруний табиий-илмий ва ижтимоий- фалсафий меросининг Ғарб олимлари томонидан тадқиқ этилиши. Автореф. дис. фалсафа фанлари номзоди. – Тошкент, 2007. - 21 б.

4 Насирходжаева Г. Проблемы историко-философской мысли в трудах Беруни. Автореф.дис.кандидата философских наук. – Ташкент, 1999. - 26 с. 5 Файзиходжаева Д.И. IX-XI асрлар Марказий Осиё мутафаккирларининг мантиққа оид қарашларида исботлаш муаммолари. Автореф. дис.фалсафа фанлари номзоди. – Тошкент, 1999. - 21 б. 6 Йўлдошева Л.С. Абу Райҳон Беруний дунёқарашида ҳинд фалсафаси муаммолари. Автореф. дис.фалсафа фанлари номзоди. – Тошкент, 2010. - 16 б. 7 Қаранг: Sprenger A. Alberunis India Zeitschrift der Deutchen Morgenlandischen Geselschaft. -Leipzig, 1889.B.43 Heffe II. ; De Boer T. Ceschichte der Philosophie im Islam. 1901; Max Meyerhof. Quellen und Studien fur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizim. B. 9 Heft 3, 1932.; Sachau E. Albirunis India. An Account of Religion, Philosophy, Literature, Chronology, Astronomy, Customs, Laws and Astrology of India about D.1030, ed. in the Arabic original. V.II London, 1887.; // Бу асар ҳақида маълумот учун қаранг : Шарипов А . Великий мыслитель Абу Райхан Бируни. – Ташкент: Узбекистан, 1972. - С. 68-72. Nasr S.N. Introduction to cosmological doctrines in Islam. 1964.; Yusuf Ali, Al-Berunis “India” //Islamic Culture, 1993 Vol 1,; Khan M.S. Al-Beruni on Indian Metaphysies 1981. July.; Сагадеев А.В. Восточный перипатетизм. – М.: Издательский дом Марджани, 2009; Корбен А. История исламской философии/ Пер. с франц. и примечания А.Кузнецова – М.: Прогресс-Традиция, 2010. Ахмедов Э. О структуре арабо- мусульманской философии срендевековья //Философские науки. – М.: 1977, №5. 8 ва шакллари тўғрисидаги таълимотини ҳозирги фалсафа тарихи усул ва принциплари асосида махсус тадқиқ этиш, умумлаштирувчи хулосалар чиқариш, унинг фалсафа тарихидаги ўрни, аҳамиятига холисона баҳо беришни тақозо этади. Диссертация мавзусининг илмий - тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги . Диссертация мавзуси Мирзо Улуғбек номидаги

Ўзбекистон Миллий университети Фалсафа факультети “Фалсафа тарихи ва мантиқ” кафедрасининг илмий тадқиқот ишлари мавзуси билан боғлиқ бўлиб, у факультет Илмий Кенгашида тасдиқланган (1997 йил, 5-сонли баённома) ҳамда илмий тадқиқотлар режасига киритилган. Тадқиқотнинг мақсади : Берунийнинг борлиқнинг моҳияти, мавжудлик усул ва шакллари тўғрисидаги қарашларини янги манбалар ҳамда замонавий ёндашувлар асосида тадқиқ этиш. Тадқиқотнинг вазифалари : − Беруний яшаган даврдаги ижтимоий-сиёсий вазият,маънавий тараққиётни янги манбалар ва бугунги кун вазифалари билан боғлиқ ҳолда таҳлил этиш; − Берунийнинг ҳаёт йўли ва меросини унинг асарларида қўйилган муаммоларни кўрсатиш орқали ёритиш; − Ўрта аср мусулмон халқлари фалсафасида борлиқ масаласининг қўйилиши ва муҳокама этилишини тадқиқ этиш; − Берунийнинг табиййун оқими тарафдори сифатида борлиқ муаммосини ўзига хос тарзда ўртага ташлашини кўрсатиб бериш; − Берунийнинг борлиқ асосида ётувчи субстанциялар ҳақидаги қарашларини очиб бериш; − Берунийнинг борлиқнинг мавжудлик усули ва шакллари тўғрисидаги таълимотини таҳлил қилиш. Тадқиқотнинг объекти : Берунийнинг фалсафий қарашлари, борлиқ ҳақидаги таълимоти. 9 Тадқиқотнинг предмети : Берунийнинг борлиқнинг моҳияти, мавжудлик усул ва шакллари ҳақидаги таълимотини тадқиқ этиш. Диссертациянинг назарий - методологик асоси . Президент И.А.Каримовнинг “Ўзбек миллий фалсафасини” яратиш билан боғлиқ

