Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari - Algebra - Diplom ishlar

Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1009.8642578125 KB

Ko'chirib olish

Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari MUNDARIJA Kirish. Mavzuning ilmiyligi, maqsad va vazifasi hamda uning amaliy ahamiyati ………………..…………………………………………. 3 I BOB. Tenglamalar haqida tushuncha 1.1. Tenglamalar haqida qisqacha tushuncha………………… II BOB. Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari 2.1. Nostandart tenglamalarni funksiyaning sodda xossalaridan foydalanib yechish………………………………………………………… 1 2.2. Hosilaning nostandart tenglamalarni yechishga tatbiqi…………………………………………………………………….. 1 2.3 Hosilaning parametr qatnashgan tenglamalarni yechishga tatbiqi…………………………………………………………………….. 3 2.4 Koshi- Bunyakovskiy – Svarts tengsizligi yordamida ba`zi nostandart tenglamalarni yechish……………………………………….… Xulosa……………………………………………………………….. 3 Adabiyotlar rо‘yxati……………… . … . … . …… . … .. ..…….… …….. 3 Q ARSHI DAVLAT UNIVERSITETI 1

FIZIKA –MATEMATIKA FAKULTETI “5 13 0100 — Matematika” ta’lim yo‘nalishi talabasi Turayev Qurbonali Habibullo o‘g’li ning bitiruv malakaviy ishiga T A Q R I Z Malakaviy ish mavzusi: Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari Malakaviy ish mavzusining dolzarbligi va topshiriqga mosligi: Ushbu bitiruv malakaviy ishida nostandart tenglama va tenglamalar sistemalarini yechishning ba`zi usullari ga oid dolzarb masalalar qaralgan. Malakaviy ishning yozma izoh grafik materiallarning tarkibi va bajarilish sifati: Bitiruv malakaviy ish mazmuni yozma ravishda kompyuterda bajarilgan bo’lib, qo’yilgan talablarga mos bajarilgan. Ish kirish, to’rtta paragraf, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishi asosiy qismi 37 betdan iborat. Malakaviy ishda ilmiy manbalar, fan-texnika yutuqlari va ilg‘or tajriba natijalaridan foydalanganligi: Bitiruv malakaviy ishni yozishda o’quv adabiyotlari, ilmiy manbalardan keng foydalanilgan, hamda shu vaqtgacha o’rganilgan bilim va tajribaga suyangan holda ushbu ish mukammal bajarilgan. Malakaviy ishning ijobiy tomonlari va kamchiliklari: Bitiruv malakaviy ish atroflicha yoritilgan, ya’ni natural sonlar matematika abstrakt asosida birgalikda ishlatiladigan dastlabki vosita bo’lib, tenglama va tenglamalar sistemalari yechish usullari o’rganilgan. Ishda ayrim orfografik xatolar uchraydi, ammo bu ishning qiymatini pasaytirmaydi. Malakaviy bitiruv ishining bahosi (maksimal 100- ball) va xulosa: Bitiruv malakaviy ishi qo‘yilgan talab darajasida bajarilgan bo‘lib, ishni 76 ball bilan baholasa bo‘ladi. Ishni Davlat attestatsiyasi komissiyasiga himoyaga tavsiya etaman. Taqrizchi: ______________ QMII dotsenti A.Abdirasulov (imzo) “____” ________ 201 5 yil. Q ARSHI DAVLAT UNIVERSITETI 2

FIZIKA –MATEMATIKA FAKULTETI “5 13 0100 — Matematika” ta’lim yo‘nalishi talabasi Turayev Qurbonali Habibullo o‘g’li ning bitiruv malakaviy ishiga T A Q R I Z Malakaviy ish mavzusi: Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari Malakaviy ishning hajmi: 37 bet A) yozma izoh qismi: 3 2 bet B) grafik va ilovalar qismi: - Malakaviy ish mavzusining dolzarbligi va topshiriqga mosligi: Ushbu bitiruv malakaviy ishda tenglama va tenglamalar sistemalari yechimlariga doir dolzarb masalalar qaralgan. Malakaviy ishning yozma izoh grafik materiallarning tarkibi va bajarilish sifati: Bitiruv malakaviy ish mazmuni yozma ravishda kompyuterda bajarilgan bo’lib qo’yilgan talablarga darajasida bajarilgan. Ishda kirish, ikki bob, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishi asosiy qismi 37 betdan iborat. Malakaviy ishda ilmiy manbalar, fan-texnika yutuqlari va ilg‘or tajriba natijalaridan foydalanganligi: Bitiruv malakaviy ishni yozishda o’quv adabiyotlari, ilmiy manbalardan keng foydalanilgan, hamda shu vaqtgacha o’rganilgan bilim va tajribaga suyangan holda ushbu ish mukammal bajarilgan. Malakaviy ishning ijobiy tomonlari: Bitiruv malakaviy ish atroflicha yoritilgan, ya’ni natural sonlar matematika abstrakt asosida birgalikda ishlatiladigan dastlabki vosita bo’lib, tenglama va tenglamalar sistemalari yechimlari o’rganilgan. Ishda ayrim orfografik xatolar uchraydi, ammo bu ishning qiymatini pasaytirmaydi. Malakaviy bitiruv ishining bahosi (maksimal 100-ball): Bitiruv malakaviy ishi qo‘yilgan talab darajasida bajarilgan bo‘lib, ishni 78 ball bilan baholasa bo‘ladi. Malakaviy ish rahbari: o`qituvchi.M.Jo`rayeva “ _____” _________ 20 15 y. KIRISH 3

Tenglamalar matematikaning asossiy tushunchalaridan biri bo‘lib, u amaliy (tatbiqiy) masalalarni yechishning kuchli vositalaridan biridir. U tatbiqiy masalaning matematik modeli bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham sodda tenglamalarni yechish, turmushda uchrab turadigan ba’zi masalalarni yechishda tenglamalardan foydalana olish matematik madaniyatning muhim ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababali ham maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari matematika kurslarida tenglamalar mavzusi uzviy o‘rganiladi. Bunda o‘quvchilar chiziqli, kvadrat tenglamalarni, ularga keltiriladigan tenglamalarni, ratsional tenglamalarni, sodda irratsional tenglamalarni, trigonometrik, ko‘rsatkichli, logarifmik tenglamalarni o‘rganadi. Aniq fanlar yo‘nalishidagi akademik litseylarda yuqori darajali algebraik tenlamalar o‘rganiladi. Bu tenglamalarni yechish usuli unda qatnashayotgan funksiyalarning xossalariga asoslangan algoritmik usulga keltiriladi, ya’ni tenglamalar standart ko‘rinishda bo‘ladi. Ammo hayotning, amaliyotning rang barangligi boshqa ko‘rinishdagi, nostandart ko‘rinishdagi tenglamalarni yechishni ham taqoza etadi. Ushbu bitiruv malakaviy ish ba’zi nostandart tenglamalarni yechish usullarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Mavzuning ilmiyligi, maqsad va vazifasi hamda uning amaliy ahamiyati Standart tenglamalar deb maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari matematika kursidagi an’anaviy tenglamalarni tushinamiz. Bu tenglamalarni yechish algoritmlari ma’lum. Lekin ba’zi tenglamalarning ko‘rinishi, yechish usullari standart tenglamalardan farq qiladi. Bunday tenglamalarni nostandart tenglamalar deb ataymiz. Nostandart tenglamalarni yechishning sun’iy usullarini izlash, unda qatnashayotgan funksiyalarning xossalaridan foydalanishga asoslangan usullarini o‘rganish muhim ilmiy-metodik masala hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi shundan iboratki, bunda nostandart tenglamalarning yechimlarining mavjudligi yoki mavjud emasligi, uni topish usullari funksiyalarning xossalaridan foydalangan holda nazariy asoslanadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi – nostandart tenglamalarni yechish usullarini o‘rganishdan iborat. 4

