Bernulli differensial tenglamasi - Algebra - Diplom ishlar

Bernulli differensial tenglamasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

666 KB

Ko'chirib olish

Mundarij a. Kirish. Mavzuning dolzarbligi, maqsadi va vazifalari---------------------------2-9 I-Bob. birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamalar. § 1.1.Eyler-Bernulli usuli-------------------------------------------------10-14 §1.2.Langranj usuli (o’zgarmasni variatsiyalash usuli)--------15-20 II-Bob.Bernulli differensial tenglamasi va uning tadbiqlari. §2.1. Bernulli differensial tenglamasi-------------------------------21-28 §2.2.Darbu differensial tenglamasi----------------------------------28-32 §2.3.Yakobi differensial tenglamasi---------------------------------33-34 §2.4.Rikkati differensial tenglamasi---------------------------------34-40 §2.5.Argonning sirpanishi haqidagi masala-----------------------41-43 Xulosa----------------------------------------------------------------------44-45 Adabiyotlar------------------------------------------------------------------46-47 1

Kirish. Mavzuning dolzarbligi maqsadi va vazifalari. Fizikaning turli bo’limlarida, iqtisodiyot, biologiya, kimyo, tibbiyot va boshqa fanlarda uchraydigan ko’plab jarayonlar, hayotiy, amaliy masalalar turli differensial tenglamalar yordamida tavsiflanadi. Ana shu sababdan ham differensial tenglamalarning umumiy nazariyasi va amaliy masalalarni yechishdagi tadbiqini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Differensial tenglamalarning nazariy va amaliy masalalarni yechishdagi tadbiqlari haqida matematik olimlar tomonidan ko’plab darsliklar, monografiyalar, ilmiy maqolalar chop etilgandir. Ular ichida matematik olimlar L.S.Pontryagin, V.V Stepanov, I G.Petrovskiylar tomonidan yaratilgan darsliklarni alohida qayd etish lozim.O’zbek tilida differensial tenglamalar fanidan ilk darslik akademik T .N. Qori-Niyoziy tomonidan o’tgan asrning 40-yillarida yozilgan edi.O’zbek tilida hozirgi zamon talablariga javob beradigan, amaldagi dasturlarga mos keladigan darslik akademik M.Salohiddinov va professor G’.Nasriddinovlar tomonidan chop etilgan. Oddiy differensial tenglamalar nazariyasining umumiy asoslari, bu nazariyaning amaliy xarakterdagi masalalarni yechishdagi turli tadbiqlari [ 1-14 ] adabiyotlarda bayon etilgandir. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi , shundaki chiziqli tenglamaga keltirib yechiladigan Bernulli differensial tenglamasini,unga keltiriladigan tenglamalarni va bu tenglamalar bilan bog’liq bo’lgan masalalarni yechish muhim ahamiyatga egadir. Bernulli differensial tenglamasi bilan bog’liq tushunchalar, misol va masalalarni o’rganish dolzarbdir. Bitiruv ishining asosiy maqsadi esa, birinchi tartibli oddiy differensial tenglamalar nazariyasida muhim rol o’ynaydigan Bernulli differensial tenglamasi va uning turli tadbiqlari bilan bog’liq bo’lgan ilmiy va amaliy matematik tushunchalarni o’rganish hamda ularni turli amaliy masalalarni qo’llay olishni o’rganishdan iborat. 2

Bitiruv malakaviy ishi kirish qismi ikki bobdan xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iboratdir. Kirish qismda o’rganiladigan mavzu, maqsadi va vazifalari haqida ma’lumotlar beriladi. I-bob ikki paragrafdan iborat bo’lib asosiy vazifa: Bernulli differensial tenglamasini yechishda muhim rol o’ynaydigan birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamalar va ularni yechish usullari o’rganiladi. §1.1.da ushbu ), ( ) ( x Q y x p dx dy   (1) 1-tartibli chiziqli tenglamani yechishda Eyler Bernulli metodi bayon rtiladi,bu yerda P(x),Q(x),   bxaxYX x  : §1.1.paragrafning asosiy natijasi, (1) - tenglama yechimini y=u*v, (u=u(x), v=v(x) - noma’lum funksiyalar) ko’rinishda izlab, (1) ni umumiy yechimi uchun ushbu formulani hosil qilishdan iboratdir:               C dx ex Q e x Y dxxp dxxp )( )( ) ( C=const, (2) §1.2.paragrafda esa (1) tenglamaning yechishning Lagranj usuli (o’zgarmasni variatsiyalash usuli bilan (2) formulani hosil qilish isbotlanadi. Bu bobda tipik misollarni yechish ham ko’rsatiladi. II-bobning §2.1.paragrafida ushbu Bernulli differensial tenglamasi o’rganiladi: , ) ( ) ( y x Q y x p dx dy   (3) Bu yerda,P(x), Q(x), xY X  da berilgan uzluksiz funksiyalar,  -biror o’zgarmas haqiqiy son ( R   ) Agar 0  bo’lsa, (3)dan (1), ya’ni birinchi tartibli chiziqli tenglama hosil bo’ladi, agar 1  bo’lsa, (3)dan 3