методологик хулоса ва тавсиялари, “Хоразм Маъмун Академиясининг 1000 йиллигини нишонлаш ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 9-ноябрдаги Қарори, шунингдек И.А.Каримовнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч” китобида зикр этилган халқимизнинг бой илмий–фалсафий мероси, маънавий қадриятлари, шу жумладан, Берунийнинг жаҳон илм – фани, маданияти тараққиётидаги буюк ўрни, унинг ривожига таъсири, шунингдек, алломанинг илмий объективлик ва тарихий ҳаққонийлик методи, эътиқоди, дунёқараш ва маънавий идеалларга содиқлиги, инсонпарварлик ва ижтимоий адолатни баҳолаш билан боғлиқ сифатларни, кўрсатиш асосида чиқарган хулосалари ушбу диссертацион тадқиқотимиз учун назарий–методологик асос вазифасини ўтади. Тадқиқотнинг методлари : қиёсий таҳлил, редукция методи ва экзогетик манбашунослик усуллари, верификация ва фальсификация принциплари, парадигмал ёндашув, илмий объективлик, системалилик, тарихийлик ва мантиқийлик бирлиги, ворисийлик принциплари, герменевтик метод. Тадқиқот фарази шундан иборатки, биринчидан, Берунийнинг борлиқнинг моҳияти ва мавжудлик усуллари тўғрисида турли асарларида билдирган фикр-мулоҳазаларининг қиёсий таҳлил қилиниши, синтезланиши ва умумлаштирилиши буюк алломанинг онтологик концепциясини яхлит ҳолда тасаввур қилишга, унинг илмий қадр-қимматини тўғри баҳолашга имкон беради ва мазкур мавзу бўйича тадқиқотлар учун муҳим манбавий асос бўлади. Иккинчидан, Беруний борлиқ тўғрисидаги таълимотида

$субстанционал концепцияни ривожлантирди. Бу концепция, натурфалсафий жиҳатларига қарамай, бутун Ўрта ва Яқин Шарқдаги фалсафий ва илмий тафаккур жараёнига сезиларли таъсир кўрсатди. У оламнинг замонавий 10 илмий-фалсафий манзараси, тафаккур тарзининг шаклланиши тўғрисидаги тасаввурлар эволюциясини англашда ҳам ўз ўрнига эга бўлди. Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар : − Берунийнинг борлиқ, субстанциялар ҳақидаги онтологик таълимотининг шаклланишида тарихий шарт-шароит, илм- фандаги, шу жумладан, фалсафий, мантиқий тафаккурдаги юксалиш; мумтоз ислом фалсафаси, ундаги онтологик қарашлар; қадимги ҳинд фалсафаси, неоплатонизм таълимотлари, қадимги юнон фалсафий таълимотларидаги онтологик концепциялар, Беруний мансуб бўлган табиййун оқими асосчилари Жобир, Эроншахрий, Розийнинг борлиқ тўғрисидаги таълимотларининг бевосита ва ҳал қилувчи таъсирини кўрсатиб бериш; − Беруний илм-фан, фалсафа тараққиётидаги қадимги юнон мутафаккирлари Левкипп, Демокрит ва бошқалардан кейин ўтган даврдаги илмий-фалсафий тараққиёт ютуқларини ҳисобга олиб, ўзи 1086 о\u1203 .имоя қилган борлиқ тўғрисидаги концепцияга бир қатор ўзгартиришлар киритган: бўшлиқнинг мавжуд бўлиши мумкин эмаслигини асослаган, оламнинг макон ва замонда чексиз бўлишини эътироф этган, охирги бўлинмас зарра (атом)нинг янада бўлинмаслиги ҳақидаги фикрни шубҳа остига олган; − Берунийнинг борлиқ, субстанция ҳақидаги таълимотининг реляцион концепция вакиллари Аристотель, Форобий, Ибн Синоларнинг борлиқ,$