Bitiruv malakaviy ishning vazifalari quyidagilardan iborat: Nostandart tenglamlarni yechishda foydalanadigan funksiyaning xossalarini o‘rganish; Nostandart tenglamlarni uni yechishda foydalanadigan funksiyaning xossalariga qarab klassifikatsiyalash; Nostandart tenglamalarni funksiyaning sodda xossalaridan (aniqlanish sohasi, chegaralanganligi, funksiya grafigi va b.) foydalanib yechish usullarini o‘rganish; Tenglamalarni funksiya hosilasidan foydalanib yechish usullarini o‘rganish, ularni asoslash; Parametr qatnashgan tenglamalarni yechishda hosiladan foydalanish usulini o‘rganish va asoslash; Nostandart tenglamalarni yechishning klassik tengsizliklardan foydalanish usullarini o‘rganish. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati . Nostandart tenglamalar xilma xil bo‘lgani singari, uni yechish usullari ham turlichadir. Nostandart tenglamalarni qaysidir ma’noda “standartlashdirish”, ya’ni ularni yechish usullari bo‘yicha klassifikatsiyalash, yechish usulini ilmiy asoslash matematikaning vazifalaridan biridir. Ushbu ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, bunda nostandart tenglamalar ma’lum turlarga klassifikatsiyalangan, ularni yechish usullari ko‘rsatilgan. Ushbu ishda olingan natijalar aniq fanlar yo‘nalishidagi akademik litseylarning matematika ta’limi jarayonida, matematikaga qiziquvchi o‘quvchilarga sinfdan tashqari ishlarni tashkillashtirishda foydalanishi mumkin. 5

1 .1 TENGLAMALAR HAQIDA QISQACHA TUSHUNCHA. Tenglama – tenglik belgisi bilanbirlashtirilgan ikkita ifoda; bu ifodalarga noma`lum deb ataluvchi bir yoki bir necha o`zgaruvchilar kiradi. Tenglamani yechish – noma`lumlarning tenglamani to`g`ri tenglikka aylantiradigan barcha qiymatlarini topish yoki bunday qiymatla yo`qligini ko`rsatish demakdir. Maktab matematika kursida , odatda, noma`lumlari son qiymatlar qabul qiladigantenglamalar qaraladi. Bir noma`lumli tenglamada nom`lumning tenglamani qanotlantiruvchi son qiymati bu tenglamaning ildizi yoki yechimi deyiladi. Bir necha noma`lumli tenglamani qanoatlantiruvchi sonlar termasi bu tenglamaning yechimi deyiladi. Matematikada noma`lumlari butun sonlar (Diofant tenglamalri), vektorlar (vektorial tenglamalar), funksiyalar (integral, funksional, differinsial tenglamalar)va boshqa tabiatli ob`ektlar bo`lgan tenglamalar ham qaraladi. Tenglama bilan birga uning aniqlanish sohasi (noma`lumning ruxsat etiladigan qiymatlari to`plami ) ni ham ko`rsatishadi; agar ruxsat etiladigan qiymatlar to`plami ko`rsatilgan bo`lmasa, bu to`plam- tenglamaning chap va o`ng tomonlarida turgan ifodalarning tabiiy umumiy aniqlanish sohasi deb faraz qilinadi. Tenglama- matematikaning eng muhim tushunchalaridan biri. Ko`pgina amaliy va ilmiy masalalarda biror kattalikni bevosita o`lchsh yoki tayyor formula bo`yichahisoblash mumkin bo`lmasa, bu miqdor qanotlantiradigan munosabat (yoki bir necha munosabat) tuzishga erishiladi. Noma`lum kattalikni aniqlash uchun tenglama (yoki tenglamalar sistemasi )ana shunday hosil qilinadi. Matematikaning fan sifatida vujudaga kelganidan boshlab uzoq vaqtgacha tenglamalar yechish metodlarini rivojlantirish algebraning asosiy tadqiqot predmeti 6

bo`ldi. Tenglamarni bizga odat bo`lib qolgan harfiy yozilishi XIV asrda uzil-kesil shakllandi; noma`lumlarni lotin alifbosinig oxirgi , , , ...x y z harflari, ma`lum miqdorlar (parametrlar) ni latin alifbosining dastlabki , , , ...a b c harflari orqali belgilash an`anasini fransuz olimi R. Dekartdan boshlangan. Tenglamalarni algebraik yechishning odatdagi yo`li (ko`pincha, analitik yechish deyiladi) shundan iboratki, uni almashtirishlar yordamida soddaroq tenglamarga keltirishadi. Agar bir tenglamaning barcha yechimlari ikkinchi tenglamaning ham yechimlari bo`lsa, u holdaikkinchi tenglama birinchisining natijasi deyiladi. Agar ikkata tenglamadan har biri boshqasining natijasi bo`lsa (ya`ni ularning yechimlari to`plami ustma-ust tushsa), bunday tenglamalar teng kuchli tenglamalar deyiladi. Tenglamaning ikkala tomoniga bir xil almashtirishni qo`llab, biz uning natijasini hosil qilamiz. Agar bu almashtirish teskarilanuvchan bo`lsa,hosil qilingan tenglama berilganiga teng kuchli bo`ladi. (masalan tenglamaning ikala tomonini bir xil songa ko`paytirsak, biz berilgan tenglamaning natijasini olamiz. Agar bu son noldan farqli bo`lsa, u holda bajarilgan almashtirish teskarilanuvchan , binobarin, hosil qilingan tenglama dastlabkisiga teng kuchli bo`ladi). Bir noma`lumli tenglamani yechish borasida biz eng sodda tenglamalarga kelishga intilamiz, chunki, ular uchun tayyor formulalar bor . Chiziqli tenglamalar,kvadrat tenglamalar,   x c   ko`rinishdagi tenglamalar eng soda tenglamalardir, bunda c -son,  - asosiy elementar funksiyalardan biri;   n x x   - darajali,   x x a   - ko`rsatkichli,   log ax x   - logarifmik,   sin x x   ,   cos x x   ,  x tgx   - trigonometrik funksiyalar. 7

 x c   tenglamaning umumiy yechimini yozish  funksiyaga teskari bo`lgan  funksiyani kiritishni talab qiladi. Agar   n x x   bo`lsa, u holda   n c c   ; agar   x x a   bo`lsa, u holda   log ac c   ; agar   sin x x   va 2 2 x      bo`lsa, u holda   arcsin c c   . Tenglamalar eng soda ko`rinishga qanday keltiriladi? Tenglamalarning konkret tiplari (algebraik, trigonometrik, irratsional, ko`rsatkichli, logarifmik, va h.k )ni yechish uchun xususiy usullar ishlab chiqilgan. Tenglamalarni yechishning umumiy metodlaridan eng ko`p uchraydigan uchtasiga to`xtalamiz. Agar   0 f x  tenglamaning chap tomonidan       1 ... n f x f x f x    ko`paytuchilarga yoyishga erishilsa, u holda berilgan tenglama   1 0 f x  ,   2 0 f x  , . . . ,   0 nf x  tenglamalarga ajraladi, ular yechimlari to`plamlarining birlashmasi olingan tenglamaning yechimlar to`plamini beradi. Masalan, 3 7 6 0x x    tenglamani qo`yidagicha yozish mukin:         3 2 ( ) (6 6) 0 1 1 6 1 0 1 6 x x x x x x x x x x                Endi 1 0 x   va 2 6 0x x    tenglamani yechib, berilgan tenglamaning barcha ildizlarini topamiz: 1, 2 va -3. Bu metodni ko`paytuvchilarga ajratish metodi deb atash qabul qilingan. Ko`pincha, yangi noma`lum sifatida eski noma`lumning biror funksiyasini qabul qilib, tenglamani soddalashtirishga erishiladi. Masalan, sin cos sin 2 x x x   tenglamani yangi noma`lum sin cos y x x   kiritib, 8

kvadrat tenglamaga keltirish mumkin. Hunonchi 2sin 2 1 x y   va 2 1 0y y    tenglamaga kelamiz. Ba`zan tenglamaning chap va o`ng tomonidagi ifodalarning funksional xossalarini tahlil qilib, yechishga muvaffaq bo`linadi. Masalan, 2 3 5x x  tenglamaningchap tomoni o`suvchi, o`ng tomoni esa o`zgarmas bo`lgani uchun bu tenglama bittadan ortiq ildizga ega emas. Yagona ildiz 1 x  esa oson payqaladi. 3 5 sin cos 2 x x   tenglamani yechayotib barcha x lar uchun 3 2 5 2 sin sin , cos cos x x x x   tengsizliklar bajarilishini hisobga olamiz, u holda 3 5 2 2 sin cos sin cos 1 x x x     , ammo 2 1  , binobarin, berilagan tenglama ildizlarga ega emas. Shu vaqtgacha biz tenglamaildizini son yoki parametrning ma`lum funksiyalari kombinatsiyasisifatida topishga imkon beradigan usullarni tahlil qildik. Ammo amaliyotda paydo bo`ladigan hamma tenlamalarni ham shunga o`xshash usullar bilan yechib bo`lmaydi. Masalan, beshinchi darajadan boshlab algebraik tenglamalarni yechish uchun umumiy formula mavjud emasligini XIX asr boshida isbotlandi. Shuning uchun ham , matematikada tenglamalarni taqribiy yechishning taqribiyyechishning turli metodlari ishlabb chiqilgan. Uchinchi darajali tenglamalarni Kardano formulasi yordamida, to`rtinchi darajali tenglamalarni Ferrrari usullari yordamida yechish usulllari aniqlandi. Ulardan eng soddasi qo`yidagi teoremaga asoslanadi, agar   f x funksiya   ,a b kesmaning barcha nuqtalarida uzluksiz bo`lsa va uning chetki uchlarida turli ishorali qiymatlarni qabul qilsa, u holda   0 f x  tenglama bu kesmada ildizga ega. 9