y x Q y x P dx dy ) ( ) (   yoki , ) (1 y x P dx dy )) ( ) ( ) ( ( 1 x P x Q x P   o’zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglama hosil bo’ladi, shu sababdan ham 1,0   deb faraz qilamiz. §2.1. paragrafning asosiy natijasi ushbu teoremani isbotlashdan iborat: Teorema: Agar P(x), Q(x) funksiyalar xJ oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo’lib, 1 .  bo’lsa, u holda         y J x y x D x, : , sohaning ixtiyoriy olingan  0 0y x nuqtasidan (3) tenglamaning xJ oraliqda aniqlangan bitta integral chizig’I o’tadi. Ravshanki, 1 0   bo’lganda, (3) tenglama x Y x y   , 0 yechimga ega. Bu yechim ham 0ox nuqtadan o’tadigan integral chiziqni ifodalaydi, bu yechim (3) tenglamaning umumiy yechimdan hosil bo’lmaydi va u maxsus yechim hisoblanadi. §2.2 da ushbu Darbu tenglamasi: ,0 ) )( ( ) ( ) (     ydx xdy x P dy x N dx x M (4) bunda, M(x) va N(x) funksiyalar bir o’lchovli va P(x) shu yoki boshqa o’lchovli bir jinsli funksiyalar. §2.3.da esa ushbu        ,0 2 1 2 1 2 1           dxy c xc c dyy b xb b ydx xdy y a x a a (5) Yakobi differensial tenglamasi bunda 2 1 2 1 2 1 , , , , , , , , , c c c b b b a a a b berilgan o’zgarmas sonlardan iborat. O’rganiladigan(4) va(5) tenglamalarni Bernulli differensial tenglamasiga keltirib yechish usullari o’rganiladi va konkret misollarni yechib ko’rsatiladi. §2.4.da ushbu Rikkati differensial tenglamasi o’rganiladi: ,0 ) ( ) ( ) ( 2     x R y x Q y x p dx dy (6) bunda. P(x), Q(x) va R(x), xJ X  -berilgan funksiyalar. Ravshanki, agar R(x)=0 bo’lsa, ushbu Bernulli differensial tenglamasi hosil bo’ladi: ;0 ) ( ) ( 2    x Q y x P dx dy Bu paragrafda ushbu teorema ham isbotlanadi: 4

Teorema: Agar (6) Rikkati tenglamasining bitta xususiy yechimi ma’lum bo’lsa, bu tenglama kvadraturalarda integrallanadi. Shuningdek, bu paragraf oxirida Bernulli differensial tenglamasiga keltirilib yechiladigan Rikkati tenglamasiga oid misollar ham yechib ko’rsatilgan. § 2.5.da esa fizik masala-argonning sirpanishi haqidagi masala o’rganiladi va bu masalani yechishni Bernulli differensial tenglamasiga  1   keltirib yechish ko’rsatiladi. Bitiruv malakaviy ishi nihoyasida ishni bajarish jarayonida hosil bo’lgan xulosalar va ishga doir foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ilova qilinadi. I - Bob. Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamalar. 1.1. Ta’rif. ushbu ), ( ) ( x Q y x P dx dy   (1) Ko’rinishdagi tenglama birinchi tartibli chiziqli differensial tenglama deyiladi, (1) tenglamada P(x), Q(x) funksiyalar biror  b x a x Ix    : oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo’lsin. (1) ni         y J x y x D x : , sohada qaraymiz, bu to’plam oraliqning qanday bo’lishiga qarab tasma (kenglik), va tekisliklardan iborat bo’lishi mumkin. Bir qator differensial tenglamalar, xususan Bernulli, Rikkati va boshqa tenglamalarni integrallashga keltiriladi. Ma’lumki, (1) tenglamani integrallashda bir necha metodlar mavjuddir. Bu metodlardan ikkitasini qarab chiqamiz. § 1.1. Eyler Bernulli metodi. (1) tenglamani yechishda bu metodda erkin o’zgaruvchi x ni o’zicha qoldirib, y noma’lum funksiyani esa y=u*v, (1,2) shaklda izlash tavsiya etiladi, bu yerda u va v larning har biri x ning no’malum funksiyasi bo’lib, ulardan biri hozircha ixtiyoriydir: u=u(x), v=v(x), xJ X  (1.2) dan hosilani hisoblaymiz 5

, dx duv dx dvu dx dy   (1.3) (1.2) va (1.3) ni (1.1) ga qo’ysak Q v Pu dx du dx dvu        (1.4) Endi u=u(x) funksiyani shunday tanlaymizki, natijada ,0 Pu dx du (1,5) Tenglik bajarilsin. (1.5) tenglama esa o’zgaruvchilari ajraladigan tenglama bo’lgani uchun, o’zgaruvchilarni ajratib , ) ( dx x p u du   0u Bundan esa, integrallash natijasida:   , ) ( ln dx x p u yoki , ) ( )(    dxxp e x u (1.6) Biz bu yerda soddaliknuqtai nazaridan ixtiyoriy o’zgarmas sonni kiitmadik. Endi (1.5) ga asosan, (1,4) tenglama ko’rinishi bunday bo’ladi: ) (x Q dx dvu  (1.6) tenglik bilan aniqlangan u ning o’rniga ifodasini qo’ysak, ), ( )( x Q dx dv e dxxp   yoki , ) ( )( dx e x Q dv dxxp  bundan esa     , ) ( ) ( )( C dx e x Q x v dxxp (C=const), (1.7) (1.6) va (1.7) tengliklarni e’tiborga olib eski o’zgaruvchi y ga (1.2) tenglik bo’yicha qaytsak, natijada (1.1) tenglamaning umumiy integralini quyidagi ko’rinishda hosil qilamiz. , )( )( )(           C dx ex Q dxxp dxxp e y (1.8) (1.8) umumiy yechimning tuzulishiga qaraganda u ikki kvadraturani talab qiladi. Agarda (1.8) tenglikdagi kvadraturalarni bajarib, qavsni ochilsa, uning umumy ko’rinishi ) ( ) ( x x Cy y   6

