- Bosh sahifa
- Diplom ishlar
- Adabiyot
- Meva va sabzavot nomlari bilan boshlanuvchi frazeologik iboralarning badiiy adabiyotda qo’llanilishi
Meva va sabzavot nomlari bilan boshlanuvchi frazeologik iboralarning badiiy adabiyotda qo’llanilishi
Yuklangan vaqt:
24.09.2019
![1.2. Ingliz va O’zbek tillari frazeologik birliklarida polisemiyaning kuzatilishi Lug’aviy ma’noning taraqqiy etishi frazeologik birliklarga ham xos. Hozirgi o’zbek va ingliz frazeologik birliklarida lug’aviy ma’no asosan metafora yo’li bilan ko’chirish natijasida taraqqiy etgan. Masalan, ko’ngliga tegmoq frazeologik birligi asli biror ovqat tez-tez iste’mol qilinishi tufayli “yoqmay qolmoq” ma’nosini anglatadi [ 26, 137]. Bu frazeologik birlik keyinchalik ovqatdan boshqa narsalarga, shuningdek, kishilarga qarata ham ishlatilgan, bunday ko’chirish natijasida bu frazeologik birlikda tabiatiga to’g’ri kelmay qolib, “yoqtirmaslik hissi uyg’ondi” ma’nosi hosil bo’lgan. Yoki ingliz tilidagi to walk all over somebody frazeologik birligida ham xuddi shunday qarash mavjud. 1) Mastava ko’ngillaringizga tegib yurgandir. I’m not about to let them walk all over me. 2) Ammo har kuni bir xil narsani takrorlayverish uning ko’ngliga tegdi. We expected Williams to walk all over her. Bir frazeologik birlikka xos ma’noning taraqqiyoti natijasida frazeologik ma’noning miqdori o’zgaradi. Bir frazeologik ma’no asosida ikkinchi frazeologik ma’noning tug’ilishi ikki xil hodisaga – polisemiyaga yoki omonimiyaga olib keladi. Frazeologik ma’noning taraqqiyoti bilan tug’ilgan omonimiya juda oz. Bunga misol qilib o’zbek tilida joni chiqdi I va joni chiqdi II frazeologik birliklarini, ingliz tilida esa to feel one’s oats I va to feel one’s oats II frazeologik birliklarini keltirish mumkin: Bo’ridan bir qo’zini ajratib olgan edi. Joni chiqmagan ekan. “Domlaga : “Odam tuproqdan yaratilgan”’ – desang, ma’qul, agar “Maymundan yaralgan”, - desang, joni chiqadi”, - derdi. “Gosh, it’ll be great to get into harness again” – he said. “I’m feeling my oats already”. This Novak… and the people behind Novak, were feeling their oats and talking big . Birinchi misolda kishiga xos bir holatning nomi rang – tus jihatdan bo’ladigan o’xshashlik asosida ikkinchi bir holatga ko’chirilgan: kishi o’lganida badan oqarishib ketadi, xuddi shundat o’zgarish qattiq g’azablanganda ham voqe bo’ladi yoki ingliz tilida berilgan misol ham rang-tus 12](/data/documents/d8a004dd-1924-4212-8827-7c9348bc1479/page-12.png)
![jihatdan bo’ladigan o’xshashlik asosida ikkinchi bir holatga ko’chirilgan: kishi jahli chiqqanda qiziqqon va jo’shqin holatda namoyon bo’ladi, shuning asosida u o’zining qay darajada kuchga ega ekaligini bilib o’zini muhim deb hisoblaydi . Shu asosda ko’chirish yangi bir frazeologik birlikning tug’ilishiga olib kelgan: joni chiqdi I − “so’nggi marta nafas chiqarmoq” va joni chiqdi II − “nihoyatda qattiq g’azablanmoq”. Ikkinchi frazeologik birlik dastlab joni chiqdi tarzida qo’llangan, shuning o’zidayoq birinchi frazeologik birlikdan farqlanib qolgan: avvalgi frazeologik birlik III shaxs nisbatlovchisi bilan ishlatilsa, keyingi frazeologik birlik nisbatlovchilarning har uch shaxs-son shakllari bilan ishlatiladi. Keyinchalik ikkinchi frazeologik birlikda jonini chiqarmoq varianti paydo bo’lgan va ikkita frazeologik birlikka ajralish yana ham aniq tus olgan [ 26, 140]. Bir frazeologik birlik zid mazmunli lug’aviy ma’nolarni ham anglatadi. Masalan, yuragi qinidan chiqayozdi frazeologik birligi qattiq hayajonlanishni anglatadi, ammo bunday holat tashvishga ham, sevinchga ham bog’lanadi: 1) Qo’rqmayman deb bo’lamaydi, o’g’lim. Shunaqa vaqtda odamning yuragi qinidan chiqib ketadi. 