Tenglamarni grafik yordamida tadqiq qilish ayniqsa o`ng`ayddir; masalan, 3y x x   funksiya grafigi bo`yicha , 3x x c   tenglama 2 3 c  da uchta, 2 3 c  da ikkita va 2 3 c  da bitta ildizga egaligini darrov ko`ramiz. 10

2-§. BA’ZI TENGLAMALARNI FUNKSIYANING SODDA XOSSALARIDAN FOYDALANIB YECHISH Ushbu paragrafda bir qarashda murakkab, qiyin ko‘rinadigan ba’zi tenglama va tengsizliklarni ularda qatnashayotgan funksiyalarning sodda xossalari yordamida yechish usullari qaraladi. Bunday usullar tenglama yoki tengsizlikda ikki xil xarakterdagi funksiyalar qatnashganda juda qo‘l keladi. 1. Aniqlanish sohasidan foydalanish . Ba’zi hollarda, tenglama yoki tengsizliklarda qatnashayotgan funksiyalarning aniqlanish sohasini bilish tenglama yoki tengsizlikning yechimi mavjud emasligini bilishga yoki yechimini topishga yordam beradi. Kelgusida tenglama yoki tengsizlikning aniqlanish sohasi deganda unda qatnashayotgan funksiyalar aniqlanish sohalarining umumiy qismi tushuniladi. 1-misol .   3 lg 3 x x    tenglamani yeching. Yechish. Tenglamaning aniqlanish sohasi 3 0 x   va 3 0 x   tengsizliklarni bir vaqtda qanoatlantiruvchi sonlar to‘plamidan iborat. Tenglamaning aniqlanish sohasi bo‘sh to‘plam, demak tenglama yechimga ega emas. Javob: ildizi yo‘q. Shunday qilib, tenglamani yechmasdan uning ildizlari yo‘qligini aniqladik. 2-misol . 4 2 4 2 4 16 x x x      tenglamani yeching . Yechish. Tenglamaning aniqlanish sohasi 2 4 0 x   va 4 16 0 x   tengsizliklarni bir vaqtda qanoatlantiruvchi sonlar to‘plamidan iborat. Bundan tenglamaning aniqlanish sohasi faqat -2 va 2 sonlardangina iborat ekanligini ko‘rish qiyin emas. Bu sonlarni tenglamaga qo‘yib tekshiramiz. 2 x  da tenglamaning chap tomoni 2 ga, o‘ng tomoni –2 ga teng, demak 2 x  tenglamaning ildizi bo‘la olmaydi. 11

2 x  da tenglamaning chap va o‘ng tomonlari 2 ga teng, demak 2 x  tenglamaning ildizi bo‘ladi. Javob: 2 x  . 2-misol . 2 1 1 1 2 x x x       tenglamani yeching . Yechish: Tenglamaning aniqlanish sohasini topaylik. 1 0 1 1 1 0 1 x x x x x                Tenglamaning aniqlanish sohasi faqat bitta 1 x  nuqtadan iborat. 1 x  ni Berilgan tenglamani qanoatlantirishini tekshiramiz. 1 x  bo`lsa, 2 1 1 1 1 1 1 2 , 2 2       tenglik to`g`ri. Demak, tenglama faqat 1 x  ildizga ega. Javob: 1 x  2. Funksiyaning chegaralanganligidan foydalanish. Tenglama va tengsizliklarni yechishda biror to‘plamda funksiyaning quyidan yoki yuqoridan chegaralanganligi asosiy rol o‘ynaydi. Masalan, M to‘plamda   f x a  ,   g x a  bo`lsa, u holda     f x g x  tenglama yoki     f x g x        f x g x  tengsizlik yechimga ega bulmaydi. Ko‘p hollarda 0 a  bo‘ladi, bunda M to‘plamda f(x) va g(x) funksiyalarning ishoralari haqida gapirish mumkin. 1-teorema. Agar haqiqiy sonlarning biror M to`plamida   ,f x a    g x b  tengsizlik o`rinli bo`lsa, u holda      1 f x g x a b    tenglama M to`plamda       2f x a g x b       tenglamalar sistemasiga teng kuchli bo`ladi. 12

Isbot. (2) ning yechimi (1) ning yechimi bo’lishi ravshan. (1) ning yechimi (2) ning yechimi ekanligini ko’rsatamiz. Teskaridan faraz qilamiz.0x (1) ning yechimi, lekin (2) ning yechimi bo’lmasin. U holda  0 f x a  yoki   0g x b  bo’ladi. Buni hisobga olsak,     0 0 f x g x a b    bo’ladi, ya’ni 0x (1) ning yechimi emas. Bu ziddiyat tasdiqning o’rinli ekanligini isbotlaydi. 2-teorema. Agar haqiqiy sonlarning biror M to`plamida   ,f x a    g x a  tengsizlik o`rinli bo`lsa, u holda M to`plamida     f x g x  tenglama     f x a g x a      tenglamalar sistemasiga teng kuchli bo`ladi. Isbot. (2) ning yechimi (1) ning yechimi bo’lishi ravshan. (1) ning yechimi (2) ning yechimi ekanligini ko’rsatamiz. Teskaridan faraz qilamiz. 0x (1) ning yechimi, lekin (2) ning yechimi bo’lmasin. U holda  0 f x a  yoki   0 g x a  bo’ladi. Buni hisobga olsak,     0 0 f x g x  bo’ladi, ya’ni 0x (1) ning yechimi emas. Bu ziddiyat tasdiqning o’rinli ekanligini isbotlaydi. 3 -teorema. Agar haqiqiy sonlarning biror M to`plamida   , f x a    g x b  (yoki   , f x a    g x b  ) o`rinli bo`lsa, u holda M to`plamida 13

   f x g x a b    tenglama tenglamalarning quyidagi sistemasining birlashmasiga teng kuchli:         f x a g x b f x a g x b            Isbot. (2) ning yechimi (1) ning yechimi bo’lishi ravshan. (1) ning yechimi (2) ning yechimi ekanligini ko’rsatamiz. Teskaridan faraz qilamiz. 0x (1) ning yechimi, lekin (2) ning yechimi bo’lmasin. U holda  0 f x a  yoki  0 g x a  (  0 f x a  yoki  0 g x a  ) bo’ladi. Buni hisobga olsak,     0 0f x g x ab      0 0f x g x ab  bo’ladi, ya’ni 0x (1) ning yechimi emas. Bu ziddiyat tasdiqning o’rinli ekanligini isbotlaydi. 1-misol.   2 sin 2 1 2 3 x x x     tenglamani yeching. Yechish: Ixtiyoriy x son uchun   sin 2 1 1 x   va   2 2 2 3 1 2 2 x x x       o‘rinli, ya’ni tenglamaning chap tomoni 1 dan katta, o‘ng tomoni 2 dan kichik bo‘la olmaydi. Bundan berilgan tenglamaning ildizi yo‘q ekanligi kelib chiqadi. Javob: ildizi yo‘q. 2-misol . 3 sin 0 x x x     tenglamani yeching. Yechish: Ravshanki, 0, -1, 1 sonlari tenglamaning ildizlari bo‘ladi. Uning boshqa ildizlari yo‘qligini ko‘rsatamiz. Buning uchun   3 sin f x x x x     14