bo’ladi. Bundan ko’rinadiki: birinchi tartibli chiziqli tenglamaning umumiy integrali-integrallash natijasida hosil bo’lgan ixtiyoriy o’zgarmasga nisbatan butun chiziqli funksiyadan iboratdir. Misol. Ushbu chiziqli tenglama integrallansin:  9,1,1 , )1 ( 2      x x x x y dx dy Bu yerda ,1 ) ( x x p     ; 1 ) ( 2    x x x Q Eyler Bernulli metodiga muofiq y=u*v, (1.10) deb faraz qilsak bundan dx duv dx dvu dx dy   Buni va (1.10) almashtirishi berilgan tenglamaga qo’ysak: , )1 ( ) ( 2     x x x u dx du v dx dvu yoki v ning oldidagi koeffisentni nolga tenglashtirilsa,  0 ,0 ,0     u x x u dx du yoki , x dx ux du  yoki u(x)=x. (1.12) (1.12) ga asosan (1.11) ning ko’rinishi  21  x dx dv bo’ladi.Bundan esa   ; 1 1 1 1 C x C x xv        , 1 1 C x x v    (C=const), (1.13) (1.12) va (1.13) larni (1.10) ga qo’ysak, (1,9) tenglamaning ushbu ko’rinishdagi umumiy integralini hosil qilamiz: ; 1 Cx x x y    (C=const), (1.14). § 1.2.Lagranj usuli (o’zgarmasni variatsiyalash usuli) 7

Endi birinchi tartibli chiziqli tenglamani integrallash uchun Lagranj tomonidan taqdim etilgan ixtiyoriy o’zgarmasning variatsiyalash metodini qaraymiz.(1.1) tenglamaga mos birinchi tartibli chiziqli bir jinsli tenglamani  o x Q  ( qaraymiz. ,0 ) (   y x p dx dy (1.15) Bu tenglamalani o’zgaruvchilarini ajratsak, ,0 , ) (    y dx x p y dy bundan  0 , ln ) ( ln      C c dx x p y yoki , )(    dxxp ce y (1.16) Bu yerda C ixtiyoriy o’zgarmasdir. Lagranj metodini mohiyati shundaki, (1.1) tenglamaning umumiy yechimini (1.16) ko’rinishda izlab, bu yerda C o’zgarmasni “x” ning biror no’malum funksiyasi deb: C=c(x) izlashni tavsiya qilinadi: , ) ( )(    dxxp e x C y (1.17) u holda ; ) ( ) ( ) (' ) ( ) (' ' )( )( )( )(              dxxp dxxp dxxp dxxp e x p x c e x c e x c e x c y ; ) ( ) ( ) (' ' )( )(      dxxp dxxp e x P x C e x C y (1.18) (1.17) va ( 1.18) ni (1.1) ga qo’ysak, ) ( ) ( )( x Q e dx x dc dxxp   yoki   dxxp e x Q dx x dc )( ) ( ) ( bundan esa     ,1 )( ) ( ) ( C dx e x Q x c dxxp C 1 =const, (1.19) c(x) uchun topilgan bu ifodani (1.17) ga qo’ysak, Eyler-Bernulli usuli bilan topilgan (1.1) tenglamani umumiy yechimi uchun hosil qilingan natijani hosil qilamiz: , ) ( ) ( )( )(           C dx e x Q e x y dxxp dxxp (1.20) Misol. Ushbu, 2 2x x y dx dy   tenglamani Lagranj metodi bilan yechishni qaraymiz. Yechilishi: 8

.0  x y dx dyBir jinsli tenglamani qaraymiz. .0 ,0 ,    y x x dx y dy Bundan, , ln ln ln c x y  0ñ Yoki, Y=Cx; Agar C=C(x)-no’malum funksiya desak, Y=C(x)x 1 ) ( ) (' ' x c x x c y   y va dx dy y ' ning ifodalarini berilgan tenglamaga qo’yamiz, bu holda Dc=2xdx Demak, C=x 2 +C 1, (c 1 =const) Natijada,berilgan tenglamaning umumiy yechimi uchun ushbuni hosil qilamiz xc x x c x y 1 3 1 2 ) (     yoki x C x y 1 3  Endi chiziqli tenglamaning ba’zi xususiyatlari bilan tanishamiz. Chiziqli tenglamani to’liq integrallash uchun ikki kvadratura bajarilishi lozim edi. Lekin agarda tenglamaning biror xususiy yechimi ma’lum bo’lsa, integrallash bitta kvadratura bilan bajariladi. Haqiqatda faraz qilaylik, y=y 1 (1.1) tenglamaning xususiy yechimi bo’lsin, ya’ni , 1 1 Q Py dx dy   (1.21) Agarda , 1 z y y   (1.22) Deb faraz qilinsa, (1.1) tenglamaning ko’rinishi Q pz dx dz Py dx dy     1 1 bo’ladi, yoki (1.21) ga asosan ,0  pz dx dz (1.23) bundan, 9