2) Qizning paranjisini ko’rishi bilanoq yigitning yuragi qinidan chiqayozdi. Buni enantiosemiya hodisasiga o’xshatish mumkin. Frazeologik birliklarning ko’pi monosemantik. Masalan, bahridan o’tmoq frazeologik birligi “foydali deb bilgan narsasidan voz kechmoqni”ni, berdisini aytguncha urib o’ldirmoq frazeologik birligi “gapirib bo’lguncha kutmay biror narsa demoq”ni, yoki go over somebody’s head frazeologik birligi “hech narsani tushunmaslik”ni, get down to brass tacks frazeologik birligi “muhim masalani muhokama qilishni boshlash” ma’nosini anglatadi. Polisemantik frazeologik birliklar o’zbek tilida ham anchagina bo’lib, ingliz tilida nisbatan kamroq uchraydi. Polisemantik frazeologik birliklarning ko’pi ikki va uch ma’nolidir. Masalan, boshi aylandi frazeologik birligi ikki ma’noni anglatadi: 1) “behud bo’lmoq”, 2) “esankiramoq”; be living on borrowed time frazeologik birligi ikki ma’noni anglatadi: 1) “kutilmagan qisqa vaqt ichida yashamoq”, 2) “o’limga 13](/data/documents/d8a004dd-1924-4212-8827-7c9348bc1479/page-13.png)
![anglatadi. Birinchisi − bosh ma’no, ikkinchisi − shundan o’sib chiqqan hosila ma’no [16, 109]. Bino qo’ymoq frazeologik birligi uch ma’noli: 1) “ortiqcha baho bermoq”, 2) “qiyofasiga alohida e’tibor bermoq”, 3) “e’tiqod bilan qaramoq”. Bu frazeologik birlikning ikkinchi va uchinchi ma’nolari birinchi ma’nosidan o’sib chiqqan: 1 2 3 Tili chiqdi frazeologik birligida esa frazeologik ma ’ nolarning bog ’ lanishi o ’ zgacha : 1) “ nutqqa ega bo ’ lmoq ”, 2) “ indamay yurgan kishi gapiradigan bo ’ lib qolmoq ”, 3) “ aytishadigan bo ’ lmoq ”. Bu ma’nolarning bog’lanishi: 1 2 3 Shuningdek, ingliz tilidagi let fly frazeologik birligi uch ma’noli : 1) “jahli chiqmoq”, 2) “tosh otmoq”, 3) “erk bermoq”. Bu frazeologik birlikning ikkinchi va uchinchi ma’nolari birinchi ma’nosidan o’sib chiqqan. Leksemada bosh leksik ma’no, odatda, to’g’ri ma’no bo’ladi. Frazeologik birlikda esa bosh frazeologik ma’no ko’chma ma’no bo’ladi. Chunki frazeologik birlikning bosh ma’nosi ham, hosila ma’no kabi, ustama ko’chma ma’no tarzida gavdalanadi, ma’lum obrazga asoslanadi. Demak, frazeologik birlikning tabiati to’g’ri ma’noni istisno qilib qo’yadi. Polisemantik frazeologik birlikda lug’aviy ma’noni va uning taraqqiyotini semik tahlil metodikasi bilan o’rganish bu hodisalarni ravshanroq tasavvur qilish imkonini beradi [26, 143]. Masalan, ko’ngli aynidi – ikki ma’noli frazeologik birlik. Bu frazeologik birlikning birinchi ma’nosi uchun semalarni quyidagicha belgilash mumkin: fe’l bo’lgani sababli, avvalo, “ta’sir ko’rsatmoq” semasini belgilaymiz. 15](/data/documents/d8a004dd-1924-4212-8827-7c9348bc1479/page-15.png)
![Bob II . Meva va sabzavot nomlari bilan qo‘llaniladigan frazeologik birliklar va ularning o‘zbek tiliga talqini 2.1. Ingliz tilida meva-sabzavot nomlari bilan qo‘llanilgan frazeologik birliklarning umumiy talqini Milliy qadriyat va tarixni ko‘rsatuvchi frazeologik birliklar har doim hamma xalqlar tomonidan qadrlangan. Bunday frazeologik birliklarda xalqning mehnat faoliyati, yashash sharoiti va xalq madaniyati o‘z aksini topgan. Inson tashqi ko‘rinishi va xususiyatini ko‘rsatish maqsadida har xil meva va sabzavotlarning nomlari xalq tomonidan qo‘llanilib kelinadi. Masalan, o‘zbek tilida “ikki yuzi misli qip-qizil olma”, va boshqalar. Bu tadqiqotimizning asosiy maqsadi oldin aytib o‘tganimizday – ingliz tilida meva va sabzavot nomi bilan qo‘llaniladigan leksik birliklar semantikasi va shu frazeologik birliklarning tahlilidir. Meva va sabzavotlarning odam organizmiga bo‘lgan foydasi haqida hamma bilishiga gumonimiz yo‘q. Shuning uchun biz bu birliklarning tilda qo‘llanilishini o‘rganib chiqamiz. Bu tadqiqot uchun material bir nechta manbadan olingan: izohli lug‘at, ingliz tili so‘zlashuv lug‘ati, frazeologik lug‘atlar, ingliz tili maqollari lug‘ati. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, ingliz tilida meva va sabzavotlarning nomi bilan qo‘llanilgan leksik birliklar ko‘p ma’nolidir. Ularning to‘g‘ri ma’nosi tanovvul qilinadigan oziq-ovqatni bildirsa, ko‘chma ma’nosi metaforik birlik bo‘lib, kundalik hayotda qo‘llaniladigan har xil elementlarni bildiradi. Kognitiv lingvistikada metafora polisemiya, yoki ko‘p ma’nolilikni anglatuvchi asosiy vosita hisoblanadi. Kognitiv metaforaning asosini chet ellik kognitologlar Dj. Lakoff va M.Djonson ishlab chiqqan. Ularning fikricha, “metafora kundalik hayotga kirib borayotgan paytda, nafaqat tilga, balki ongimizga ham ta’sir qilmoqda.” [2,c.3] Bunday o‘tkaziladigan tadqiqotlar yo‘nalishlari juda xilma-xildir.Bu yo‘nalishlardan biri shaxsiyatni ularni o‘rab turgan atrof-muhit orqali 19](/data/documents/d8a004dd-1924-4212-8827-7c9348bc1479/page-19.png)
![“Not the clean potato” frazeologik birligining o‘zbek tilidagi talqini “shubhali shaxs, insofsiz odam”dir. A suspicion he had always entertained, that Crankier was not by breeding “quite the clean potato”. (J. Galsworthy, “The Dark Flower”, part II) Tarbiya Krankirni insofga keltirmaganini o‘ylab, u doimo qayg‘urardi. Yana ingliz frazeologiyasida keng qo‘llaniladigan frazeologik birlik bu “small potatoes” birligi bo‘lib, “mayda-chuyda narsalar” ma’nosini anglatadi. … the girls I met in Australia and America seemed very small potatoes to me in comparison with her (B. Shaw, “Cashel Byron’s Profession” ch.IX) Men Avstraliya va Amerikada uchratgan qizlar bu qizning oldida chaqaga ham arzimasdi. Shu frazeologik birlikning yana bir qo‘llanilish ma’nosi “kam miqdordagi pul” dir. I received $120000 [to appeal in movie] which is no small potatoes. (DAS) Kinoda o‘ynagan rolim uchun menga 120000 dollar miqdorda pul to‘lashdi.Bu albatta kam pul emas. Frazeologik birliklar ba’zi paytlarda faqatgina insonlarning tashqi va ichki ko‘rinishini ta’riflash uchun ems, balki yana jonsiz jismlarni ta’riflashga ham nisbatan qo‘llaniladi. Masalan “A sweet potato” birikmasi “yoqimli ovozli musiqiy asbob”ni anglatadi. Bundan tashqari ingliz frazeologiyasida va og‘zaki nutqda keng qo‘llaniladigan birikma “cucumber” so‘zi bilan yasalgan “as cool as a cucumber” frazeologik birligidir. Bu birlik o‘zbek tilida “sovuqqon” ma’nosini anglatadi. This morning they were all back on their jobs, the Chinese cook and all. There they were, as cool as cucumbers; you would have thought they owned the place (S. Maugham, “Complete Short Stories”, “The Outstation”) Bugun ertalab, xuddi hech narsa sodir bo‘lmaganday, ish bir xilda davom etardi. Ularning hammasi juda ham sovuqqonlik bilan muomala qilar edi.Ularning hatti- harakatidan xuddiki bu joylarning hammasi ular tomonidan egallanganday edi..Yana bir frazeologik birlik “cabbage” so‘zi bilan qo‘llaniladigan “my cabbage” frazeologik birligidir.Bu birlik o‘zbek tiliga “azizim, asalim” ma’nosini anglatadi. 36](/data/documents/d8a004dd-1924-4212-8827-7c9348bc1479/page-36.png)