funksiyaning toqligidan foydalanamiz, ya’ni 0, 1 x x   sohani tahlil qilish kifoyadir. Bu sohani   0;1 va   1;  oraliqlarga ajratamiz. Berilgan tenglamani 3 sinx x x    ko‘rinishda yozib, uning chap va o‘ng tomonidagi funksiyalarni yuqoridagi oraliqlarda tekshiramiz.   0;1 oraliqda 3 x x  bo‘lganligi sababli   3 g x x x   funksiya faqat manfiy qiymatlar,   sinh x x   funksiya esa faqat musbat qiymatlar qabul qiladi. Demak,   0;1 oraliqda berilgan tenglama yechimga ega emas. 1 x  bo‘lganda   g x funksiya faqat musbat qiymatlar,   sinh x x   funksiya har xil ishorali qiymatlar qabul qiladi. Xususan,   1; 2 oraliqda   0 h x  , demak   1; 2 oraliqda ham berilgan tenglama ildizi mavjud emas. Agar 2 x  бўлсa, u holda sin 1, x     3 2 1 2 3 6x x x x       bo‘ladi. Bundan berilgan tenglamaning   2;  oraliqda ildizi yo‘q ekanligi kelib chiqadi. Demak, faqat 0, 1, 1 x x x    sonlar tenglamaning yechimi bo‘ladi. Javob : 0, 1, 1 x x x    . 3 -misol .  2 3 log log 3 2 cos 6 x x x    tenglamaning ildizlarini hisoblang. Yechish: 0 1 x   va 1 x  hollarni alohida qaraymiz. 1-hol. 0 1 x   bo`lsin. U holda 3 log 0 x  bo`ladi. 3 3 3 1 log log 3 log 2 log x x x x     va  2 2 cos 6 2 x   bo`lganligi 15

sababli berilgan tenglama qo`yidagi sistemaga teng kuchli:  3 2 log log 3 2 2 cos 6 2 x x x        Sistemaning 1- tenglamasini yechamiz, 3 3 1 log 2, log x x   2 3 3 log 2 log 1 0 x x    , 3 log 1 x  , 1 3x  . Bu ildiz 0 1 x   shartni qanoatlantiradi, ammo sistemaning 2-tenglamasini qanoatlantirmaganligi 1 2 cos 6 cos 1 9 3            sababli bu holda tenglama yechimga ega emas. 2 -hol. 1 x  bo`lsa, 3 3 3 1 log log 3 log 2 log x x x x     ,   2 2 cos 6 2 x   bo`lganligi sababli berilgan tenglama qo`yidagi sistemaga teng kuchli:   3 2 log log 3 2 2 cos 6 2 x x x        Sistemaning 1- tenglamasidan 3 x  ildizni topamiz. Bu ildiz sistemaning 2- tenglamasini qanoatlantiradi. Chunki     cos 6 3 cos 0 27 2 2 cos 0 2         Javob: 3 x  4 -misol . Tenglamani nechta ildizi bor. 2 2 2 3 6 7 5 10 14 4 2x x x x x x         16

Yechish. Tenglamaning chap qismini shakl almashtirib, y x  funksiyani o`suvchiligidan foydalanamiz. 2 2 3 6 7 5 10 14x x x x           2 2 3 1 4 5 1 9 4 9 2 3 5 x x            Tenglamaning o`ng qismini shakl almashtirib,   2 2 4 2 5 1 5 x x x       U holda berilgan tenglama quyidagi tenglamalar sistemasiga teng kuchli       2 2 2 3 1 4 5 1 9 5 5 1 5 x x x               2-tenglamadan 1 x  ildizni topamiz. Bu ildiz sistemaning 1- tenglamasini qanoatlantiradi. Javob: 1 x  5 -misol . Tenglamaning ildizlari yig`indisini toping. 2 2 4 4 3 3 4 4 2 x x x x      Yechish. Tenglamaning chap va o`ng qismini shakl almashtiraylik.  2 2 2 1 2 4 4 3 22 2 2 4, x x x          2 2 3 4 4 4 2 1 4 x x x       . U holda 2- teoremaga asosan berilgan tenglama quyidagi tenglamalar sistemasiga teng kuchli:    2 2 2 1 2 1 4 2 1 4 1 2 1 2 2 4 2 x x x x x                       ildizni topamiz. Javob: 1 2 x  3. Funksiyalarning monotonlik xossasidan foydalanish. Bunday yechish usuli quyidagi tasdiqlarga asoslanadi. 17

1- tasdiq . Agar   f x funksiya E oraliqda uzluksiz va qat’iy monoton bo‘lsa, u holda   f x C  tenglama E oraliqda ko‘pi bilan bitta ildizga ega bo‘ladi. Isbot. Teskaridan faraz qilaylik.   f x C  tenglama E oraliqda ikkita turli ildizga ega bo’lsin:     1 2 1 2 , , f x C f x C x x    . Aniqlik uchun 1 2x x  va   f x qat’iy o’suvchi bo’lsin. U holda     1 2 f x f x  , ya’ni C C  ziddiyatga kelamiz. Bu ziddiyat tasdiqni isbotlaydi. 2- tasdiq .   f x va   g x funksiyalar E oraliqda uzluksiz,   f x qat’iy o‘suvchi,   g x qat’iy kamayuvchi bo‘lsin. U h olda     f x g x  tenglama E oraliqda ko‘pi bilan bitta ildizga ega bo‘ladi. Isbot. Teskaridan faraz qilaylik.     f x g x  tenglama E oraliqda ikkita turli ildizga ega bo’lsin:         1 1 2 2 1 2 , , .f x g x f x g x x x    Aniqlik uchun 1 2x x  bo’lsin. U holda         1 2 1 2 , f x f x g x g x   bo’ladi. Agar ikkinchi tengsizlikni (-1) ga ko’paytirib, birinchisiga qo’shsak quyidagiga ega bo’lamiz:         1 1 2 2 f x g x f x g x    , bundan 0 < 0 ziddiyatga kelamiz. Bu ziddiyat tasdiqni isbotlaydi. 3- tasdiq .   f x va   g x funksiyalar qat’iy o‘suvchi va o`zaro teskari funksiyalar bo`lsa, u holda     f x g x  tenglama   f x x  yoki   g x x  tenglamar teng kuchli bo`ladi. Isbot. Teskaridan faraz qilamiz. Aytaylik 0x (1) ning ildizi, lekin (2) ning (yoki (3) ning) ildizi bo’lmasin. U holda   0 0f x x  yoki   0 0f x x  18

 0 0 (g x x  yoki  0 0 (g x x  ) bo’ladi. Aniqlik uchun   0 0f x x  bo’lsin. U holda       0 0 0 g f x x g x   bo’ladi. Bu va oldingi tengsizlikdan     0 0 0 f x x g x   hosil bo’ladi. Bu esa 0x (1) ning ildizi ekanligiga zid. Endi 0x (2) ning (yoki (3) ning) ildizi, lekin (1) ning ildizi bo’lmasin. U holda     0 0 f x g x  yoki     0 0 f x g x  bo’ladi. Aniqlik uchun     0 0 f x g x  bo’lsin. U holda         0 0 0 f f x g g x x   va         0 0 0x g f x g g x   ya’ni     0 0 f f x x  va     0 0 g g x x  tengsizliklarni hosil qilamiz. Bu esa 0x (2) ning (yoki (3) ning) ildizi ekanligiga zid. (haqiqatan ham, agar 0x (2) ning (yoki (3) ning) ildizi bo’lsa, u holda       0 0 0 f f x f x x   bo’lishi lozim). Eslatma . Oraliq   ;   ,   ;a   ;b   ,   ; a    ;b   cheksiz oraliqlar, kesma, interval, yarim intervallardan iborat bo‘lishi mumkin. 1-misol . 2 8x x  tenglamani yeching. Yechish: Ravshanki, agar 0 x  bo‘lsa, x tenglamaning ildizi bo‘la olmaydi (chunki 2 0x x  ). 0 x  bo‘lganda   2x f x x   funksiya uzluksiz va qat’iy o‘suvchi, demak   0 ;  oraliqda berilgan tenglamaning ko‘pi bilan bitta yechimi mavjud. 2 x  tenglamaning ildizi bo‘lishini ko‘rish qiyin emas. Demak bu yagona ildizdir. Javob: 2 x  . 2-misol . 6 418 2 2 x x     tenglamani yeching. 19

Yechish: Tenglamaning aniqlanish sohasi  2 ; 18 kesmadan iborat. Bu to‘plamda   418 f x x   va   6 2 g x x   funksiyalar uzluksiz va qat’iy kamayuvchi, demak   6 418 2 h x x x     funksiya ham uzluksiz va qat’iy kamayuvchidir. Shu sababli   h x funksiya har bir qiymatini faqat bitta nuqtada qabul qiladi.  2 2 h  ekanligini tekshirish qiyin emas. Demak, 2 x  tenglamaning yagona ildizi bo‘ladi. Javob: 2 x  . 3 -misol .   3 3 9 3 6 x x     tenglamani yeching. Yechish: Tenglamani   3 3 9 3 9 x x     ko`rinishda yozaylik. U holda,   2 3 9 y x    va 3 9 3 y x    funksiyalarning har biri o`suvchi funksiyalardan iborat.   2 3 9 y x    funksiyaga teskari funksiyani topaylik. Buning uchun berilgan funksiyani x ga nisbatan yechaylik va x va y ni o`rinlarini almashtiraylik.   2 3 9 y x     3 3 9 x y     3 9 3 x y     3 9 3y x    . Demak,   2 3 9y x    va 3 9 3 y x    funksiyalar o`zaro teskari funksiyalar ekan. U holda, 3 – tasdiqqa asosan berilgan tenglama   2 3 9 x x    tenglamaga teng kuchli. Bu tenglamani yechaylik.    3 2 2 9 26 18 0 1 8 18 0x x x x x x            2 2 1, 8 18 4 2 x x x x o        Javob : 1 x  20

4. Grafiklardan foydalanish. Tenglama va tengsizliklarni yechishda uning chap va o‘ng tomonidagi funksiyalar grafiklarining yeskizini chizish foydalidir. U holda grafiklar yeskizi sonlar o‘qini tenglama (tengsizlik) yechimlari mavjudligi ravshan bo‘lgan oraliqlarga qanday ajratish mumkinligini aniqlashga imkon beradi. Shuni ham aytish kerakki, funksiya grafiging yeskizi yechimni topishga yordam beradi, javob grafikdan kelib chiqadi deb hulosa qilish mumkin emas, javobni asoslash kerak. 1-misol . 2 2 2 3 4 x x x     t englamani yeching. Yechish: Tenglamaning aniqlanish sohasi   2 ; 2 kesmadan iborat.   2 2 3 f x x x    va   2 4 g x x   funksiya grafiklari yeskizini chizamiz (2- rasm). 21

2-rasm Rasmdan ko‘rinadiki,   f x funksiya grafigi 2y  to‘g‘ri chiziqdan pastda,   g x funksiya grafigi esa yuqorida yotmaydi, hamda grafiklar bu to‘g‘ri chiziqqa har xil nuqtalarda urinadi. Demak, tenglama yechimga ega emas. Shuni isbot qilamiz.   2 ; 2 kesmadan olingan istalgan x uchun 2 4 2 x   va   2 2 2 3 1 2 2 x x x       Shuningdek,   2 f x  faqat 1 x  da,   2 g x  esa faqat 0 x  da o‘rinli. Bu esa tenglamaning yechimi yo‘q ekanligini ko‘rsatadi. Javob: tenglamaning yechimi yo‘q. 3-§. HOSILANING NOSTANDART TENGLAMALARNI YECHISHGA TATBIQI 22

Tashqi ko‘rinishi odatdagi tenglamalardan keskin farq qiladigan tenglamalar (masalan, 2 cos ,x x  2 4 cos 4 0x x x    va hakozo), shuningdek, tashqi ko‘rinishi odatdagi tenglamalarga o‘xshaydigan, lekin, odatdagi usullar bilan yechish mumkin bo‘lmaydigan tenglamalar (masalan, sin 7 cos 2 2, x x   4 7 sin cos 1 x x   va hakozo) ham uchraydi. Bunday tenglamalar nostandart tenglamalar deb ataladi. Nostandart tenglamalarni yechishning umumiy usuli mavjud emas. Odatda, nostandart tenglamalarni yechish uchun funksiyalarning grafiklaridan, turli xossalaridan foydalaniladi. Ma’lumki, funksiyalarni tekshirish, grafiklarini yasashda hosiladan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Shunday ekan nostandart tenglamalarni yechishda hosiladan foydalanish mumkin bo‘ladi va bu tenglamaning ildizlarini topish ancha osonlashadi. Demak, hosiladan foydalanib nostandart tenglamalarni yechish, shuningdek, differensial hisobning asosiy teoremalaridan keng foydalanish mumkin. Nostandart tenglama   0 f x  ko‘rinishda berilgan bo‘lsin. Umuman, har qanday ko‘rinishdagi tenglamalarni ham   0 f x  ko‘rinishga keltirish mumkin.   0 f x  ko‘rinishdagi tenglamani yechish uchun   y f x  funksiyani ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi.   y f x  funksiya biror X oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo‘lsin. Bu X oraliqda   0 f x  tenglamning ildizlarini qaraymiz. Bunda bir nechta hol bo‘lishi mumkin: a)   0 f x  tenglama X oraliqda ildizga ega emas. Bunday holda   y f x  funksiya grafigi abssissalar o‘qi Ox dan yuqorida yoki pastda joylashgan bo‘lib, Ox ni kesib o‘tmasligi aniq. 23

4-rasm Ravshanki, bu yerda   f x funksiya quyidan chegaralangan va quyi chegarasi noldan katta yoki yuqoridan chegarlangan va yuqori chegarasi noldan kichik bo‘ladi, ya’ni shunday m yoki M soni topilib, ixtiyoriy х Х  uchun ( )f x m  yoki ( )f x M  tengsizlik o‘rinli bo‘lib, 0 m  yoki 0 M  bo‘ladi (4- rasm). 1-misol. 0 xe x   tenglamani yeching. Yechish. ( ) x f x e x   funksiyani qaraymiz.   f x funksiya ( ; )   da aniqlangan va uzluksiz. ( ; 0]  da ( ) x f x e x   bo‘lib, ( ) 1, ( ; 0) x f x e x      .Ko‘rish mumkinki, ixtiyoriy ( ; 0] x   uchun ( ) 1 0 x f x e    , ya’ni   f x funksiya ( ; 0]  da kamayuvchi va 0 x  nuqtada ( ; 0]  oraliqdagi o‘zining eng kichik qiymati  1 1 f  ga yerishadi: ixtiyoriy ( ; 0] x   uchun ( ) 1f x  . [0; )  da ( ) x f x e x   bo‘lib, ( ) 1, [0; ) x f x e x     . Bunda ixtiyoriy [0; ) x  uchun ( ) 0 f x  , ya’ni f(x) funksiya [0; )  da o‘suvchi va o‘zining [0; )  oraliqdagi eng kichik qiymatiga 0 x  nuqtada yerishadi,  1 1 f  : ixtiyoriy [0; ) x  uchun ( ) 1f x  . Demak, ixtiyoriy ( ; ) x    uchun 1 0 xe x    bo‘lib, 0 xe x   tenglama ildizga ega emas. Javob: tenglamaning yechimi yo‘q. b)   0 f x  tenglama X oraliqda yagona 0x ildizga ega:  0 0 f x  25

Bunday holda   f x funksiyaning grafigi Ox o‘qini faqat bitta 0x nuqtada kesib o‘tadi va quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1)   y f x  funksiya 0x nuqtada o‘zining X oraliqdagi eng katta qiymati M ga yoki eng kichik qiymati m ga yerishadi (5 (a, b) –rasm). 2)   y f x  funksiya X oraliqda yoki X oraliqning 0x nuqtani o‘z ichiga oluvchi biror biror X  qismida hamma vaqt o‘suvchi yoki hamma vaqt kamayuvchi bo‘ladi, ya’ni ( ) 0, (6( ) ) f x x X X a chizma      yoki, ( ) 0, (6( ) ) f x x X X b chizma      tengsizliklardan faqat bittasi o‘rinli bo‘ladi. 5 - rasm 26

6 - rasm 2-misol . 5 3 1 3 4 0 x x x      tenglamani yeching. Yechish. 5 3 ( ) 1 3 4f x x x x      funksiyani qaraymiz. Bu funksiya 1 ( ; ] 3  orliqda aniqlangan va bu orliqda uzluksiz.   f x funksiya 1 ( ; ) 3   da chekli hosilaga ega. 4 2 3 1 ( ) 5 3 , ( ; ) 3 2 1 3 f x x x x x         Ravshanki, ixtiyoriy 1 ( ; ) 3 x   uchun ( ) 0 f x  . Shuning uchun 1 ( ; ] 3  da   f x funksiya o‘suvchi. Ravshanki, u o‘zining har bir qiymatiga aniq bitta nuqtada erishadi. Demak, berilgan tenglama bittadan ortiq ildizga ega emas. Ko‘rinadiki, 1 x  berilgan tenglamaning ildizi bo‘ladi. Javob: 1 x  . 3-misol . 2 cos 0 x x   tenglamani yeching. Yechish . ( ) 2 x f x  va ( ) cosg x x  funksiyalarni qaraymiz. Ravshanki, ( ) 2 x f x  funksiya ( ; )   da aniqlangan, uzluksiz va 0 x  nuqtada o‘zining eng kichik qiymatiga yerishadi: (0) 1f  . ( ) cosg x x  funksiya ham ( ; )   oraliqda aniqlangan, va uzluksiz bo‘lib, 1 ( ) 1 g x    ekanligi aniq. 0 x  da  0 1 g  ekanligini ye’tiborga olsak, 2 cos 0 x x   tenglama yagona 0 x  ildizga ega ekanligini ko‘rishimiz mumkin. 27

Javob:0 x  g)   0 f x  tenglama X oraliqda ( 2) n n  ta ildizga ega. Aytaylik,   0 f x  tenglama X oraliqda 1 2, , ..., ( 2) n x x x n  ildizlarga ega bo‘lib, 1 2 ... n x x x    bo‘lsin. Shu o‘rinda Roll teoremasidan kelib chiqadigan teoremani ko‘rib o‘tamiz.   0 f x  tenglama X oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo‘lsin. Teorema .   0 f x  tenglama X oraliqda ( 2) n n  ta ildizga ega bo‘lishi uchun   0 f x  tenglama X oraliqda kamida 1 n  ta ildizga ega bo‘lishi zarur. Isboti.   0 f x  tenglama X oraliqda aniqlangan, uzluksiz va chekli ( ) f x hosilaga ega bo‘lib,   0 f x  tenglama X oraliqda ( 2) n n  тa 1 2, , ..., n x x x ildizlarga ega 1 2 ( ( ) ( ) ... ( ) 0) n f x f x f x     вa 1 2 ... n x x x    bo‘lsin. Demak,   y f x  funksiya 1 [ ; ] ( 2, ) k kx x X k n    segmentda uzluksiz va 1 [ ; ] ( 2, ) k kx x k n   intervalda chekli ( ) f x hosilaga ega, shuningdek, 1 ( ) ( ) 0 ( 2, ) k k f x f x k n     . U holda Roll teoremasiga ko‘ra shunday 1 1 1 ( ) ( 2, ) k k k kc x c x k n       nuqta topiladiki, 1 ( ) 0 ( 2, ) k f c k n     бўлaди. Bundan ko‘rinadiki, X oraliqda 1 ( 2) n n   тa 1 2 1, ,..., n c c c  ildizlarga ega. Teorema isbot bo‘ldi. (7-rasm). 28

7-rasm Natija. Agar( ) 0 f x  tenglama 1 ( 2) n n   ta ildizga ega bo‘lsa, u holda   0 f x  tenglama n tadan ortiq ildizga ega emas. 4-misol. x+23 -26x=29 tenglama ikkitadan ortiq haqiqiy ildizga ega emasligini isbotlang. Yechish. Faraz qilaylik, bu tenglama 3 ta 1 2 3, , x x x ildizlarga ega va 1 2 3x x x   bo‘lsin. f(x)= 3 x +2 -26 x -29 funksiyani qaraymiz.       1 2 3 0f x f x f x    va   f x funksiya ( ; )   da aniqlangan, uzluksiz va ixtiyoriy ( ; ) x    uchun chekli 2 ( ) 3 ln 3 26 x f x     hosilaga ega. U holda Roll teoremasiga ( )x  ko‘ra shunday 1 1 2 ( ; ) c x x  va 2 2 3 ( ; ) c x x  nuqtalar mavjudki, 1 2 ( ) ( ) 0 f c f c    bo‘ladi. Ammo, ( ) 0 f x  tenglama faqat bitta ildizga ega. Bu esa farazimizga zid. Demak,   0 f x  tenglama ko‘pi bilan ikkita ildizga ega, ya’ni x+23 -26x=29 tenglama ko‘pi bilan ikkita ildizga ega. 5-misol . 2 3 2 7 17 x x    tenglamani yeching. 29

Yechish. E’tibor bersak, 2 x  va 1 x  tenglamaning ildizlari bo‘ladi. Tenglamaning bundan boshqa ildizlari bor-yo‘qligini tekshirib ko‘ramiz. 8-rasm 2 3 2 7 17 x x    funksiyani qaraymiz. 2 ( ) 3 2 ln 2 7 x f x      bo‘lib, ( ) 0 f x  tenglama yagona ildizga ega. Bundan ko‘rinadiki,   0 f x  tenglama, ya’ni 2 3 2 7 17 x x    tenglama ikkitadan ortiq ildizga ega emas. Javob : 1 2 x  va 2 1 x  Ayrim hollarda   0 f x  tenglamani ( ) ( )g x x   ko‘rinishga keltirib yechish ancha qulay bo‘lishi mumkin. ( ( ) ( ) ( ))f x g x x    Bunday holda a) biror x (nuqtada)   g x va  x  funksiya minimumga yerishishi yoki aksincha, 0x nuqtada   g x funksiya minimumga va  x  funksiya maksimumga yerishishi mumkin; b) Biror 0x nuqtada   g x funksiya eng katta qiymatga yoki aksincha, eng kichik qiymatga ega bo‘lishi mumkin. Ravshanki, bunday hollarda 0x nuqtada ( ) ( )g x x   tenglamaning ildizi bo‘ladi: 0 0 ( ) ( )g x x   (8-rasm). 6-misol .    2 2 3 2 2 3 1 4x x x x x x        (*) tenglamani yeching. 30 g(x) f(x)

Yechish. (*) tenglama ( ; )   oraliqda aniqlangan. Ixtiyoriy ( ; ) x    uchun 2 1 0 x x    ekanligini hisobga olsak, tenglamani quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 2 4 2 2 2 3 4 1 x x x x x x        yoki 4 2 2 2 3 1 x x x x x         2 2 3 f x x x    funksiyaning eng kichik qiymati  0 3 f  ga teng. 2 2 ( ) 1 x g x x x     funksiyaning )2 ; (   oraliqdagi qiymati manfiy, ( 2; )  oraliqda esa   g x funksiya musbat. Demak,   g x funksiya o‘zining eng katta qiymatiga ( 2; )  oraliqda erishadi.   g x funksiya ( ; )   da hosilaga ega. 2 2 2 4 1 ( ) ( 1) x x g x x x       1 2 3 x   va 2 2 3 x   nuqtalarda ( ) 0 g x  bo‘ladi. ( 2 3; )   oraliqda ( ) 0 g x  va ( 2; 2 3)    oraliqda ( ) 0 g x  bo‘ladi.   g x funksiya uzluksiz bo‘lgani uchun [ 2 3; )    da kamayadi, [ 2; 2 3]   oraliqda o‘sadi. Ravshanki, 2 3 x   nuqtada   g x funksiya eng katta qiymat qabul qiladi: 2 3 3 ( 2 3) 3 3 g      31

ixtiyoriy x uchun 2 3 3 ( ) 3 ( ) 3 f x g x     ya’ni ( ) ( )f x g x  bo‘lib, (*) tenglama yechimga ega emas. Javob:  7-misol . 4 4 2 4 2 x x     tenglamani yeching. Yechish. Tenglama   2 ; 4 kesmada aniqlangan.   2 ; 4 kesmada uzluksiz bo‘lgan 4 4 ( ) 2 4f x x x     funksiyani qaraymiz.   f x funksiyaning   2 ; 4 intervalda hosilasi mavjud. 3 3 4 4 1 1 ( ) ( 2) (4 ) 4 4 f x x x        . ( ) f x faqat 3 x  da nolga teng: (3) 0 f  .   f x funksiya aniqlangan   2 ; 4 kesmada uzluksiz, shuning uchun eng katta va eng kichik qiymatlari  2 , f  3 , f  4 f sonlari orasida bo‘ladi. 4 (3) 2, (2) (4) 2 2f f f     bo‘lgani uchun   f x ning eng katta qiymati (3) 2f  bo‘ladi. Ravshanki, tenglama yagona 3 x  ildizga ega. Javob: 3 x  . 8-misol . 2 4 2 2 2 1 x x x     tenglamani yeching. Yechish. Tenglamani 2 4 2 2 2 2 1 x x x x      32

ko‘rinishda yozib olamiz. Bu tenglamaning ildizlari 2 ( ) 2 2f x x x    va 4 ( ) 2 2 1g x x x    funksiyalarning kesishish yoki urinish nuqtalari abssissalaridan iborat. Bu funksiyalar grafiklarining joylashishga ko‘ra ularning yektremum nuqtalarini topamiz. 2 2 ( ) 2 2 ( 1) 1f x x x x       funksiya 1 x  nuqtada o‘zining eng kichik qiymati  1 1 f  ga erishadi. 4 ( ) 2 2 1g x x x    funksiya 1 2 x  da aniqlangan va 3 4 3 4 1 (2 1) 1 ( ) , 2 (2 1) x g x x x       bo‘lib, 1 1 ( ) 0, 2 x da g x     1 (1) 0, x dà g    1 ( ) 0 x dà g x    вa   y g x  funksiya 1 [ ; ) 2  da uzluksiz bo‘lgani uchun   g x funksiya [1; )  oraliqda kamayuvchi. Demak,   f x funksiya 1 x  nuqtada o‘zining eng kichik qiymati,   g x funksiya 1 x  nuqtada o‘zining eng katta qiymati  1 1 g  ga yerishadi. Bundan ko‘rinadiki, ixtiyoriy 1 [ ; ) 2 x  учун 2 4 2 2 1 2 2 1 1 x x x x           va 1 x  da     1 1 1 f g   . Shunday qilib, berilgan tenglamaning ildizi 1 x  va yagona. 33

  y f x va   y g x  funksiyalar grafiklarining bir-biriga nisbatan joylashishini 9- rasmda ko‘ramiz. 9- rasm 4-§. HOSILANING PARAMETR QATNASHGAN TENGLAMALARNI YECHISHGA TATBIQI 1-misol. Ushbu 4 3 2 3 4 6 12x x x x a     =0 tenglama ikkita turli ildizga ega bo‘ladigan a ning barcha qiymatlarini toping. Yechish.   4 3 2 3 4 6 12 f x x x x x     uzluksiz funksiyaning o‘sish va kamayish oraliqlarini topamiz. Buning uchun funksiya hosilasini topamiz: f’(x)=12x 3 +12x 2 -12x-12=12x 2 (x+1)-12(x+1)=12(x 2 -1)(x+1)=12(x-1)(x+1) 2 . 34

14-rasm Demak,     ; 1 1; 1 x      da   0 f x  ; 1 x  va 1 x  da   0 f x  ;   1; x  da   0 f x  . Shunday qilib,   y f x  funksiya 1 x  nuqtada lokal minimumga ega va  1 11 f  ga teng. Bundan tashqari   f x funksiya   ; 1   da kamayuchi,   1;  da o‘suvchi, lim ( ) x f x    (14-rasm). Bundan ko‘rinadiki, berilgan tenglama ikkita turli ildizga bo‘lishi uchun y a  to‘g‘ri chiziq   f x funksiya grafigini ikki nuqtada kesib o‘tishi lozim. Bu esa 11 a   , ya’ni 11 a  da o‘rinli bo‘ladi. 2-misol. a ning har bir qiymati uchun 4 3 4 2 0 x ax    tenglama haqiqiy ildizlari sonini toping. Yechish .   4 3 4 2 0 f x x ax     funksiyaning monotonlik oraliqlarini topamiz.     3 2 2 4 12 4 3 f x x ax x x a     bo‘lganligi sababli, f(x) funksiya x <3 a da kamayuvchi, x >3 a da o‘suvchi bo‘lib, x =3 a nuqtada lokal maksimumga ega bo‘ladi. Funksiyaning shu nuqtadagi qiymati f(a )=81 a 4 -4 a  27 a 3 - 35

2=-3 a 4 -2<0 va lim ( )x f x    . Shu sababli f(x)=0 tenglama (-  ;3 a ) va (3 a ;+() oraliqlarda bittadan ildizga ega. Demak, berilgan tenglama a ning ixtiyoriy qiymatida ikkita ildizga ega bo‘ladi. 3-misol. a ning har bir qiymati uchun 2 x 3 -3 ax 2 +1=0 tenglama haqiqiy ildizlari sonini toping. Yechish. f(x)= 2 x 3 -3 ax 2 +1 funksiyaning monotonlik oraliqlarini topamiz. Bu funksiyaning hosilasini topamiz f’(x)=6x 2 -6ax=6x(x-a) . Funksiyaning statsionar nuqtalari x =0, x=a lardan iborat. Bunda uch hol bo‘lishi mumkin. 1-hol: a =0, bu holda tenglama yagona yechimga ega bo‘ladi. 2-hol: a <0, bu holda x  (-  ;a) da f’(x)> 0, demak f(x) funksiya o‘suvchi bo‘ladi; x  ( a ;0) da f’(x)< 0, f(x) funksiya kamayuvchi bo‘ladi; x  (0;+  ) da f’(x) >0, f(x) funksiya o‘suvchi bo‘ladi. Qaralayotgan funksiya x=a <0 nuqtada f(a)=-a 3 +1>1 lokal maksimumga, x =0 nuqtada f( 0)=1 lokal minimumga yerishadi. Bundan, agar a <0 bo‘lsa, tenglama yagona yechimga ega ekanligi kelib chiqadi. 3-hol: a >0, x  (-  ;0) da f’(x) >0, demak f(x) funksiya o‘suvchi bo‘ladi; x  (0; a ) da f’(x)< 0, f(x) funksiya kamayuvchi bo‘ladi; x  ( a ;+  ) da f’(x) >0, f(x) funksiya o‘suvchi bo‘ladi. Qaralayotgan funksiya x=a nuqtada f(a)=-a 3 +1 lokal minimumga, x =0 nuqtada f( 0)=1 lokal maksimumga yerishadi. Agar 0< a <1 bo‘lsa, u holda f(a) >0 bo‘lib, tenglama yagona yechimga ega bo‘ladi. Agar a >1 bo‘lsa, u holda f(a) <0 bo‘lib, tenglama uchta turli yechimga ega bo‘ladi. Agar a =1 bo‘lsa, u holda f(a) =0 bo‘lib, berilgan tenglama uchta, lekin ikkitasi ustma-ust tushadigan ildizga ega bo‘ladi. Shunday qilib, berilgan tenglama a <1 da bitta haqiqiy yechimga, a =1 da ikkitasi ustma-ust tushuvchi uchta ildizga, a >1 da turli uchta ildizga ega bo‘ladi. 5-§ KOSHI- BUNYAKOVSKIY – SVARTS TENGSIZLIGI YORDAMIDA BA`ZI NOSTANDART TENGLAMALARNI YECHISH. 36

Koshi- Bunyakovskiy – Svarts tengsizligi. Faraz qilaylik   1 2, , ... , n a a a va   1 2 , , ... , nb b b - haqiqiy sonlarning istalgan ketma-ketliklari bo`lsin. U holda qo`yidagi tengsizlik o`rinli:      2 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 1 2 1 2 ... ... ... n n n n a b a b a b a a a b b b           tenglik faqat 1 2 1 2 ... n n a a a b b b    bo`lganda bajariladi. Isboti. Tengsizlikni vektorlarning xossalaridan foydalanib isbotlaymiz. Bu yerda   1 2, , ... , n m a a a  va   1 2 , , ... , nn b b b vektrlarni tanlab olamiz. Bundan ko`rinib turibdiki,   1 1 2 2 ... n n m n a b a b a b       2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 ... ... n n m n a a a b b b            Bizga ma`lumki , vektorlarning skaliyar ko`paytmasi ularning uzunliklari ko`paytmalari hamda ular orasidagi burghak kosinusiga ko`paytmasiga teng, ya`ni cos m n m n         Bu yerda  - burchak ikki vector orasidagi burchak. Endi cos 1   ekanligini hisobga olsak, m n m n        tengsizlikka ega bo`lamiz. Bu tengsizlikning har ikkala tomonini kvadratga ko`tarib yuborsak, 37

2 2 2 m n m n                        yoki      2 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 1 2 1 2 ... ... ... n n n n a b a b a b a a a b b b           tengsi zlikka ega bo`lamiz. Tengsizlik faqat ikki vektorning mos elementlari proporsional bo`lgandagina bajariladi. Biz quyida tengsizlikda tenglik sharti bajarilishidan bir nechta nostandart tenglamalarni yechish usullarini keltirib o`tamiz. 1. Tenglamani yeching .   2 2 1 2 5 2 x x x x      Yechish. 1 2 3 1 2 3 , 1, 1, , , 1 a x a a b x b x b       ko`rinishda belgilab olamiz. U holda yuqoridagi tengsizlikning 3 n  holiga ko`ra           2 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1 1 2 5 1 n n n n a b a b a b a a a b b b x x x x x x x                    tenglik faqat 3 1 2 1 2 3 a a a b b b   da bajarilishini hisobga olsak, 1 1 1 1 x x x x     ekanini toppish mumkin. Javob: 1 x  38

2. Tenglamani yeching.     2 2 2 2 2 , , 1 1a b R ab x y x a y b         Yechish. Bunda ham 1 2 3 1 2 3 , , 1, , 1, a a a x a b b b b y       belgilash kiritsak va tenglik belgisi bajarilishini e`tiborga olsak, 1 , 1 a x a b x y b y b a      yechimga ega bo`lamiz. Javob: , a b x y b a   3. Tenglamani yeching.   2 2 2 , cos sin a R x y x y       Yechish. Ushbu 1 2 1 2 , , cos , sin a x a y b b       almashtirishdan so`n      2 2 2 2 2 2 2 cos sin cos sinx y x y x y           tengsizlikka ega bo`lamiz. Tenglik belgisi   cos sin x y t t R      bo`lganda bajariladi. Bundan cos , sin ( ) x t y t t R      yechimlarga ega bo`lamiz. Javob: cos , sin ( ) x t y t t R      4. Tenglamani yeching.       2 2 2 2 2 9 x y z x y z      39

Yechish. Xuddi yuqorilarga o`xshagan1 2 3 1 2 3 , , , 1, 2, 2 a x a y a z b b b       belgilash orqali ushbu   , 2 , 2 1 2 2 x y z t t R x t y t z t         yechimlarga ega bo`lamiz. Javob:   , 2 , 2x t y t z t t R     5. Tenglamani yeching. 9, 0 a b b x x a x a b a x b x a b a b b x x a                           Yechish. 1 2 3 1 2 3 , , , , , a b b x x a x a b a a a b b b x a b a b b x x a             deb belgilash kiritamiz. U holda 2 9 a b b x x a x a b x a b a b b x x a a b x b x a x a b x a b a b x b x a                                        tengsizlik o`rinli. Bundan qo`yidagilarga ega bo`lamiz: 40

     2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 0 0 0 0 a b b x x a x a b x a b x a b a b b x x a a b b x x a x bx a ab x a b x ax ab b a b b x x a ax a b bx x b a x bx a ab x ax ab b a a b a b x x a b a b                                                                      Bu esa masala shartiga zid. Shu sababli tenglama yechimga ega emas. 6. Tenglamani yeching.   3 x y z y z x      Yechish. 1 2 3 1 2 3 1, 1, 1, , , a a a b x b y b z       belgilashdan so`ng 1 1 1 x y z x y z o x y z          yechimgaeg a bo`lamiz. Javob: x y z o    7. Tenglamalar sistemasini yeching. 41

   sin cos 2 5 4 1, 0, 2x y z x y z x y z                        Yechish. Belgilashni qo`yidagicha kiritamiz: 1 2 3 1 2 3 , , , sin , cos , 1 a x a y a z b b b         U holda tenglik belgisining bajarilishini inobatga olsak,   2 2 2 2 2 0 , sin , cos sin cos 1 y x z t t z t z t x t y t               larga ega bo`lamiz. Topilgan , ,x y z larni sistemaning ikkinchi tengligiga qoysak,   2 2 2 2 1 5 sin cos 4 1 5 4 1 0 5 t t t t t            ekanligini topish mumkin. U holda biz izlayotgan yechimlar 2 2 1 1 1 sin , cos , 25 25 25 x y z      ko`rinishda bo`ladi. Javo b: 2 2 1 1 1 sin , cos , 25 25 25 x y z      8. Tenglamalar sistemasini yeching. 1 2 2 2 2 1 2 ... 1 1 ... n n x x x x x x n             Yechish. 1, i ia b i n  larni 1 2 1 2 , , ... , ... 1 n n a x a x a x b b b       ko`rinishida tanlab olish hisobiga 42

       2 2 2 1 2 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 ... ... 1 1 ... 1 1 ... ... n n n n x x x x x x n x x x x x x n                    ifodaga ega bo`lamiz. Lekin shartga ko`ra tenglik bo`lishi kerak, uholda tenglik faqat 1 2 1 2 ... n n a a a b b b    bo`lganda bajarilishidan 1 2 1 2 1 . . . . . . n n x x x x x x n         ekanligini topamiz. Javob: 1 2 1 . . . n x x x n     43

XULOSA Nostandart tenglamalar xilma xil bo‘lgani singari, uni yechish usullari ham turlichadir. Nostandart tenglamalarni qaysidir ma’noda “standartlashdirish”, ya’ni ularni yechish usullari bo‘yicha klassifikatsiyalash, yechish usulini ilmiy asoslash matematikaning vazifalaridan biridir. Ushbu bitiruv malakaviy ishda nostandart tenglamlar ularni yechishda foydalanadigan funksiyaning xossalariga qarab klassifikatsiyalandi; Nostandart tenglamalarni funksiyaning sodda xossalaridan (aniqlanish sohasi, chegaralanganligi, funksiya grafigi va b.) foydalanib yechish usullarini o‘rganildi; tenglamalarni funksiya hosilasidan foydalanib yechish usullarini o‘rganildi; parametr qatnashgan tenglamalarni yechishda hosiladan foydalanish usuli o‘rganildi va hosiladan foydalanish asoslandi; nostandart tenglamalarni yechishning klassik tengsizliklardan foydalanish usullarini o‘rganildi. Ushbu ishda olingan natijalar aniq fanlar yo‘nalishidagi akademik litseylarning matematika ta’limi jarayonida, matematikaga qiziquvchi o‘quvchilarga sinfdan tashqari ishlarni tashkillashtirishda foydalanishi mumkin. Ushbu ishdan talabalar hamda maktab, litsey, kollej matematika o‘qituvchilari foydalanishi mumkin. 44

ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. Algebra va analiz asoslari:Akad.litseylar uchun darslik/ A.U.Abduhamidov, H.A.Nasimov, U.M.Nosirov, J.H.Husanov [H.A.Nasimovning umumiy tahriri ostida]; O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi, O`rta maxsus kasb-hunar ta`limi markazi. 8-nashr.-T.: “O`qituvchi” NMIU, 2009. Q.I. -400b. 2. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1,2 qism: 1994 .-416b. 3. Oлеxник С.Н., Пoтaпoв M.K. Нестaндaртные метoды решения урaвнений и нерaвенств. M .: MГУ , 1991,-144 с . 4. Вaвилoв В.В. и др. Зaдaчи пo мaтемaтике. Нaчaлa aнaлизa.- M.:Нaукa. 1990.,-608с. 5. Гальперин И.М, Габович И.Г «Использование векторного неравенства Коши-Буняковского для решения задач по алгебре»// Математика в школе №2 1991г 6. Генкин Г.З. Геометрические решения негеометрических задач. М. Просвещение. 2007.-79с. 7. Супрун В.П. Математика для старшеклассников. Нестандартные методы решения задач. – М. Книжный дом «Либриком». 2009.-272с. 8. Тургунбаев Р.М. Кошназаров Р. Математик анализнинг баъзи элементар математика масалаларини ечишга татбиқи. Т.ТДПУ. 2008 45

O'xshashlar

O`quvchilarni algebraik masalalarni yechishga tayyorlash

Bernulli differensial tenglamasi

Interval koeffitsentli chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechish usullari

O`zgarishi chegaralangan funksiyalar va unga misollar

Yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib, kasb-hunar kollejlarida geometriya kursini o`qitish metodik tizimini yaratish