0 ) (   dx x p z dz demak , )( ) (    dxxp ce x z (1.24), Buni (1.22) ga qo’yilsa, (1.1) tenglamaning umumiy integrali hosil bo’ladi: ), (, ) ( ) ( )( 1 const C Ce x y x y dxxp      (1.25) Va bu bitta kvadratura bajarishni talab qiladi. Demak, (1.1) chiziqli tenglamaning birorta xususiy yechimi ma’lum bo’lgan holda uni integrallash bitta kvadratura bilan bajariladi. Endi faraz qilaylik, (1.1) tenglamaning ikkita xJ x x y vay x y y   ), ( ) ( 2 2 1 1 xususiy yechimlari ma’lum bo’lsin. Integrallash bu holda kvadraturasiz bajariladi. Haqiqatda chiziqli tenglama umumiy integralining ko’rinishi ), ( ) ( x x Cy y   (1.26) Bo’lgan edi, bunda ) (x  va ) (x  Ma’lum funksiyalar. Faraz qilaylik, y 1 va y 2 xususiy yechimlar C ning C 1 va C 2 qiymatlariga mos kelsin, ya’ni , ) ( ) ( ) ( ) ( 2 2 1 1      x x y C y x x y C y  (1.27) (1.26) va (1.27) dan ,1 1 2 1 1 2 1 C C C C C y y y y       bunda 1C -ixtiyoriy o’zgarmas son, yoki buni y ga nisbatan yechilsa, ). ( 1 2 1 1 y y C y y    (1.28) Demak, (1.1) chiziqli tenglamaning ikkita xususiy yechimi ma’lum bo’lgan holda, uni integrallash kvadraturasiz bajariladi. II-bob. Bernulli differensial tenglamasi va uning tadbiqlari . § 2.1.Bernulli tenglamasi 2.1-ta’rif. Ushbu , ) ( ) ( y x Q y x p dx dy   (2.1) 10

Ko’rinishdagi differensial tenglamaga Bernulli differensial tenglamasi deyiladi, P(x) va Q(x) lar biror Yx x oraliqda berilgan uzluksiz funksiyalar,  -biror o’zgarmas haqiqiy son  . R   Ravshanki agar 0  bo’lsa, (2.1) tenglamadan ), ( ) ( x Q y x P dx dy   birinchi tartibli chiziqli tenglama hosil bo’ladi,bu tenglamani I- bobda o’rgangan edik. Agar 1  bo’lsa, (2.1) tenglamadan y x Q y x p dx dy ) ( ) (   yoki  y x P x Q dx dy ) ( ) (   tenglamaga kelamiz. Bu esa o’zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamadan iboratdir. Demak, (2.1) differensial tenglamasida 1 ,0     bo’lganda bizga ma’lum differensial tenglamalar hosil bo’ladi. Endi 1 ,0     deb faraz qilamiz. 2.1-teorema. Agar P(x), Q(x) funksiyalar Ix oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo’lib, 1  bo’lsa u holda         y Jx x y x D , : , sohaning ixtiyoriy olingan (x 0 ;y 0 ) nuqtasidan (2.1) tenglamaning Ix oraliqda aniqlangan bitta integral chizig’i o’tadi. Isboti. (2.1) tenglamadan y x P y x Q dx dy ) ( ) (    y x P y x Q y x f ) ( ) ( ) , ( 2  va 1 ), ( ) ( ) , ( 1          x p y x Q y y x f bo’lgani uchun bu funksiya D sohada uzluksiz bo’ladi. Demak, Koshi teoremasiga ko’ra D sohaning ixtiyoriy (x 0 ;y 0 ) nuqtasidan (2.1) differensial tenglamaning bitta integral chizig’i o’tadi. Agar 0 0 y bo’lsa, 1  bo’lganda Bernulli differensial tenglamasining yechimi Jx x y   ,0 bo’ladi.Bu xususiy yechimdir.Ammo 1  bo’lganda y f   funksiya y=0 da uzilishga ega va  00X nuqtada yechimning yagonaligi buzulishi mumkin. Ammo 1 0   bo’lsa, ,0 y Jx x funksiya maxsus yechim bo’ladi ya’ni, 0 y ning har bir nuqtasida orqali kamida bitta (ko’rilayotgan holda birdan ortiq ) 11

integral chiziq o’tadi.Buni ko’rsatish uchun avval (2.1) ni 1;0   da birinchi tartibli chiziqli tenglamaga keltirib, kvadraturalarda integrallash mumkinligini ko’rsatamiz. 0 y deylik. (2.1) tenglamaning ikkala tomonini y ga bo’lamiz. ), ( ) ( 1 x Q y x P dx dy y       (2.2) va   1y z , (2.3) ko’rinishda almashtirishni bajaramiz. (2.3) ni x ga nisbatan differensiallaymiz: , ) 1( dx dy y dx dz      yoki , * 1 1 dx dz dx dy y      (2.4) (2.3) va (2.4) ga asosan (2.2) ning ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: ) ( ) ( * 1 1 x Q z x P dx dz    , yoki     ), ( 1 ) ( 1 x Q z x P dx dz       (2.5) (2.5) tenglama esa z ga nisbatan birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamadan iborat. Shuning uchun buning umumiy yechimi (integrali) quyidagicha bo’ladi.        , 1 1 )( ) 1(            C dx ex Q e z dxxp dxxp    (2.6) Endi z dan y ga (2.3) tenglikdan foydalanib qaytsak, bu holda (2.1) Bernulli differensial tenglamasining umumiy integralini hosil qilamiz.     , ) ( ) 1( )( 1 )( 1               C dx e x Q e y dxxp dxxp    (2.7) (2.6) tenglikni z=CA(x)+B(x) ko’rinishda yozib olaylik, bu yerda A(x), B(x) lar Jx oraliqda uzluksiz funksiyalar. U holda (2.1) ning umumiy yechimi:   . ) ( ) ( 1 1    x B x CA y agar x=x 0 , y=y 0 =0 va 1 0   12

bo’lsa, bu formula yordamida ushbu   0 ) ( ) ( 1 1 0 0    x B x CA tenglamadan C ning yagona qiymatini topa olamiz, ya’ni ) ( ) ( 0 0 x A x B C  . Shunday qilib, (x 0 ;0) nuqtadan 0 ) ( ) ( ) ( ) ( 11 0 0          x B x A x A x B y Integral chiziq o’tadi. ravshanki, 1 0   bo’lganda (2.1) tenglama Jx x y   ,0 yechimga ega. Bu yechim ham (x 0 ;0) nuqtadan o’tadigan integral chiziqni ifodalaydi. Demak, Bernulli differensial tenglamasi kvadraturalarda integrallanadi; 2) Benulli differensial tenglamasi 1 0   bo’lganda Jx x y   ,0 maxsus yechimga ega. Misol. 3 xy ay dx dy   Bernulli tenglamasini yechishni qaraymiz. Yechilishi: Misoldan: P(x)=a=const, Q(x)=x, 3  ekanligi ma’lum. Berilgan tenglamani har ikkala tomonini 0 3 y ga bo’lamiz: . 2 3 x ay dx dy y    endi 2  y z eb faraz qilamiz, bu holda dy y dz 3 2    , yoki , 2 3 dx dz dx dy y    dx dz dx dy y 2 1 3    demak, x az dx dz   2 1 yoki x az dx dz 2 2    bu esa z ga nisbatan birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamadan iboratdir, bu yerda . 2 ) ( , 2 ) ( 1 1 x x Q a x P     Chiziqli tenglaqmaning umumiy integrali uchun chiqarilgan formulaga ko’ra (I- bobdagi (1.8) formula ):          C dx xe e z dxa dxa 2 2 2 yoki  . 2 2 2      C dx xe e z ax ax Qavs ichidagi integralni bo’laklab integrallaymiz:                 a x a e dx e a a xe dx xe ax ax ax ax 2 1 2 2 1 2 2 2 2 2 bunga asosan esa 13

ax Ce a a x z 2 2 2 1    bo’ladi, yoki 2  y z bo’lganligi uchun berilgan tenglamaning umumiy integrali bunday bo’ladi: ax Ce a a x y 2 2 2 1 1    shuningdek, 0 y yechim, maxsus yechim ekanligini ham eslatib o’tamiz. § 2.2.Darbu tenglamasi va uni yechish . Ushbu M(x)dx+N(x)dy+P(x)(xdy-ydx)=0, (2.8) ko’rinishdagi tenglamani ham Bernulli differensial tenglamasiga keltirish mumkin, agarda M(x) va N(x) funksiyalar bir o’lchovli va P(x) shu yoki boshqa o’lchovli bir jinsli funksiya bo’lsa. (2.8) tenglamani ba’zan Darbu tenglamasi deb ham aytiladi. Faraz qilaylik, M(x) va N(x) ning har biri m-darajali va P(x) esa n-darajali bir jinsli funksiya bo’lsin, ya’ni: , ) ( 1      x y x x M m      x y x x N m 2 ) (       x y x x P n 3 ) (  Agar z x y  desak, u holda y=xz, dz x ydx xdy 2   bo’lib, berilgan (2.8) tenglamaning ko’inishi bunday bo’ladi:    0 ) ( ) ( 3 2 2 1      dzz x zdx xdz z x dxz x n m m    yoki     0 ) ( ) ( ) ( ) ( 3 2 2 2 1      dz z x z x dxz z z mn     yoki 0 )( )( )( )( ) ( )( 2 2 1 3 2 1 2       nimxzz z z z z z x z dz dx       bu esa, Bernulli differensial tenglamasidan iborat bo’lib, bu yerda ; ) ( ) ( ) ( ) ( 2 1 2 z z z z z p      z z z z z Q ) ( ) ( ) ( ) ( 2 1 3       ,2   m n  x z Q x z p dz dx ) ( ) (   Bu tenglama esa, yuqorida (1 0 nunktda) ko’rsatilgan metod bilan integrallanadi. Albatta integrallashdan so’ng, z ni x y bilan almashtirish lozimdir. Misol. Ushbu Darbu tenglamasini integrallang: 14

,0 ) ( 3 2     ydx xdy ay dy x dx xy 0 const a , Yechilishi: Berilgan tenglamada m=3, n=1; shuning uchun z x y  deb faraz qilamiz bundan, dz x ydx xdy 2   demak, 0 ) ( 3 3 2 3     zdz ax zdx xdz x dx z x yoki buni x 3 ga qisqartirsak, bunday yozish mumkin:   ,0 ) ( 2     dz az x dxz z yoki , 2 2 z z az z z x dz dx     Bu yerda esa x ga nisbatan birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamadan iborat bo’lib, ; 1 )( 2 z z z P   z z az z Q   2 )( bu yerda m=3, n=1 bo’lgani uchun n-m+2=0, ya’ni 0  bo’lib, Bernulli tenglamasi birinchi tartibli chiziqli tenglamadan iborat bo’lgan holdir, endi chiziqli tenglamaning umumiy integralining formulasi bo’yicha ushbuni topamiz: ; ) ( )( )(           C dz e z Q e x dzzp dzzp ;1 ln 1 ln ln 1 1 1 ) ( 2                  z z z z dz z z z z dz dzz p ;1 1 ln 1 ln )( z z e e e zz zz dzzp          Bu integralni e’tiborga olib umumiy yechimni topamiz:              C z zdz a z z x 21 1     221 1 1 1 1      z z z z bo’lgani uchun         1 1 1 ln 1 1 1 ln 1 1 ln 1 1 1 1 2 2 2                         z z z z dz z z z dz z dz z zdz ; natijada esa, , ln 1 1 ln 1 1          C z a z a z z x 0 1 C yoki     ; 1 ln1 1 a z C z xz a    15

yoki qaytib z ni x y bilan almashtirilsa     , ln 1C x y x y x x a y a       , 1 yx xay a e C x y x           , 2 ayx xay e C x y x     C 2 =const § 2.3.Yakobi differensial tenglamasi va uni yechish. yakobi differensial tenglamasi deb ushbu tenglamaga aytiladi:        0 2 1 2 1 2 1           dxy c xc c dyy b xb b ydx xdy y a xa a (2.9) Bu yerda a,a 1 ,a 2 ,b,b 1 ,b 2, c,c 1 ,c 2 -berilgan o’zgarmas sonlardan iborat Bu tenglamani 2 0 -punktda o’rganilgan Darbu tenglamasining ko’rinishiga keltirish mumkin. Buning uchun: ,  x   y , (2.10) Deb faraz qilamiz, bu yerda  , noma’lum o’zgarmas sonlar. (2.10) ko’rinishdagi almashtirish natijasida (2.9) tenglamaning ko’rinishi bunday bo’ladi:        ,0 2 1 2 1 2 1                            d c c C d b b B d d d d n a a A (2.11) bunda                 2 1 2 1 2 1 c c c C b b b B a a a A ,(2.12) Endi (2.11) tenglamani bunday yozamiz:                0 2 2 1 1 2 2 1 1 2 1                                       d c a A c a C A d b a b a A B A d d a a (2.13) Agar ,0 B A ,0   C A (2.14) Tengliklar o’rinli deb faraz qilsak, natijada (2.13) tenglama ushbu ko’rinishga keladi:                ,0 2 2 1 1 2 2 1 1 2 1                                 d c a A c a d b a b a A d d a a (2.15) Bu tenglama esa o’tgan paragrafdagi holdan iboratdir. § 2.4.Rikkati differensial tenglamasi. Umumlashgan Rikkati tenglamasi deb ushbu tenglamani aytiladi: ,0 2     R Qy py dx dy (2.16) 16

Bunda P, Q, R berilgan bo’lib, ular x ning funksiyalaridan iboratdir. P=0 bo’lsa, (2.16) tenglamadan 0   R Qy dx dy Birinchi tartibli chiziqli tenglama hosil bo’ladi. Agar R=0 bo’lsa, ushbu Bernulli differensial tenglamasi hosil bo’ladi: .0 2    Qy py dx dy (2.16) ni quyidagicha yozib olaylik ), ( ) ( ) ( 2 x R y x Q y x p dx dy     (2,17) (2.17) tenglamaning o’ng tomoni         y Jx x y x D , : , sohada aniqlangan va uzluksiz bo’lib,y bo’yicha uzluksiz differensiallanuvchi,chunki   ) ( ) ( 2 , x Q y x p y y x f      O’ng tomondagi funksiya D sohada aniqlangan va uzluksiz funksiya D sohada aniqlangan va uzluksiz funksiyadan iboratdir. Demak D sohada Koshi teoremasining shartlari o’rinli. D sohaning ixtiyoriy olingan 0 0,y x , Jx x 0 nuqtasidan Rikkati tenglamasining bitta integral chizig’i o’tadi. 2.2-Teorema. Agar (2.16) Rikkati tenglamasining bitta xususiy yechimi ma’lum bo’lsa, bu tenglama kvadraturalarda integrallanadi. Isboti. Faraz qilaylik Jx x x y y   ,) ( 1 0 1 funksiya (2.16) tenglamaning biror xususiy yechimi bo’lsin, ya’ni: ,0 1 21 1     R Qy Py dx dy (2.18) Ayniyat o’rinli bo’ladi. Endi y=y 1 +z ko’rinishdagi almashtirish bajaramiz: ; 1 dx dz dx dy dx dy     0 2 0 ) ( ) ( 2 1 1 21 1 1 2 1 1                     Pz z Q Py dx dz R Qy Py dx dy R z y Q z y P dx dz dx dy bo’ladi. 17

(2.18) tenglikka asosan z no’malumni toppish uchun esa  ;0 2 2 1     Pz z Q Py dx dz Tenglamaga ega bo’lamiz, bu esa Bernulli differensial tenglamasidan iborat bo’lib, ikkita kvadratura bilan integrallanadi. Tenglamani har ikkala tomonini 0 2 z ga bo’lib, so’ngra , 1 u z (2.19) almashtirish bajarsak: ; , * , 2 2 1 dx du dx dz z dx du dx dz z u z        , ) 2( 1 P u Q py dx du    (2.20) bo’ladi. Bu chiziqli tenglamaning umumiy integrali   ,x x C u     (2.21) ko’rinishda bo’ladi. Endi eski o’zgaruvchiga u y y 1 1  tenglik orqali qaytsak, (2.16) tenglamaning umumiy yechimi quyidagicha bo’ladi:          x x c x x c y x x C y x y x C x x c y y                     1 1 1 1 1 , 1 1. Misol. ) ( 2 ' 2 2 x s xy y y     tenglama Rikkati differensial tenglamasi bo’lib, uning xususiy yechimini b ax x  ) (0 ko’rinishda izlash maqsadga muvofiqdir. Bundan 2 2 0 5 ) ( 2 ) ( , ) ( x b axx b ax a a dx x d         Bundan 2 ,1   b a ekanligi kelib chiqadi. Ravshanki 2 ) ( 2 ) ( 0 0     x x x x   Ham berilgan tenglamaning xususiy yechimi bo’ladi. 18

Agar 2 ) (0   x x  ni olsak, u holda z x z x y      2 )(0 Almashtirish bajarib, tegishli Bernulli tenglamasi 2 4 z z dx dz    ko’rinishda bo’ladi. Endi u z 1  desak, 1 4   u dx du tenglamaga kelamiz. Bu esa o’zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamadir. Uning umumiy yechimi: x Ce u 4 1 4   ko’rinishda bo’lib, )2 ( 1     x y z z u Almashtirishlar yordamida berilgan Rikkati tenglamasining umumiy yechimi ushbu ko’rinishda bo’ladi: , 14 2 4  x Cexy (C=const) 2-misol. 0 1 ' 2 2     x x y y y tenglama Rikkati tenglamasining tipidan bo’lib, bunda 0 1 ,1 ,1 2        x x R x Q P da aniqlangan uzluksiz funksiyalardir. x x y 1 ) (0   funksiya tenglamani qanoatlantirishini tekshirib ko’rish qiyin emas. Shuning uchun, z x y   1 Almashtirish bajarsak,bundan ; 1 2 dx dz x dx dy   19

Bularni berilgan tenglamaga qo`yilsa , ushbu Bernulli tenglamasini hosil qilamiz : 2z x z dx dz   Bu tenglamani integrallash uchun ikkala tomonini z ga bo`lib , so`ngra n z 1 deb faraz qilamiz , bundan ushbu chiziqli tenglamani hosil qilamiz ; 1   x n dx dn Bu tenglamaning umumiy yechimi esa  C x x C dx e e U xdx xdx                ln bo`ladi. 1 1 1 1      xy x x y z u bo`lgani uchun  C x x xy x     ln 1 bundan x x Cx C x ln ln 1    , (C=const) Berilgan tenglamaning umumiy integrali shuning o`zi bo`lib, u ixtiyoriy o`zgarmasga nisbatan chiziqli ratsional funksiyadan iboratdir. § 25: Arqonning sirpanishi haqidagi masala. Masala. Arqon stol ustida yotibdi, uning uchlaridan biri stol ustidan a masofada bo`lgan silliq bilok orqali o`tgazilgan. Boshlang`ich momentda 2a uzunlikdagi arqon bo`lagi blokning narigi tomonida erkin osilib turibdi. Arqonning bu uchining harakat tezligi v ni s yo`lga bog`liq ravishda toping, bunday harakatda ishqalanish qarshiligi tezlik kvadratiga teng deb qabul qilinadi. 20

Yechilishi: Agar blokni yo`lning sanoq boshi sifatida tanlab olsak va Os o`qni pastga yo`naltirsak, Nyutonning ikkinchi qonuni mF dt dv  bizning holda ushbu differinsial tenglamaga olib keladi :     2v ga s dt dv a s     Bu yerda g-og`irlik kuchi tezlanishi . ds dv v dt ds ds dv dt dv     Bo’lgani uchun tenglamani quyidagicha yozish mumkin :     , 2 g a s v ds dvva s     Bu esa Bernulli differensial tenglamasidir.  .    , 2 z v  ds dz ds dv v   2 , ds dz ds dvv   2 1 , 21

Almashtirishni bajarsak, oxirgi tenglama quyidagi ko`rinishdagi chiziqli tenglamaga keladi;   a s a s g za s ds dz      2 2 . Bu tenglamaning umumiy yechimi  8,1 tenglama bo`yicha topamiz; Z=              c ds e a s a s g e a sds a sds 2 2 2 =                          c ds a s a s a s g a s c ds ea s a s g e as as 2 2 ln2 ln2 2 1 2 =         2 2 3 2 2 2 2 3 2 1 2 1 v c s a s g a s c ds a s g a s                  S=2a da v=0 boshlang`ich shartdan C=-4g 33a ni topamiz, natijada xususiy integral ushbu ko`rinishda bo`ladi:    3 2 2 2 2 3 3 2 3 a s a s a s g v     . Qavis ichidagi ifodani ko`paytuvchilarga ajratish mumkin;                     a s a a s as a s s a s a s a as as s a s a s 2 2 2 2 2 4 2 2 2 3 2 2 3 2 2 2 2 3 3 2 3 =   2 2 a s a s   . Shunday qilib , v ni s ga bog`liq holda hosil qilamiz:  a s g V 2 3 2   . Harakat tekis tezlanuvchan ekanligini isbot qilamiz. Buning uchun hosil qilingan tenglikning ikkala tomonini kvadratga ko`taramiz va t bo`yicha diferensiallaymiz. Natijada dt gds dt dv v 3 2 2   , Biroq v dt ds  va 2 2 dt s d dt dv  Shuning uchun const g dt s d   3 2 2 , Shuni isbot qilish kerak edi. 22

Xulosa 1. Birinchi tartibli differensial tenglamalarning muhim sinflaridan biri Bernulli differensial tenglamasi va uni yechishda muhim rol o`ynaydigan birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamani yechishni turli usullarini o`rganish muhim ahamiyatga egadir. 2. Bitiruv malakaviy ishida chiziqli tenglamalarning yechishning Eyler- Bernulli va Lagranj usullari bayon etiladi va bu usullar konkret misollarni yechishda tadbiq etiladi. 3. Bernulli differensial tenglamasini yechimini mavjudligi va yagonaligi haqidagi teoremaning isboti keltiriladi, shuningdek bu tenglamaning maxsus yechimi masalasi ham o`rganiladi. 23

4. Bernulli differensial tenglamasiga keltirib yechiladigan tenglamalarning sinflari (Darbu, Yakobi va Rikkate differensial tenglamalari) o`rganiladi va bu hollarga doir konkret misollarni yechish ko`rsatiladi. 5. Bernulli differensial tenglamasiga keltirib yechiladigan fizikayiy masala (argonning sirpanishi haqida masala ) o`rganiladi va uni yechishi bayon etiladi. Adabiyotlar . 1. Salahiddinov M. S. Nasriddinov G.N. Oddiy differinsial tenglamalar, Toshkent, ,,O`zbekiston’’, 1994 y 2. Qori – Niyoziy T.N. Tanlangan asarlar, 4-tom, Differinsial tenglamalar, Fan, Toshkent, 1968 y 3. Pontryachin L.S.Obknovenne differinsial uravneniya, M.1969 y 4. Stepanov V. V Kurs differinsial uravneniy, Giz.fiz.mat. literature, 1958 5. Yerugen N.P.i.dr. Kurs obknobennx differinsialnx uravneniy, Kiev, 1974 y 6. Trikomi F. Differinsialne uravneniya, Izd. I.L. M.1962 y 24

7. Samoylenko A. M. i.dr Differinsialne uravneniya; premir i zadachi, M 1989 y 8. Guter R.S. Yanpoliskiy A.R.Differinsial tenglamalar, T 1973 y 9. Petroviskiy I.G. Lektsin po teorin obkvonnex differinsialnx uravneniy M.Nauka 1964 y 10. Xartman F.Obknovenne differinsialne uravneniya, izd. ,,Mir”, M 1970 y 11. Koddinchton E.A.Lebisson G. Teoriya obknovenne differinsialnx uravneniy, M. IL. 1958 y 12. Elischolis L.E. Differinsialnx uravneniya I variatsionnoe ischesliniya, Nauka, Moskva, 1965 y 13. R.S.Gaute, A.R. Yanpoliskiy ,,Differinsial tenglamalar “ T 1978 y 14. Fediryuk M.V. Obknovenne differinsialne uravneniya, M.1980 y 25

O'xshashlar

Bernulli sxemasi uchun limit teoremalar muqarrarlik prinsipi va katta sonlar qonuni

O`quvchilarni algebraik masalalarni yechishga tayyorlash

Interval koeffitsentli chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechish usullari

3 o’zgaruvchili bosh mukammal formaga mos Voronoy sohasining 5 o’lchovli yoqlarini topish

Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari