Alisher Navoiyning Sabbayi Sayyor dostonida ranglar psixologiyasi - Adabiyot - Diplom ishlar

Alisher Navoiyning Sabbayi Sayyor dostonida ranglar psixologiyasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

11473.5 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiyning Sabbayi Sayyor dostonida ranglar psixologiyasi 1

MUNDARIJA KIRIS H……………………………………………………………...4 I BOB. Adabiyotda ranglar tasviri ifoda vositasining ekanligi va uni n g tarixiy genezisi … …………………………………….………8 II BOB. A.Navoiy asarlarida qahramon ruhiyati va ranglar tasviridagi ifodaviylik. …………………………............................25 III. BOB. “Sabba’i sayyor” dostonining syujet kompoztsiyasida ranglar mohiyati …………………………………………………..52 XULOSA…………………………………………………………...61 ADABIYOTLAR RO`YXATI…………………………………….64 2

KIRISh Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafak kuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davr ni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g‘ururi, sha’nu sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olam da turkiy va forsiy tilda so‘zlovchi biron-bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sev masa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mu tafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir. I.A.Karimov Mavzuning dolzarbligi : Tarix hukmi shunga guvohki, xalqchil insonparvar va yuksak san’at namunasi bo‘lgan asarlargina davrlar sinovidan o‘tib, yangidan- yangi avlodlarga ma’naviyat va ma’rifat nurlarini taratib ardoqli meros sifatida qadrlanadi. Ulug‘ Alisher Navoiy yaratgan bebaho badiiy durdonalar ana shunda xushbaxt taqdirga ega. Yana shu ham haqiqatki, buyuk obidalarni bunyod etolgan umri bezagi mutafakkirlarning har bir so‘zi inson va insoniyat, hayot va jamiyat haqidagi qarashlari go‘zallik, nafosat borasida bildirgan mulohazalari qimmatli va qadrlidir. Zero ular pok qalb va ezgu niyatning, zukko aql va benazir teran shuurning ummonidan yuzaga kelgan bo‘lib, g‘oyat kuchli umumlashma xususiyatga ega 1 . Alisher Navoiy har bir so‘zi shu bois hozir ham purma’no hurmat bo‘lib jaranglamoqda, hozir ham bizga ibrat va saboq bo‘lmoqda. San’at turlarini o‘zaro sintezi bizga boshqa bir san’at turining boy imkoniyatlarini ochib berishga xizmat qilish bizga uning keng holatdagi badiiyatini 1 Қудратиллаев Ҳ. Навоийнинг адабий-эстетик олами. Ғофур Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси. 1991, 3-бет. 3

ochib beradi. She’riyatdagi vazn, buning isbotidir. Rassomchilik ya’ni rangtasvir va badiiy adabiyotning uyg‘unlashuvi ham shular jumlasidandir. Tasviriy san’at va adabiyotning o‘zaro sintezi Sharqda avvaldanoq rivojlanganligini kuzatish mumkin. Masalan: “Zumrad va Qimmat” ertagida oq va qizil rangli sandiqlarning berilishi va ushbu ranglar orqali ezgulik va yovuzlik mazmunining ifodalanishi, yoki “Tohir va Zuhra” dostonida Tohirning sandiqda oqib kelishi shular jumlasidandir. Rassom ijodidagi rangtasvirni ko‘r – ko‘rona mushohada eta olsak, adabiyotda berilgan ranglarni mushohada eta olishlik uchun ranglarning “nedan so‘zlamoqchi” ekanligini bilish zarur. Biz yoritmoqchi bo‘lgan mavzu o‘zida ortig‘i bilan tasviriy san’at va adabiyotning oliy uyg‘unlashuvini bera olgan, Alisher Navoiyning “Sab’ai Sayyor” asaridagi ranglar jilosini ifodalashdan faqatgina ifodalabgina qolmay, ranglar ortidagi “dunyo”ni ham ochib berishdan iborat. Ayrim maqola va fikr – mulohazalar hisobga olinmaganda, o‘zbek mumtoz she’riyatida rang ramzlari va ma’nolari muammosi hali maxsus tadqiq qilingani yo‘q. Alisher Navoiy uslubiy me’rosi undan keyin yashab, ijod qilgan bir necha yirik qalam ahli uchun o‘ziga xos maktab vazifasini o‘tamoqda. Lekin bu maktab faqat o‘zbek yoxud turkiylar uchungina emas, balki bani bashar ichidan yetishib chiqqan so‘z daholaridan tortib o‘ziga yarasha “tab’i nazmi” bor shaxslarga ham taalluqlidir. Abdulla Oripov aytganidek, “Agar shunday deyish joiz bo‘lsa, tub xususiyatlari bilan ulug‘ shoir asarlarining “qon gruppasi” umuminsoniy. Uni alohida bir xalq yoxud bir necha millatga nisbat berish, ochig‘i xato, u yer kurrasidagi barchaning ma’naviy-ruhiy hayotga daxldordir”. 1 Navoiy asarlari bag‘rida jo bo‘lgan milliy va umuminsoniy qarashlar, fikrlar har bir inson uchun ne qadar zarur va ahamiyatli bo‘lsa, ularning zargarona ifodasi, bemisl mahorat natijasi o‘laroq tarkib topgan go‘zal shakli shu qadar jozibali, hayratlanarli. Ularni o‘qigan kishi, agar tom ma’noda uni tushunish, anglash baxtiga musharraf bo‘lsa shoirning ulug‘ donishmandligi oldida lol qolsa, 1 Ҳаққулов И. Абадиёт фарзанди. Тошкент: 1990, 165-166-бетлар. 4

yozmishlari badiiyati, ularning nafosati qarshisida dong qotadi. Shuning uchun adib asarlarning mazmuni, g‘oyaviy jihatlari tadqiqi ne chog‘liq dolzarb bo‘lsa, ularning badiiyatini o‘rganish, mahorat qirralarini ochib berish ham birdek zarur. Navoiy asarlarida qo‘llangan tabiiy vositalar, unsurlar turfa va xilma – xil. Ular ichida shoirning ranglar vositasida fikr berish usuli o‘ziga xos. Adabiyotshunoslikda olimlarimiz u yoki bu asar tadqiqi, shoirlar tahlilida ularda qo‘llangan ranglar, ularning badiiy – estetik vazifasi xususida to‘xtalganlar. Lekin hozirgacha shoir ijodida tasvirdagi ranglar ahamiyati maxsus o‘rganilmagan. Shu bois bitiruv malakaviy ishimizga mazkur mavzuni tanladik. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Adabiyotshunosligimizda Navoiyning lirik va epik asarlari nisbatan keng tadqiq qilingan, adabiy-estetik qarashlari o‘rganilgan. Ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz. Shoir asarlarining badiiyatiga bag‘ishlangan talay maqolalar, bir qator risolalar yozilgan. Alibek Rustamovning “Alisher Navoiy g‘azallarida qofiya” 1 asarlarini shular qatoriga kiritish mumkin. Mutafakkirning falsafiy qarashlari yoritilgan asarlar ichida V.Zohidovning “Ulug‘ shoir ijodining qalbi”, 2 S.Olimovning “Navoiy va Naqshband” 3 asarlarini alohida ta’kidlash mumkin. Ijodkor asarlarida ijtimoiy qarashlar A.Abdug‘ofurovning “Navoiy satirasi”, 4 M.Oripovning “Alisher Navoiy gumanizsi” 5 kabi asarlarida tekshirilgan. Navoiyning adabiy, estetik qarashlarini A.Hayitmetov, H.Qudratullaev kabi olimlar tekshirganlar. 6 Shuningdek, Navoiy asarlari talqini va tahliliga bag‘ishlangan kitob va to‘plamlar ham bor. 7 Bu risolalarning ayrimlarida bizning mavzumizga bevosita yoki bilvosita aloqador kuzatishlar ham bor. Lekin, yuqorida aytilganidek, hozirgacha ranglar, rang tasviri badiiy sintez maxsus o‘rganilmagan. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti: Ishning asosiy tadqiqot ob’ektini Alisher Navoiyning “Sab’ayi sayyor” asari tashkil qiladi. Bundan tashqari mavzuni olishga 1 Рустамов А. Навоийнинг бадиий маҳорати. Т.: Ғ.Ғулом н-ли, 1979 й. 2 Зоҳидов А. Улуғ шоир ижодининг қалби. Т.: “Ўзбекистон” 1970 й. 3 Олимов С. Навоий ва Нақшбанд. Т.: “Ўқитувчи” 1996 й. 4 Абдуғофуров А. Навоий сатираси. Т.: “Фан” 1966 й. 5 Арипов М. Гуманизм Алишера Наваи. Т.: “Ўқитувчи” 1991 й. 6 Ҳайитметов А. Алишер Навоийнинг адабий танқидий қурилишлари. Т.: “Фан”, 1939. 7 Алишер Навоий: ғазаллар ва шарҳлар. Т.: “Камалак”, 1991. 5

bevosita qaratilgan tarixiy hamda istiqlol davri adabiyotlaridan ham foydalaniladi. Shu jumladan mavzuga aloqador ilmiy maqolalar, adabiyot darsliklari ham ma’lum joylarda ishga jalb etiladi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari: BMIning maqsadi Navoiy ijodida rang tasvirini o‘rganishdan iborat bo‘lib, uni amalga oshirishda quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga belgilab oldik: - xalq tushunchasi va badiiy adabiyotda ranglar anglatadigan ma’nolar talqini hamda ularning ifodasini o‘rganish; - Navoiy ijodida oq, qora, yashil kabi ranglar bilan bog‘liq tasvirlar va ularning asarlar mazmuni, g‘oyasi hamda badiiyatiga ta’siri masalalari - ikki san’at mushtarakligining ahamiyati va qiymatini ko‘rsatish; - shoir ijodida ranglarning ifodalaydigan ma’nolarni kuzatish hamda ularning tasnifini berish; - ranglarning Navoiy asarlari mazmuni hamda badiiyatiga munosabati masalalarini tashkil qilish; - kuzatishlarimizdan kelib chiqib, o‘rganilgan mavzu yuzasidan xulosalar chiqarish. Tadqiqodning ilmiy yangiligi: Tadqiqodda berilayotgan muammo ilmiy jihatdan kam o’rganilgan, deyarli o’rganilmagan. Bugunning globallashuv jarayonida inson hayotini ranglarsiz tasavvur etib bo’lmaydi.shunga ko’ra asar qahramoning ruhiy holatini ranglar orqali ochib berilishi va undan muayyan xulosalar chiqarilishi ishning asosiy ilmiy yangiligi hisoblanadi. Tadqiqodning metodologik asosi: Umumta’lim maktablari, Akademik litseylar, kasi-hunar kollejlarida Alisher Navoiv ijodini o’rganish bo’limidagi berilgan lavhalar hamda ularning o’rganilish ishimizning asosini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Ushbu bitiruv malakaviy ish kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. 6

I BOB. Adabiyotda ranglar tasviri ifoda vositasining ekanligi va uni n g tarixiy genezisi Ma’lumki, adabiyotning o‘ziga xos ramzlari, timsollari mavjud. Ular uzoq davrlardan buyon sayqallanib, xiyla mukammal holiga kelgan. Yana shunisi borki, adabiyotning har bir sohasida u xoh jahon adabiyoti bo‘lsin, xoh o‘zbek adabiyoti bironta ramz yo timsol tugul birorta so‘z bekorga qo‘llanilmaydi. Asarlar bir qaraganda oddiyroq tuyuladi, aslida esa har bir so‘zning zaminida butun bir tarix, voqea-hodisalarga munosabat bor. Asarda his-tuyg‘u uyg‘otish jihatidan ranglar ko‘proq tovushlarga o‘xshaydi. Ular tasavvurimizni tabiat sirlari bilan boyitibgina qolmay, turfa his- kechinmalarimizni teran va ta’sirchan ifodalashga ham xizmat qiladi. Ayniqsa, ranglardagi bu xususiyatni ular orqali so‘z san’atida qadimdan shakllangan an’anaviy ramziy ma’nolar misolida kuzatish mumkin. Rang tasvirlarni kuzatar ekanmiz ular go‘yo har bir xalqning an’anasini, tarixini ildizini berayotganday ramziy ma’nolarni beradi va bu to‘g‘ri hukmhamdir. Ranglar nafaqat bir xalqning simvol sifatida balki lirik qahramonning kechinmalari, his- 7

tuyg‘ularini ifodalashga xizmat qiladi. ranglarni simvol, inson psixologiyasi tarzida tushunish xalq og‘zaki ijodi shakllangan davrlardanoq boshlagan. Har bir rang so‘z kabi o‘qilishi yoki belgi simvol deb talqin qilinishi kerak. Ranglarni o‘qish sub’ektiv, individual bo‘lishi mumkin, ijtimoiy guruhlarga va madaniy, tarixiy sohalarga taaluqli. Bizga shuni o‘zi yetarli va bir nechta xarakterli xususiyatlari mavjud. Ulardan faqatgina o‘zimizga taaluqlilarinigina ochishni lozim topdik. Chunki ularning bari bir kitobdanda oshadi. Qizil – kuch, bosim, yenergiyalar to‘qnashuvini bildiradi, og‘ir mehnat, kurash, urush, fojea, drama, g‘azab, qattiqqo‘llik, qiziquvchanlik. 1. Qizil rang Rossiya tamg‘asi hisoblanadi. shuningdek Haos (yo‘qlik, tartibsizlik) belgisi hamdir. 2. Jodulash harakatida: Sherikni o‘ziga qaratish, (sevgi jodusi), sog‘lik, qora- ruhlardan, iblislardan, ko‘zlardan, kasallikdan saqlash o‘zining tashqi ko‘rinishiga oro berish; 3. Jamiyatda farqlanish belgisi: Shohlarni, imperatorni, jangchi, sudlarni, jallod, sehrgar, revolyutsioner ularning kiyimi va ularni o‘rab turuvchi muhit. 4. Hudolar va ruhlar bilan tillashish: hudolarni va daholarning tasviri, muqaddas kitoblardagi ko‘rinishlar, diniy ramzlar; 5. Yig‘inlar tili: bayramlar, to‘ylar, marosimlar, daftn etish marosimi, voqealar; 6. Belgi va signallarni ifodalaydi. Uning salbiy taraflari xususiyatlari: gunoh, sotqinlik, aqlsizlik, g‘amginlik, afsus, kasallik. 1. Yashil rang – bu rang o‘sish ranggi. Tabiatning bahoriy uyg‘onishi, yangilanish, hosilga umid, yoshlik, jannat bog‘ining so‘nggi, musulmon jannati. 2. Qaysi mamlakatda qanday? Xitoyda bahor, daraxt, yupiter, yashil ajdar; Yaqin sharqda – Osiris, Tommus; Gretsiyada – Dimetriya, Persefona, tug‘ilish 8

ma’budlari; Hindistonda – Buddalarni, Kanna nasllari; Xristianlarda – Isus Xristasning va avliyolarning yerdagi hayoti simvoli ifodasi. 3. Odamlar bilan o‘zaro muloqot: nafislik va notabiylikka mavjudlikni (ko‘proq erkaklarda) bildiriladi. 4. Jodulash harakatida: eng ko‘p zumradda aks etadi. Akademik A.E.Fersman o‘zining “Ranglar hikoyalari” kitobida shunday yozadi: “Qadimda Greklarning yonuvchi toshi deb ataluvchi zumrad kabi baholangan rangni topish qiyin, zumradning yashil rangi hayot, yoshlik, poklik sifatida chuqur qadrlangan”. 5. Salbiy xususiyati: Shaytoniylik, ijing‘anish, jahl, ko‘rolmaslik, qo‘msash, aqlsizlik, o‘lim daxshati, bu rangning kelib chiqishi, mag‘arlashgan, irigan mavjudodlar qo‘rqinchli mifologik hayvonlar (ilonlar, drakonlar) o‘rmonda yashovchi sirli mavjudod (yashil podsho, alvastilar) tunggi vahshiy hayvonlar va qushlarning ko‘zi, zaharli o‘tlar va shuningdek, kasallikdan darak beruvchi insonlar. 6. Qur’onning 55-surasida keltirilishicha, yashil rangning eng yaxshi xususiyati haqida shunday deyiladi: “Kimki hudosining qahridan qo‘rqsa – 2 bog‘, (sershox bog‘) (46) ikkitadan tashqari yana tog‘ yashil 2 bog‘ (62) ularda qaynab turgan buloq (66) ularda nihollar, palmalar va anorlar (68) ularda sahiy go‘zal, qobiqqa o‘ralgan yashiringan qora ko‘zlar (70) yashil yostiqlar ajoyib gilamlarga suyangan.” Havo rang – musaffolik, ikkilanish, hayol ramzi. Hisrav Dehlaviy uni shunday ifodalaydi: -Barchasi bir hafta motam tutishdi. Barchasi havo rang libosda yurishdi. Demak, ushbu rang ham turli xil talqin etiladi. Odam tanasida havo rang ko‘zga hos rang. Ushbu ranglardan ko‘plab ijodkorlar ijodida foydalanganliklarini ham ko‘rishimiz mumkin. Ko‘p hollarda ushbu rang sevdimentallikni, erotizmlikni, hamxayollikni, yengiltaklikni va muammosizlikni, egadorlikni bildiradi. Ushbu rangning jismoniy qarama-qarshisi (kontrasti) pushti rangdir. 9

1. Sariq rang . Quvnoqlik, bayram, o‘yin, go‘zallik. “Ming bir kecha” ertagidagi sariq asira o‘zining go‘zalligini shunday ta’riflaydi: “Mening rangim olamda sof oltindek qadrlidir va mening fazilatim shunday ko‘pki, o‘oir men haqimda shunday deydi: “Uning ranggi quyosh kabi charaqlaydi. O‘zining chiroyi bilan u dunyodagi eng qimmat dinorga teng”. IX asr arab shoiri sariq libosda kiyingan ayollarni ta’riflab, shunday deydi: –Ko‘p yurak va ko‘zlarni asir qildi, bo‘ysundirdi. 2. Jodulik harakatida esa ushbu rang: boqiylik, turmushdagi baxt, kasallik da’vosi. Qadimda Xitoyda marhumlarni “Sariq kalitlar” deb atashardi, lekin sariq turna mangulik allegariyasi hisoblanadi. Hindistonda esa yangi kelin o‘zining go‘zalligini sariq rangga bo‘yaydi. Buning sababi o‘ziga baxt va jufti bilan birdamlik ifodalashidadir. 3. Jamiyatdagi belgilovchi xususiyatlari: Shohning bosh va ustki kiyimlari; Ruhoniylarning maxsus marosim kiyimi; Xitoyning bosh hudosi Demurg Xuandi (o‘sha davrlarda podshohlarga hudo kabi sig‘inganlar) “Sariq imperator deb hisoblanardi”. 4. Maxsus marosimlardagi ifodalanishi: Sharaf, hukumronlik, Appalon, Zevs ma’budlarining, Xitoy imperatorlarining belgisi, Budda haykali, Budda ruhoniylarining libosi sanaladi. Yorug‘lik, quyosh, aql belgisi. 5. Bayramlarda ifodalanishi: Hindlarning shogirdlikka qabul qilish urf–odati: “Taqdimot marosimida tilla kukunga burkalib, kokiliga kumush xalqa taqilib, kun davomida gapirmaslik tayinlanardi”. Oq rang - hamma vaqt va hamma mamlakatlarda ko‘p belgililikni ifodalaydi. Bosh maqsadi quyosh nuriga qiyoslanadi. Yorug‘lik esa ilohiylik, farovonlik, hayot, to‘kin-sochinlik turmushdagi to‘kinlik belgilarini ifodalaydi. Uning simvolik belgilari: 1. To‘la xotirjamlik, sokinlik, tinchlik, poklik, yo‘qlik, donolik, bokiralik, qat’iylik; 10

2. Jodulik harakatida – oq kiyim, bo‘yoqlar poklanish belgisi, urushda esa omad garovi; 3. Jamiyatdagi o‘rniga ko‘ra - oliyjanoblik, ulug‘lik, buyuklik, to‘kin sochinlik. Hun Fira’vnlarining oq libosi, o‘rta asr va boshqa davrlarda shularni bildirgan. Oq yoqalilar – o‘qimishlilik belgisi; oq kastum shimlar, avtomabillar, ko‘ylaklar, intererlar tabaqalangan sinf belgilarining belgisidir. 4. Ma’bud va ruhlar bilan muloqot vositasi sifatida – hudolarning, farishtalarning, avliyolar, hunlarning jannatdagi kiyimi Yaxud, Braxman, Abshabxlarning aksini ifodalaydi. Tibet buddasining beshlik ramzi; Pravaslav va katolik cherkovlarining, xizmatchilarining kiyimi, xristianlik belgilarining ramzidir. Bugungi kunda bizning davrimizda esa oq rang xudojo‘ylik, yangi falsafiy bilimlar: teasafiya, agniyaga, ekamonizm ramzi deb qaraladi. An’analarda oq kiyimni cho‘qintirish marosimida, Rajdestvo, pasxa bayramlarida kiyishgan. 6. Rangning xalqlardagi ko‘rinishi: Yaponlarda Xrizontema, oq laylak, turnalari timsoli; Xitoyda – G‘arb belgisi, kuz va metall belgisi, Xindistonda – quyosh timsoli, Braxmanlar kastasining ranggi, shuningdek motam libosi; Xristianlarda – oq liliya, oq atirgul, ona Mariya (Bibi Maryam) timsoli; Oq bayroqlar esa hamisha tinchlik, sulh va birodarlik belgilarini ifodalagan. 7. Oliy go‘zallik ko‘rinishi sifatida oq rang: oq bulutlarda, joymin, xrizontema, gullayotgan olcha, oqqushlarda o‘z aksini topadi. Arablarning “Ming bir kecha” ertagida oq asra o‘zining rangini shunday ta’riflaydi: “Men yorqin rangman Men ko‘tarilayotgan mohman. Mening rangim poklik, peshonaman yaraqlaydi. Mening chiroyim haqida shoir shunday deydi: “U oppoq uning yanoqlari silliq va u nafis, uning adibligi yashiringan marvaridga teng”. 8. Oq rangning salbiy taraflari: O‘limni, kasallikni, bildirishi mumkin. Yapon klassik she’riyatida oq rang – ayrilish, qiyinchilik, yetishib bo‘lmaydigan muhabbatning qiyinchiligini bildiradi. 11

Qora rang – tun, o‘lim, pushaymonlik, gunoh, jimjitlik, bo‘shliq belgisi. U inkor etish va achchiqlanishni ifodalaydi. Qora rang doimo oq rangga qarama – qarshi qo‘yiladi. Qloa kiyim kiyish g‘amlik va motamni bildirgan. Odamzod shunday o‘ylab kelgan. Agar ular qora kiyim kiysa, o‘lgan insonning ruhi ularni tanimaydi va ularga hech qanday ziyon yetkazmaydi. Yuz pardasi qora ruhlarni qo‘rqitish va yana bir tirik jonni olib kelmaslik maqsadida kiyilgan. Chap qo‘lga qora tasma taqish motamlikni bildirgan va ritsarlik zamonidan kelib chiqqan. Bunda xonimlar tasmani ritsarning qo‘li unga tegishli bo‘lishi uchun to‘qib qo‘yganlar. Keyinchalik esa tasma vafot etgan turmush o‘rtog‘iga vafodorlikni bildirgan. Olamdagi qora rangli predmetlarning juda ko‘pi sirli buyuklikdan dalolatdir. Qora toshlar, tumorlar, Ka’ba toshi musulmonlarning bosh sig‘inishi bo‘lgan muqaddas dargohi ham qora rangdan iboratdir. Toshlardan gaqat, gemotit, qora aqat toshlari qora toshlar turkumiga kiradi. Qadimda qora gaqat odamlarni qo‘rquvdan, dahshatdan farqlaydi deb hisoblashgan. Gemotit toshi esa Hindistonda donolik, jasurlik belgisi hisoblanadi. Obsidianni toshi – qadimda telba harakatlardan (ko‘pincha ehtirosli, sevgi harakatidan) himoyalovchi tosh deb hisoblangan. Ko‘p xalqlarda qora rang teskarilikdir. Qora – osmonda, g‘or ichkarisida, chuqurlikda, quduqlarda, qandaydir sirli va xavfli bir nimalarda berkinadi. Qora odamni ko‘rish qobiliyatini kuchsizlantiradi. Bu o‘z–o‘zidan xavf–xatar kelishidan darak beradi. 1. Rangning asosiy belgilari : o‘lim, tun, tashvish, gunoh, iztirob. 2. Jodulik harakatida : qora ruhlar, kuchlar bo‘lib, o‘rta asrlarda Yevropada qora sehrgarlik o‘liklarning ruhlarini chaqirish, qotillik, ziyon yetkazish, ko‘rolmaslikni ifodalagan. Ushbu yig‘inlar qorong‘ulikda, yerto‘lada o‘tkazilgan. 3. Ichki olamda quyidagilarni bildirgan : ichki ko‘ra olmaslik, qasoskorlik, gunohkorlik; Jallodlar, qotillar qaroqchilar kiyimi ranggi; Qadimgi Hindistonda esa ezilganlik ifodasi. 12

4. Diniy tomondan ko‘rilishi : Qadimgi Xitoy mifida Yuduning yer osti saltanati haqida gapiriladi ya’ni qora ilonlar, barslar, tulkilar yashashi va bu yerda katta bir qora tog‘ borligi, u yerda ezilgan qora odamlar yashashligi aytiladi. 5. Nafosat rangi sifatida qora rang ayollarga xoslikni bildiradi. Nolenbu Afrika aholisidagi qora tanli ayollar jazman sifatida qadrlanadi, lekin turmush o‘rtoq sifatida emas. Hozirgi zamon ayollari qora liboslarni oqshom libosi sifatida afzal ko‘radilar. 6. Qora rangning aks xususiyati – yoshlik, go‘zallik, orom. Qora rang ayniqsa Sharq musulmonchiligida qadrlanadi. “Ming bir kecha ertagidagi qora asira o‘zining rangini quyidagicha ulug‘laydi: “Qur’ondagi buyuk Allohning keltirilgan so‘zlarini bilmaysanmi?... Tun bilan qasam ichaman tun tushganda nima deyish kerak agar tun qadrliroq bo‘lmaganda edi, Alloh tun bilan qasam ichmagan bo‘lardi va tunni kundan ustun qo‘ymagan bo‘lardi. Zulmat yoshlikning bezagidir. Sochlaringga oq aralashganda umring royoniga yetayotganligini nahotki bilmasang?...” Mashhur amaliy maqiyaning asoschisi Papyus o‘zining “Amaliy magiya” kitobida quyidagilar yetti sayyoraning biri homiyligi, ramzi ostida ekanligi va ularga tenglashtirilganligini yozgan. Ular magiya (sehr) ishlarida foydalanilgan: Sayyoralar Zuhal (Saturn) Mushtariy (yupiter) Mirrik (mars) Yashiq (quyosh) Zuhra (venera) Morud (merkuriy) Yalchiq (oy) Hafta kunlari shanba payshanba seshanba yakshanba juma chorshanba dushanba Inson a’zolari Qora jigar, taloq jigar oshqozon yurak buyrak o‘pka miya Raqamlar 3 4 5 6 7 8 9 Tomonlar janub sharq g‘arb g‘arb sharq shimol janub Ranglar Qora ko‘k qizil sariq yashil turli rang oq Metallar qo‘rg‘oshin qalay temir oltin mis simob kumush Toshlar Yoqut (granat) topar Yoqut (rubin) Qizil yoqut zumrad billur Ko‘k yoqut (sapjir) Hayvonlar yumronqoziq kiyik bo‘ri sher echki maymun mushuk Qushlar Sassiq popushak burgut qirg‘iy oqqush kaptar laylak boyqush 13

Ibrohim Haqqulning “yana qora rang talqini haqida” maqolasida biz qora rangning tasvirini ko‘rishimiz mumkin 1 : Ayrim maqola va fikr-mulohazalar hisobga olinmaganda, she’riyatida rang ramzlari va ma’nolari muammosi hali maxsus tadqiq qilingani YO ‘ Q ;. Ranglar va ularning ramziy ma’no-mo h iyatidan ba h s yuritish oson emas, albatta. Chunki ranglar u yoki bu xal q ning uni q urshab olga n olam, ijtimoiy-madaniy h ayot, urf- odat, marosim, adabiyot va san’atga do i r q adimiy q arashlari bilangina emas, balki kosmogonik, mifologi k , diniy-il oh iy tushuncha va tasavvurlari bilan h am bo g‘ lanib ketgan. Shuningdek, odamlarning dunyo q arashi, yashash sharoitlari, diniy h a yo t y o‘ llari nin g o‘ zgarishi bilan ranglarga munosabat, rangdan k o‘ zlangan ma q sadlari h am o‘ zgarib, ba’zai butunlay yangilanib borgan. Masalan, q ora rang va q oron g‘ ulik «Avesto»da o q ; - yoru g‘ likning ziddi o‘ laro q ta’rif va tavsif etilgani yaxshi ma’ lum. Unda qorong‘uliktning yomonlig‘u yovuzlik sifatida boshlang‘ich kuvvati – ilk manbai Ahrimandir. Lekin olis o‘tmishda oq rangga nisbatan ham shunga yaqin munosabatlar hokimlik qilgan. Ba’zi halklarda jumladai, turkiy qavmlarda ham oq rang motam, musibat, hatto qurg‘oqchilik alomati hisoblangan. Ozarbayjon olimi M. Saidovning yozishicha: «Oltoyliklarda oq rang motam ramzidir, Manbalar. yashagan turk tilli solorlar uchun oq raigning boshqa ma’nolar bir qatorda, motam timsoli bo‘lganligidai ham xabar beradilar... Faqat turkiylarda emas, boshqa ayrim halqlarda ham oq motam, qayg‘u ramzi sanalgan» 2 . Albatta, vakt o‘tishi bilan ahvol o‘zgargan. Buni qora rangga munosabatlarning o‘zgarishidan ham anglash qiyin emas. Chunki qadimda turkiylarning dunyoqarashi va fikr olamida oq rangga qaraganda qora rang e’tiborliroq mavqega ega edi. Shu bois ularning diniy ishonchlarida «qora» so‘zi ko‘proq o‘rin egallagan. Rus tilshunos olimi A. N. Kononov «qora» so‘zining ma’nolarini tadqiq etib, ushbu so‘z bilan «katta», «yirik», «muxtasham», «ulug‘», «kuchli», «pokiza», «musaffo», «quruqlik», «er», «zulmat ko‘ki», «shimol» kabi mazmunlar 1 “ Ўзбек тили ва адабиёти” журнали. 3-сон, 2001. 17-24-бетлар. 2 Саидов М. Кўк, оқ, қора рангларнинг эски ишончлар ила алоқаси// Озарбайжон ФА Хабарлари. 1978. 2-сон. 14

ifodalanganligini ko‘plab misollar vositasida izohlab bergan 1 . Unnng keltirishicha, A. Ja’far o‘g‘li «Kitobi Dadai Qo‘rqut»dagi qahramonlarniig nomndagi qora sifatlashini jasorat va kuslilik sinonimi, deb ta’kidlagan. Xokoniya izohlari «kara» deb atalishini (Bug‘ro Qara Xoqon deyilgan kabi) Mahmud Qoshg‘ariy sharhlab qoldirgan. Keyingi paytlarda, hatto, «Qoshg‘ar» etnonimining yuzaga kelishi ham qora kalimasiga borib taqalishini anglatadigan izohlar bayon etildi. Qoraqalpoq olimi D. Aytmurotov yozadi: «Qoshg‘ar» toponimini E. M. Murzaev quyidagicha izohlaadi: «Qoshg‘ar — nefrit toshi, nefrit tog‘i ; «kash» — nefrit, «g‘ar» - tosh». Bizningcha, «Qoshg‘ar» toponimining ikkinchi qismi - «g‘ar», «qar» aslida oxirgi «a» tovushi tushib qolgan «qora» so‘zi bo‘lib, qora ma’nosini bildiradi» 2 . Ushbu fakt va dalillar «qora» so‘ziga (rangiga ham) alohida bir diqqat bilan qarashni taqozo etadi. Bundan un yillar muqaddam Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostonndagi ilk hikoyat oxirrog‘idan o‘rin olgan: Q aro rang elga toji torakdur, Kim bu rang ichradur, muborakdur 3 , - baytidagi fikrga tayanib, qora rangning muqaddas va muboraklik xususiyatlarini (albatta, salbiy ma’nolarini nazardan soqit qilmagan holda — I.H ) muxtasar shaklda yoritishga uringai zdik 4 . Bu ishd a tarixiy, mifologik, diniy va adabiy dalillarga suyanilishi tabiiy, albatta. Ayni q sa, Nizomiy Ganjaviyniig « X aft paykar» dostoiidagi «Bemus i bat siyo h p o‘ shi kardan» - «Musibatsiz q ora k iyinmo q » misrasi bizni masalaga chu q urro q q arash va ayrim olimlarga o‘ xshab Navoiy baytini: « Q ora rang - yoshlik ramzi. Kimning boshi q ora b o‘ lsa - unga bu 1 Кононов А.Н. Семантика цветообозначений в тюрских язқках//Тюркологический сборник. М., 1978. с. 161- 170. 2 А й т м у р а т о в Д. Тю р кские этнонимы. Н ук у с, 1986. С. 112. 3 Алишер Навои й . Мукаммал асарлзр тў плами. Й и ги рма ж и л д ли к . 10-жилд. Тошкент, 1992. 176-бет. 4 Қара нг: Ҳаққулов И. Қора ранг - муборак ранг//Шу муаллиф: Занжирбанд шер қошида. Тошкент, 1989. 36- 45-бетлар. 15

muboraklikdir, negaki yoshl i k - elning «toji torak»i demak», - deb emas, bosh q acha mazmunda tal qi n qilishga u n d a gan eli. Oradan ikki-uch yil o‘ tgach, bizning bu tal q inu t ah lil, fik r u mulo h azalarimizni g o‘ yo y o‘qq a chi q aruvchi ma q ola e’lon qi lindi. Pe dagogika fanlari doktori S. Ochilning bu ma q olasi «Ta h lil, ilm za adolat yo hu d tal q inlarda teranlik b o‘ lsa» deb nomlan g am 1 . Ma q olada ma’ q ullangan, ya’ni tasdi q m a’ nosidagi biror b i r jumla ham topilmaydi - h ammasi i n k o r. Ba’z i m isol lar d a g‘ alat tushib q olgan s o‘ zlar h am kat t a bir ayb darajas i da b ah olangan. Ma y li, bularga izo h berib o‘ tirma y lik-da, muallifga ni h oyatda muxi m va ha l qi luvchp a h amiyatga ega b o‘ lib tuyulgan masalalarga to‘ xtal ay lik. Biz, turkiylarda bir zamonlar q ora rangln bayro q l a r b o‘ lganligi, Ergash Jumanbulbul kuylagan «Dall i » dostonidag i bir ba y td a shunga ishorat borligi h a q ida s o‘ zlab, « Q orabosh tu g‘ » ( q ora rangli bayro q ) - boshini o‘ limga tikkan mard, jasur jangchilar bayro g‘ ini bildirib, ayni o‘ rinda eroniylarning bayro g‘ iga q arshi tiklangan turkiy turdir» 2 , -degan xulosani aytganmiz. Tarixda nima kechgan b o‘ l sa - kechgan, uni o‘ zgartirib h am, a yn an takrorlab h am b o‘ lmaydi. Ammo bilib-bilmasdan tarix vo q ea- h od i salari ustidan butunlay q ora tortish a q ldan emasliginp h am unutmaslik zarur. K o‘ pidagi jumlllarni buning yor q in isboti, deyish mumkin: «Dalli» dostonid a gi: G‘ u g‘ urlining zarbiga, siyosatiga siya h p o‘ shlar, q izilboshlarning t i trashiga kelsak, bu yerda « Q izilbosh» h am, «siya h p o‘ sh» h am bnr xal q , ya’ n i bos q inch i eronliklarga a lo q ador. Turklarda e sa q orabosh tu g‘ h ech q achon b o‘ lmagan. Shunga q aramay, uni I. H a qq ulov boshiii o‘ limga tikkan jasur ja n gchilarga z o‘ rma-z o‘ raki olib borib ta l aydi. Aslida o q , q or a b osh tu g‘ - e ro n l a sh karlar i ga da h ldor b o‘ lib, tu g‘ l a rnnng h ar x i l ra n gda ekani lashkarlarning ham ko‘pligini, shunday bo‘lsa-da Go‘ro‘g‘li ulardan qo‘rqmay, jangga kirganini anglatadi 3 . 1 Очи л С. Орзулар к ў кидаг и шафа қ лар. Тошкент, 1993. 331 - 342-бстлар. 2 Ҳ а қ қ у л о в И. Занжирбанд шер қ ошида. 43-бет. 3 Очил С. Орзулар к ў к и даги шафа қла р. 341-бет. 16

Bu gaplar ertak desa - ertakka, haqiqat desa haqiqatga o‘xshamaydi. Eron olimi Abduljamil Qazviniy 1161-1165 yillar orasida yozgan «Kitobu’n naqz» nomli asarida eronlar qora bayroq sohibidurlar degan fikrlarga javob tariqasida, «Shia hukmdorlari yashil, oq va boshqa rangli bayroq sohibidurlar. Ammo Abbosning shiori va xususiy rangi bo‘lmish qorani ishlatmaslar», -deb ta’kidlagan ekan 1 . Chunki Hazrati Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning oq, yashil, qora rangdagi uch bayroqlari bo‘lib, ularning yashili - Usmon bin Affonga, oq - Sa’d ibn Abbodai Ansoriyga, Makka fathidan keyin - Hazrati Aliga, qorasi esa - Abbosga berilgan. Hijriy 200 yilda Ma’mun Imom Ali Roziyni o‘ziga xalifa etib tayinlagach, Abbos o‘g‘illari qabul qilgan qora rangni butunlay ta’qiqlab, alaviylarning, ya’ni Ali avlodining rangi sifatida yashil rangni qabul aylagan. Qora rang abbosiylar orasida yuksak nufuz topganligi faqat Sharqda emas, G‘arbda ham yaxshi ma’lumdir. Rangshunos olima L. N. Mironovaning: «Abbosiylar sulolasiga mansub halifalar qora rangli kiyim kiyishni xush ko‘rganlar. Ularning bayrog‘i ham qora rangli bo‘lgan» 2 ,— degan so‘zlari buning bir dalili bo‘lishi mumkin. Abbosiy halifalardan «Mashrulik» (Shariatga borliqlik) farmonini olgan Turk sulolalarida ham hokimiyat (hukmronlik) bayrog‘i qora edi 3 . Shuningdek, «Raznaviylarda, saljuqiylarning izdoshi hisoblanmish Onaduli saljuqiylari va Xorazm shohlarida ham hukmdor bayroqlarining qora rangda bo‘lishi, umuman olganda, saljuqiy xukmdorlarning abbosiylar bilan ma’naviy munosabatlarini aks ettirgan» 4 . qolaversa, jahongir Iskandarning bayroqlaridan birining qora rangda ekanligi Sharq musavvirlari tomonidan tasvirlab qoldirilganki, bu ham «qorabosh tug‘»ning mardlik, jasurlik bayrog‘i, deyilishini quvvatlaydi. Bas, shunday ekan, qanday qilib turklarda «qorabosh tug‘» hech qachon bo‘lmagan», - deyish mumkin? 1 Қа ранг: Ино н А. Ту ғ - Байро қ (Санжо қ )//Турк култури. Аш қ ара 1 9б6, 46-сон. 71-бет 2 Миронова Л. Н. Цветоведеине. Минск, 1984. С, 71 — 72 . 3 Ганж Р. Турк инончлари ва миллий урф-одатларида ра н глар. Ан қ ара, 1977. 42-бет 4 К ў п р у л у М. Ф. Ба й ро қ //Ислом қ омуси. И ккипчи жилд. 407 - 408-бетлар 17

S. Ochil «ilm», «adolat», «teranlik» degan so‘zlarii sarlavhaga chiqaradi-yu, lekin ming afsuski, o‘zi ilm va teranlikka yaqin ham bora olmaydi. Aks holda, mana bu gaplar bilan qog‘oz qoralashga ehtiyoj bo‘lmasdi: «Endi forsiy manbalarning ba’zilarini ko‘rib chiqaylik. Eron olimi Muhammad Muin «Haft paykar» haqidagi kitobida ranglardan birinchisi sifatida qora rangni ko‘rsatadi (aslida bu ta’kid bizniki - I. X.), Chunki Sharq hamsanavisligida Bahromning birinchi kun kiradigan qasri qora rangda bo‘lib, o‘sha kun shanbaga to‘g‘ri keladi. Shanba qadimgi mifologiyaga ko‘ra, olam tugal yaratilgan kun bo‘lib, u Zuhal sayyorasiga nisbat beriladi (?). Demak, qora bu o‘rinda ham muqaddas va muboraklik ma’nosini bildirmaydi. qolaversa, Muhammad Muinning birinchi bo‘lib qora rangni ko‘rsatishini va Zuhal sayyorasiga qora toshlardan haykal tiklanishini o‘quvchiga ilmiy yangilik .sifatida ko‘ ; rsatishning o‘zi kulgili» 1 Albatta, o‘quvchidan o‘quvchining farqi bor. Xolis kitobxon “Damashqiy «Nahubatul dahr»da ranglarni «sayyoralarning haykali deb ta’riflagan zkan. Uningcha, «Qora rangli toshlardan Zuhalga haykal tiklangan bo‘lib, u rangi qora, sochi oqish hinduga o‘xsharkan», degan so‘zlarni «ilmiy yangilik» emas, bir ma’lumot sifatida qabul qiladi. Va kulgiga aslo hojat sezmaydi. Kulgi qo‘zg‘aydigan jihat esa boshqa. Ochig‘ini aytganda, S.Ochilning Eron olimi asarini ko‘rganligiga, ko‘rganda ham o‘zi uni o‘qiy olganligiga shubhamiz bor. Chunki unda mifologik tasavvur bilan tasavvufiy qarashlar bir-biridan juda aniq ajratib ifodalangan. Axir, Damashqiyning Zuhalga doir fikri ramziy mazmunga ega-ku! Bizga shu ramz maqbul kelgan. Shu ramzni masalaning mohiyatiga e’tiborni tortadigan «ko‘rsatkich» deb bilganmiz. Zuhal xususida batafsil izoh berilgan kitoblar ham bor. Mana, Abdulkarim Jiliy mash h ur asarida nima deb yozgan: «Ettinchi h at k o‘ k Zu h alning samosidir. Uning jav h ari shaffof b o‘l sa-da, layl i muzlim (simsiyo h tun) kabi q oradir. Janobi H a q Zu h alni a q li avvalning nuridan yaratgan. Va uning manzilini manzili afdol etgan. Siyo h likda rang pa y do etmish siyodat (ulu g‘ lik) va 1 Очил С. Орзулар к ў кидаги шафа қ ллр. 337-бет 18

yuksakligiga ishorat erur. Shuning uchu n a q li avvalni olimi akmaldan bosh q asi bilmaydi... Zu h al samovotning h osiyatlisi va makonlarning a’losidir» 1 . Endi q utblarni ranglar bilan belgilash masalasiga kelsak. Qor a rang — shimolning, q izil — janubning, yashil — shar q ning, qora — g‘ arbning ramzi degan ma’lumot — o‘ ttizinchi, q irkinchi yillardayok fanda xrestomatik bir ma’lumotga aylangan. Masalaga venger olimi prof. A. Alfuldi, olmon turkiyotchisi I. L. Girtautas ham diqqa tni jalb etishgan. Buni bilmaganligi uchunmi yoki bosh q a sabab tufaylimi, S. Ochil rus etnografi L. P. Potapovning 1977 yilda chi qq an va biz qo‘ lga ham olib k o‘ rmaganimiz kitobini q al q on q ilib: «I. H a qq ulov L. Potapovning ana shu ma’lumotini ( q utb ramzlariga do i r deyilm oq chi - I. H .) t o‘ la o‘ zlashti r ib olgan. A n i q ro q q ilib a y tganda, k o‘ chirmakashlnk q ilgan», - de y d i. L ek in bu h ukm h am uni q anoatlantirmaydi va yana yozadi: «Shu k o‘ ch i rma or q ali I. H a qq ulov turkiy xal q larn i ng q adimgi tarixn, etnografiyasi va folklori h a q ida h ali k o‘ p narsa bilmaydigan o‘q uvchilar oldida o‘ zini bilimdon va zukko olim q ilib k o‘ rsatishni ma q sad q ilib olgan, shekilli. Aslida, u shu o‘ rinda o‘ zgalar fikrini k o‘ chirib yuruvchi va o‘ ziniki sifatida ta q dim etuvchi» «adabiyotshunosd i r» 2 . Avvalo, « o‘ zgalar fikrini k o‘ chirib yuruvchi va o‘ ziniki sifatida ta q dim etuv chi» kishi « Q adimiy turklarning du n yo q arashida t o‘ rt u f q va t o‘ rt ji h at ranglar vositasida tayin etilga n i ma’lum, albatta», - deb yozmasdi 3 . Ikkinch i dan, ushbu h a q i q at «turkiy xal q larning q adimg i tarix i , ztnografiyasi va folklori» h a q ida k o‘ p narsa bilad i ga n tad q i q otchilar tomonidan yanada keng va chu q urro q yor i tib berilgan. Modomiki, gap « Q utb» h asida ekan, musulmon olamida q a y ta- q ayta murojaat etilgan «diyori zulmat» yo h ud «obi h a yo t» tushunchasini nazardan o‘ tkazaylik. «Diyori zulmat» — q oron g‘ ulik o‘ lkasi demak. Na q l va rivoyatlarga k o‘ ra, ana shu o‘ lkada «obi zinda g‘ oni», «obi jovido n i» , «aynul- h ayot», “ na h rul- h ayot», 1 Абд у лкарим Жили й . Инсони комил. Истанбул, 1998. 391 -бет. 2 Очил С. Орзулар к ў кида ги шафа қ лар. 337 - 338-бетлар. 3 Ҳ а қ қ у л о в И. Занжирбанд шер қ ошида. 39-бет. 19

«Xizr suvi», «Iskandar suvi» ta’birlar i bilan tilga olingan obi h ayot, ya’ni tiriklik suvi mavjud b o‘ lib, unda n ichgan kishi abadiy h ayot saodatiga erishadi. «Diyor i zulmat» sh i molda tasav vur etilganligi, shimol esa bevosita qora rang bilan aloqadorligi bois turkiylar bunda ham o‘z nuqtai nazarlariga sodiq qolganlar. Shunga k o‘ ra ular «shimol bilan vobasta nima b o‘l lsa, " Q ora kalimasi bilan ifoda etganlar. Masalan, O‘g‘ uz dostonida, shimolda o‘ tirgan" Itbaro q nomli q avmning terilari h am q ora edi. Shimoldan esgan shamol ham q ora shamol» edi» 1 . Turklarning eski diniy, inonchlari b o‘ yicha kamlar (din y o‘ lboshchilari) tangri bilan bevosita alo q a o‘ rnatish darajasida ru h oniyati kuchli kishilar b o‘ lishgan. Ilk kam va ulu g‘ yaratuvchining timsoli h isoblangan juft boshli Burgut esa Qora q ush deyilgan. Kamlarning ru h lari tashigan va ular bilan samoviy sayr q iluvchi qu shga q ora-bulo q nomi berilgan 2 . Bizning nazarimizda tasavvuf tarixida « Qo ra» la q abi bilan shu h rat topgan valiylar, darveshlar ma’lum b i r ma’noda kamlarga vorisdirlar. Chunki «Abu Siyo h , Qo ra Vali, Zangi ota, Q oracha A h mad kabi q ora va Zanji avliyo tip i ni h oyatda e’t i borlidir... Avliyo ilo h iyotchilar orasida h am q oralar bor edi, Sufiylnk q ora xotinlar o‘ rtasida ham tar q algandir» 3 . Demak, S. Ochilning «komil inonch bilan aytamiz-ki, turk i y x al q larda q adimda h am, keyin h am q ora rang mu q addas va muborak b o‘ lgan emas» 4 , — degan q at’iy xulosasi mutla q o asossiz va inonchs i z deyishga xa q limiz. Xullas, turkiy q avmlar islomgacha va islomdan keyin ham q ora rangdan salbiy ma’no, h olat va h odisalarni xarakterlashda necho g‘ lik keng foydalanishgan b o‘ lmasin, h a q a h li, ma’no va ish q so h iblaridan h ech bir kishi mo h iyati ilo h iyatda q ora rangning mu q addasligiga sira shub h a q ilmagan. U h atto, Shar q , she’riyatida takror-takror ishlatilgan « q ora k o‘ z» (chashmi siyo h ), « q ora zulf» (zulfi siyo h ), «qora h ol», « q ora balo» singari o‘ nlab istioraviy ibora va tashbe h lar irfoniy h a q i q atlar ifodasi uchun h am xizmat ettirilgan. Bunga bir q adar ishonch h osil q il i sh 1 Ў гал Б. Турк маданняти тарихига кир и ш. 6-жнлд. Ан қ ара, 1984. 431 -бет. 2 Қ офас ўғ ли И. Эски турк дини. Ан қ ара, 1980. 20 - 21-бетлар 3 Улутоғ С. Сўфий нигоҳида аёл. Истанбул, 1994. 91-93-бетлар. 4 О ч и л С. Орзулар к ў кидаги шафа қ лар. 336- бет. 20

uchun yirik mutasavvif olim Ibro h im H a qq iy Bursaviyning mana bu fikrlari bilan tanishmo q kifoya deb o‘ ylaymiz: «Siyo h ( q ora) zilli h a q i q atga i shorat d urki, ul nur ul-anvor olamidur... Agarchi nuri siyo h ( q ora nur) derlarki, mu n ta h iyul a n vor erur. Sh u bo is Rasulullo h fat h i Makka kuni q ora dulband ila h ozir b o‘ ldilar. Chunki Ka’ba zoti a h adiyatga ishoratdur. Z o t esa siyo h dur . Zero, kun h i idrok b o‘ linmas va ul ma q omga vosil b o‘ lgan yana alvoni sifatdan tajarrud etish bilan vosil b o‘ lur, Shu sababdan soli q larning k o‘ pchiligi q ora abo (jundan tu g‘ ilgan q ora tun — janda, xir q a - I. D.) kiyurlar», 1 . Qo ra abo (xir q a) kiyganlar siya h push ham deyilganki, ular tari q atga yangi kirgan soli q lar b o‘ lishgan. Bu y o‘ lda ma’lum bir darajada ilgarilaganlarning xir q asi moviy (k o‘ k) va sayri sulukni ni h oyasiga yetkazganlarniki o q rangda b o‘ lgan. Tasavvuf jarayoni keng taraniy topgan o‘ lkalarda qora xir q ali toliblar, ya’nn siya h pushlarning soni ancha k o‘ pchilikni tashkil q ilgan. Buni Alisher Navoiyning q uyidagi q it’asidan h am anglash mumkin: Ne d e b Jurjonga bordi ul s i ya hb axt, Q ora tun birla sol i b k o‘ ngliga j o‘ sh. Ki bor ul pesha a h l i din an i ngdek, Qayonkim ko‘z solurlar, yuz siyahpo‘sh 2 . Bu qit’aga «Siyahpo‘sh azizning Jurjonga borg‘anng‘a taajjub qilurkim, anda siyahpo‘sh ko‘ptur», deb sarlavha qo‘yilgan. «Siyahpo‘sh aziz» iborasiga qaralganda, Jurjonga borgan kishi biz aylaydigan ma’noda siyahbaxt - baxti qora emas. Chunki tasavvuf ahli «siyahkor», «siyahro‘» deganda sayri sulukda yo‘lda qolgan va yo‘ldan chalg‘iganlarni nazarda tutishgan. Jurjonga ravona bo‘lgan «siyahbaxt»ga qaytsak, u tariqatga kirishdan qandaydir zohiriy mamnuniyat sezgan va o‘ziga bino qo‘yganligini yashira olmagan, Jurjonga borgach, yuzlab Ha oshiqlarini ko‘rib, o‘z ahvolidan hijolat chekkan kishidir. Ajabmaski, Navbiy «Sab’ai sayyor» dostonidagi birinchi musofir 1 И б р о ҳ и м Ҳ а қ қ и й Б у р с а в и й . Китоб ул-анвор. Истамбул, 1999. 117-бет. 2 А л и ш е р Н а в о и й . Мукаммал асарлар т ў пламн, б-жилд. Тошк е нт, 519-бет 21

tomonidan naql etilgan hikoyat qahramonlari Farruh va Ahiyni ham ana shunday kimsalarga ibrat qilib ko‘rsatgan bo‘lsa. Shayx Najmiddin Kubro 7 xil rang xislatini 7 tushunchaga moslab talqin etgan: 1) Oq – islomni; 2) Sariq – iymonni; 3) Zangori – ehsonni; 4) Yashil – ishonchni (itmino) 5) Ko‘k – to‘liq ishonchni (iqon) 6) Qizil –irfonni 7) Qora – hayajon, hayratni anglatgan 1 Ba’zi tariqatlarda nafsdagi poklanish va o‘zgarishlar rang vositasida aniqlangan. Bu ranglar: moviy, sariq, qizil, qora, yashil, oq va rangsizlik. Qora rang – nafsi mutmanni (tingan, yaxshilikka bosh etgan nafs)ning rangi bo‘lib, u Ollohning izni va ruhning nuri ila nurlangan, yomon narsalarni tark aylab, go‘zal tobe nafsdir. Uning sifatlari: Ibodat, Riyozat, Qillati taom (kam ovqatlanish), Tavakkul, Tafakkur va A’moli xayr 2 . Tangri taolo olamni olti kunda yaratdi –deb yozadi Rabg‘uziy: – Birinchi – yakshanba kuni osmonni yaratdi – Ikkinchi – dushanba kuni oyni, quyoshni, yulduzlarni yaratib, falak ichiga joylashtirdi. – Uchinchi – seshanba kuni qushlar, qurt–qumursqalar va farishtalarni yaratdi. – To‘rtinchi – chorshanba kuni suvni yaratdi, yellarni, bulutlarni chiqardi, daraxtlar, o‘t–o‘lanlarni yaratdi, ularga urug‘ boylab ko‘payish xususiyatlarini ado etdi, hammaga rizq–ro‘z ulashdi. – Beshinchi – payshanba kuni jannat va do‘zaxni, zahmat va azob farishtalarini hamda hurlarni yaratdi 1 Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Тошкент. “Мовароуннаҳр” 2005. 362–бет 2 “Ўзбек тили ва адабиёти” журнали. 2001. 3–сон. И.Ҳаққул “Яна қора ранг талқини ҳақида” мақоласи. 24– бет. 22

– Oltinchi – juma kuni Odam Moni yaratdi – Yettinchi – shanba kuni hech narsa yaratmadi 1 . Aslini, oddiygina Zohiriy holatda “Sab’ai Sayyor” asarini o‘qish vaqtida uning go‘yoki masal ichida masal shaklida, qiziqarli hikoyalarga, rango–ranglikka boy bo‘lgan ertak sifatida talqin etiladi. Ammo, uning ichki botiniy olamiga kirar ekanmiz asarning naqadar ma’nolarga g‘ich–g‘ich to‘la ekanligi guvohi bo‘lamiz. II BOB. Alisher Navoiy asarlarida qahramon ruhiyati va ranglar tasviridagi ifodaviylik Alisher Navoiy «Xamsa»sining to'rtinchi dostoni «Sa b ' ayi sayyor » deb atalib , 1484- yili yozib tugallangan . Asarning bosh qahramoni Bahrom bo ' lib , tarixiy shaxs sifatida Eronning sosoniy hukmdori Varaxran V (420 - 438- yillarda podsholik qilgan ) bilan bog ' liq . Bu hukmdor qulon ( yovvoyi kiyik ) ni ovlashga nihoyatda o ' ch bo ' lganligi uchun xalq orasida Bahrom Go ' r ( qulon ) laqabi bilan shuhrat topgan . Sharq mamlakatlarida Mars ( Mirrix ) yulduzi Bahrom deb atalib , jang - u jadallar homiysi sifatida keladi . Bahrom timsoli dastlab forsiy adabiyotda Abulqosim Firdavsiy « Shohnoma » sida tasvirlangan . « Shohnoma » da Bahrom Go ' r haqidagi voqea dostonning faqat bir faslini tashkil etib , unda Bahromning tug ' ilishi , taxtga chiqishi , mamlakatni idora qilish tadbirlari , ov vaqtida o ' z kanizagi Ozoda bilan to ' qnashuviga doir voqealar tasvirlangan . « Shohnoma » dagi Bahrom Go ' r va uning kanizagi orasidagi bu to ' qnashuv lavhasi Nizomiy tomonidan qayta ishlanib , mashhur « Haft paykar » dostoni vujudga keladi . Nizomiy Bahromning ka - nizak bilan bog ' liq hikoyasini qoliplovchi hikoya qilib olib , unga 7 hikoyat kiritadi . 1 Қиссаси Рабғузий 1–китоб, 12–бет. 23

Nizomiy asaridan 200 yil o ' tgach Xusrav Dehlaviy unga javob tarzida « Hasht behisht » dostonini yaratib , 7 hikoyatni hind eposidan oladi . Turkiy tilda birinchi bo ' lib bu mavzuni Alisher Navoiy qalam - ga oladi va o ' z dostonini « Sab ' ayi sayyor » deb ataydi . « Sab ' ayi sayyor » dostoni 38 bob , 5009 baytdan iborat , shundan 11 bobni muqaddima tashkil qiladi . Doston muqaddimasi an ' anaviy hamd bilan boshlanadi . Na voiy Allohni olamning yaratuvchisi sifatida madh etar ekan , dos - tonning mazmuni taqozosi bilan birinchi bobdayoq yetti raqamiga alohida e ' tibor qaratib , iltizom ( bir so ' zni biror parchaning barcha misra yoki baytlarida qo ' llab shu so ' zning muhimligini ta ' kidlash ) badiiy san ' ati vositasida falakning yetti qavat ekanligi , yetti gum - bazdan tashkil topgani , yeryuzi yetti iqlimga bo ' lingani , yetti ko ' k , yetti yulduz kabilar haqida fikr yuritadi . Dostonning 2- bobi munojot bo ' lib , bunda buyuk shoirning Yaratuvchiga murojaati , najot umidi , tavba va iltijolari o ' z ifodasini topgan : Qodiro, ul zaif-u osiymen Ki , boshimdin ayoq maosiymen . 3- bob Muhammad ( s . a . v .) madhiga , 4- bob me ' roj tuni ta ' rifiga bag ' ishlanadi . 5- bob so ' z ta ' rifida . Navoiy bu bobda so ' zga yuk - sak baho berarekan , shunday yozadi : So ' z kelib avval - u , jahon so ' ngra , Nejahon, kavn Ha makon so'ngra... 1 6-bob ulug' salaflar- Nizomiy va Dehlaviy madhiga bag'ishlan-gan. Shoir dastlab badiiy adabiyotdagi ikki adabiy tur, ya'ni nazm va nasr ta'rifiga to'xtalib, ularni bir-biriga qiyoslaydi va nazmning nasrdan ustunligini isbotlar ekan, she'riy asarlarda chiroyli, ta'sirli ibora va badiiy san'atlarni ko'plab qo'llash va injuni ipga 1 Yusupova Dilnavoz. Adabiyot. Universal qo`llanma. –T.: 2014. 209-bet. 24

tergan-dek misralar tizish mumkin, nasr esa sochib yuborilgan javohir- dekgo'zallikdan mahrum deb yozadi. Shuningdek , nazm shakllari orasida masnaviyga alohida to ' xtalib , uni « vase ' maydon » ( keng maydon ) deb ataydi : Masnaviykim , burun dedim oni , So ' zda keldi vase ' maydoni . 1 Navoiy bu ikki xamsanavisni shatranj o'yinidagi oq ot-u (Ni zomiy) qora filga (Dehlaviy), o'zini oddiy piyodaga nisbat beradi. Dostonning 7-bobi «hazrat shayxulislom mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy» madhiga bag'ishlangan bo'lib, Jomiyning bu sohalarda yaratgan asarlari devonlari va dostonlarining nomlarini keltiradi. 8-bob salaflarning nuqsonlari haqida bo'lib, shoir bob sar-lavhasida ustozlar asarlariga mulohaza bildirayotgani uchun uzr so'raydi. Navoiy bu bobda doston yaratishdan oldin tush ko'rganini, tushida 7 gumbaz, 7 gumbaz ichida 7 xil rangdagi mutasaddiyni ko'rganini, shu yerda 7 kun yurib 7 afsona tingla-ganini, bir rno'ysafid unga avvalgi dostonlardagi qusurlarni tuza-tishni so'raganini, uyqudan uyg'ongach muabbir (tush ta'birchisi) aytgan dalillardan so'ng doston yozishga kirishganini aytadi. Shundan so'ng o'zigacha yozilgan Bahrom haqidagi dostonlarni sinchiklab o'qib chiqqanini ta'kidlab, ustozlarning hurmatini o'z o'rniga qo'ygan holda ularga uchta e'tiroz bildiradi: Biri bukim yo ' q anda moyayi dard , Qildilar ishq so ' zidin ani fard . 2 Shoir fikricha , oldingi xamsanavislarning birinchi aybi dard - u g ' amga yetarlicha ahamiyat bermasdan , uni ishqdan xoli tasvir - laganliklaridadir . 1 Yusupova Dilnavoz. Adabiyot. Universal qo`llanma. –T.: 2014. 210-bet. 2 Yusupova Dilnavoz. Adabiyot. Universal qo`llanma. –T.: 2014. 211-bet. 25

Y ana biri bukim anda ba ' zi ish , Zohiran nomunosabat tushmish : Buyla tuhmatki, aysh uchun Bahrom Yasadi yetti qasr surgali kot . Yetti iqlim shohidin yeti qiz, Har biri lutf-u husni g'oyatsiz... Uyqu komin olurg'a mastona, Sho'xlarg'a buyurdi afsona... Anga xud g'aflat o'ldi da'b-u sifat, Uyqusig'a fasona ne hojat? Bahromning ayshi uchun yettita qasr qurilishi, yetti malikaning o'zi mastlikdan g'aflat holatiga yetgan shohni uxlatish uchun afsonalar aytishlari asossiz deydi Navoiy. Buning ustiga, agar afsona aytish zarur bo'lsa, ulardan boshqa qissaxon yo'qmidi degan savolni ham qo'yadi. Salaflarning uchinchi kamchiliklari dardsiz va nodon kishining sarguzashtlarini ko'rsatishni maqsad qilib olganliklarida edi: Bo ' yla nodon uchun yozib avsof , Anga qilgaylar o ' zlarin vassof . Bob so'ngida Navoiy g'oyat kamtarlik bilan o'zini salaflarning faqir shogirdi deb atab, men go'yo pashshadek bo'lib fil ishini qil-moqchiman, osmon tomiga narvon, quyoshga shamdon yasamoq-chiman, o'rgimchak ipidan kamand qilib ajdahoni tutmoqchiman deydi va Allohdan doston yozishda madad so'raydi. 9- bob Sulton Husayn Boyqaro madhi haqidadir . Bu bobda Na voiy falakdagi barcha sayyoralarga birma - bir murojaat qilib ularni o ' z hunarlaridan biroz tinmoqqa chaqiradi , shoh madhida qalam surmoqchiligini aytadi . Shohning ikki tomonlama xon avlodi ekan - ligini , ulug ' otasi Chingizxon , onasi Alanquvo ekanligini aytadi . 26

10- bob Bilqisi Soniy - Xadichabegim madhiga bag ' ishlangan bo ' lib , Navoiy talmeh san ' ati vositasida Xadichabegimni payg ' am - barlar ayollari Sorayi Uzmo ( Ibrohim payg ' ambarning rafiqalari ) va Xadichayi Kubro ( Muhammad ( s . a . v .) ning ayollari ) ga o ' xsha - tadi . 11- bob Bahrom tarixi haqidadir . Navoiy Bahromni sosoniylar hukmdori Yazdijurdning o ' g ' li bo ' lsa - da , otasidan farqli ravishda , ezgu ishlar bilan shug ' ullandi , otasi nimani buzgan bo ' lsa , u bar - chasini qaytadan tuzdi deydi : Har ne ul buzdi , bu borin tuzdi , Bu borin tuzdi , harne ul buzdi . Navoiy salaflar bo ' yicha shoh Bahrom tarixini qisqacha bayon etib , endi men aytadigan qissa avvalgilaridan farq qiladi deydi va Allohga shukrona keltirib Bahrom qissasini boshlaydi . Asosiy voqealar o ' n ikkinchi bobdan ibtido topadi . Yetti iqlim shohi bo ' lgan Bahrom ov qilib yurib rassom Moniyni uchratib qola - di . Moniy Chinda tengi yo ' q birgo ' zal Dilorom haqida xabar berib , uning o ' zi chizgan suratini shohga taqdim etadi . Shoh suratni ko ' rishi bilan Diloromga oshiq bo ' lib qoladi va Chin mamlakati - ning bir yillik xirojini to ' lab , qizni saroyga keltiradi . Shundan keyin Bahrom qizga butunlay mahliyo bo ' lib , davlat , mamlakat ishlarini unutadi . Firdavsiy « Shohnoma » sida tasvirlanganidek , ovda kiyik hodisasi yuz beradi . Dilorom Bahromning merganlik maho - ratini « mashqning natijasi » deb aytadi . Shoh mastlikda qizning oyoq - qo ' lini o ' z sochlari bilan bog ' lab , biyobonga tashlab kelishni buyuradi . Ertasi g ' azab va mastlik tarqab , afsuslanganidan keyin uni o ' zi borib izlaydi , lekin topolmaydi . Hijron azobidan o ' zini bu - tunlay yo ' qotadi . Shohning ahvoli og ' irlasha boradi . Navoiy bu o ' rinda Shoh Bahromda endi chin ma ' noda oshiqlik sifatlari paydo bo ' layotga - niga e ' tibor qaratadi , zero , ruhiy iztiroblar va hijron dardi ishqning ortishiga sabab bo ' ladi . Saroy ahli tashvishga tushadilar . 400 hakim va tabib to ' planib ikki yil davomida shohni davolaydilar . Shoh biroz o ' ziga kelgan - day bo ' ladi . Maslahat bilan yetti iqlim shohi yetti qasr quradilar . Bu yetti qasr yetti shohning mamlakatiga olib boradigan yo ' l usti - da quriladi . Rassom Moniy lining har birini alohida bir rang bilan bezaydi . Bahrom ularni tomosha qilar ekan , kasali tuzala 27

bosh - laydi . Yetti rangdagi yetti qasr bitgach , yetti iqlim shohining yetti qizi Bahrom bilan nikohlanadi . Yetti qasrning har biri yetti sayyo - radan birining rangiga mos bo ' lib , haftaning shu sayyora homiy hisoblangan kuniga xos edi . Yetti qasr tasvirini o ' qir ekanmiz , Na voiy har bir qasrdagi shoh , malika va musofir hamda jihozlar tas virini berishda ranglarning turfa xil nomlanishlaridan ustalik bilan foydalanganiga guvoh bo ' lamiz . Shanba kuni uchun shu kunning homiysi Zuhal (Saturn) sayyorasining rangiga mos qora qasr - mushkfom qasrda shoh Bahrom hindistonlik sayyohning FarruxvaAxiy haqidagi hikoyati-ni tinglaydi. Unga ko'ra, Hind mamlakati podshosi Jasratxonning aql-u husnda tengsiz o'g'li shahzoda Farrux tushida bir parivash-ni ko'rib sevib qoladi. O'sha sanamga yetishish ishqida safarga chiqqan shahzoda Halab shahrida tushida ko'rgan mahvashni uchratib hushidan ayriladi va taqdir taqozosi bilan birgina palosga o'ranib og'ir ahvolda qolganida unga saxovati bilan nom qozon-gan Axiy yordam ko'rsatadi. U bilan suhbatda bo ' lgan Axiy Far - ruxning zakovatiga qoyil qoladi va shahzodaning dardiga davo topishni chin dildan xohlaydi . Nihoyat , Farruxning ishqi tushgan go ' zal o ' z ayoli ekanini bilib oladi va jufti halolini taloq qilib , Far - ruxga nikohlab beradi . Farrux o ' z yurtiga qaytadi va otasi vafot etgani uchun taxtga o ' tiradi . Bu orada Axiyning ishlari orqaga ketadi , tuhmatga uchraydi , o ' z yurtidan qochib jon saqlab qoladi . Farrux uylangach Axiyning mardligidan hayratga tushadi , ayolni o ' ziga singil kabi tutadi va do ' stini izlaydi . Axiy esa Hind mulkiga borib qoladi , shu yerda ikki do ' st topishadi , Farrux singlim deya Axiyning o ' z ayolini katta to ' y bilan nikohlab beradi . Shu tariqa ular chin do ' st sifatida bir - biridan yordam va mehrini ayamay uzoq umr kechiradilar . Mazkur hikoyat yakunida sayyoh Shoh Bahrom - ga o ' zining Axiy avlodidan ekanini ma ' lum qiladi . Shoh uni siylab , saroyda olib qoladi . Alisher Navoiy faqr maslagiga zo‘r ishonch bilan qaragan. Ulug‘ shoir faqr hollarini alohidaishtiyoq bilan tasvirlaydi, komillik maqomlarini faqr e’tiqodi va tajribasi ila aloqadorlikda ko‘rsatishga ahamiyat beradi. Bu bejiz emas, albatta. Ulug‘ shayxlardan biri shunday degan ekan: “Soliqni haqqa vosil aylaydigan 28

yo‘llar ko‘kdagi yulduzlarning sonidan ham ko‘p edi. Endi o‘sha yo‘llardan faqat faqr qoldi. Zotan, yo‘llarning eng to‘g‘risi ham shudir” 1 Farruh va Ahiy faqr yo‘lidan chekinmaganliklari, faqrning “shom rang libos”i talablariga to‘la rioya qila olganliklari uchun ham maqsad manziliga yetishganlar. Ular himmat, muruvvat va futuvvatda go‘yo bir-birlari bilan musobaqaga kirishganday ko‘rinsalar-da, oliy matlabga erishish hollari bitta – faqr. Navoiy buni butun hikoyat davomida goh ochiq, goh ramz va ishoratlar orqali ta’kidlab boradi. Hikoyatda, xususan, “Qora libos” (“Qora palos” ham deyilgan) alohida ma’no qimmatiga ega. Hind hukmdori Jasoratxonning o‘g‘li Farrux “Lutfi ila xulqi haddi g‘oyatsiz, fahmu idroki xud nihoyatsiz, “ilmu kamol aro mohir” 2 shahzoda edi. Shunga qaramay, u qari otasining istagiga yon bermasdan, toju taxtni qabul qilmaydi. Zero: Faqr etib erdi ko‘nglini mashg‘ul, Aylamas erdi saltanatni qabul. Farruz tushda ko‘rgani parivashni axtarib ko‘pchilik bilan yo‘lga chiqqach, g‘urbat mashaqqatlarini torta-torta bir manzilga yetadilar. Shunda u uyquga cho‘mgan hamrohlariga maktab qoldirib, ulardan ajraladi va yakkayu yolg‘iz o‘zi ishq safarini davom ettiradi. Shu tunda u: Egnidin soldi shohvor libos, Kiydi o‘rniga shom rang palos. Bu libos qora rangli xirqa edi. E’tiborlisi shundaki, xuddi shu libos sharofatidan Farruxga murod eshiklari ochiladi. Farruxning ishq va poklikda sobitligiga tan bergan Axiy aql bovar etmas ishni amalga oshiradi: o‘z suyukli 1 Рисолан Қушайрий, 445-бет. 2 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 10-жилд. 142-бет (Бундан кейин мазкур нашрдан олинган мисолларидир саҳифаси қавс ичида кўрсатилади. И.Ҳ.). 29

xotinini taloq qilib, unga nikohlab beradi. Biroq o‘zga diyorga ularni kuzatayotganda, yodgorlik uchun Farruxdan o‘sha “qora libos”ni tilab oladi: Yodgor istadi palosin aning, Tilab oldi qora libosin aning. Albatta, shahzoda ma’shuqasi Axiyning jufti haloli ekanligini bilmasdi. Aks holda, Axiyning qilgan ishiga aslo ko‘nmas, go‘zal bir ayolning ko‘z yosh to‘kib, g‘am-g‘ussaga botishiga ham imkon bermasdi. Farrux do‘stining xotinidan bor haqiqatni eshitishi bilan: Sen ham emdi shukufta dil bo‘lg‘il, Manga iki jahon singil bo‘lg‘il. deya uni singil o‘rnida qabul aylaydi. Yoridan judo bo‘lgach, og‘ir iztirob va ruhiy qiynoqlarni ko‘nglidan kechirgan Axiy tuhmatga ham giriftor etiladi: Ki: “Axiy mamlakat qilurg‘a xarob, Yana bir shohga yasab asbob, Shohning shahridin uzotibdur, O‘zni dushmanlar ichra qotibdur”. degan aybnoma bilan hibsga olinadi. Ko‘p o‘tmay, u hibsxonadan qochishga muvaffaq bo‘ladi. Va Farrux diyori sari safar qiladi. yo‘l zahmatidan horib, “Bir buzilg‘on hisor” ichida xastavu behol yotgan Axiyga omad kulib boqadi: shahar atrofida sayr aylab yurgan Farrux: Ul buzuq sori chun soldi nazar, Qildi o‘z holi xotiriga guzar. So‘rdi ul yonki: “Ne g‘arib erkin, Ki bu mehnat anga nasib erkin?” 30

Ana shunda hind hukmdori, ya’ni Farrux bir paytlar yodgorlikka berilgan qora libosni taniydi: O‘z libosini oshno ko‘rdi, Notavone palos aro ko‘rdi. Ahiy hushiga kelgach, ikki do‘sti sodiq zor-zor yig‘lab, quchishib, hol so‘rashdilar. Shoh qasriga olib borilgan Axiyga ko‘p hurmat-ehtirom ko‘rsatiladi. Uzoq muddat o‘tmay tantanali marosim o‘tkazilib, Axiyga yori qayta nikohlab beriladi. Mahbubasidan Shohning iffatu muruvvatini, Pokravlig‘ fanida quvvatini. eshitgan Axiy necha kun behushu behol yuradi. Nihoyat, xotirjam va baxtiyor hayot boshlanadi. Axiy “zarboft xil’at” kiyib, shoh yonidan o‘rin egallaydi, ammo xayr-xosiyatli o‘sha qora libosni kiyishni ham kanda qilmaydi: Uyga kirgach qaro palosi edi, Ki safarda aning libosi edi Tengri shukridakim, tili edi lol, Toat aylar edi kiyib qaro shol. Naql etilishicha, Ibrohim Xalilulloh olovga tashlangani zamon Olloh hukmi bilan Jabroil jannatdan bir ko‘ylak keltirib, unga kiydirgan va shu ko‘ylak tufayli u olovda yonishdan xalos bo‘lgan ekan. Bu ko‘ylak dastlab Hazrati Ishoqqa, so‘ngra Yoqub alayhissalomga meros o‘tgan. Yusuf payg‘ambar uni kiygani uchun quduqdan omon chiqqan. Ahli tasavvur xirqada ana shu ko‘ylak sirlarini ilg‘ab, unga ma’naviy ma’nolar berganlar. 31

Ali bin Usmon Jullobiy Hujviriyning ta’kidlashicha, xirqaning beli – sabrni, ikki yoni – xavf va rajoni, ikki oldi – qabz va bastni, belbog‘i – nafsga qarshi kurashni, yoqasi – yaqinni (shubhasiz ilmni), astari – ixlosni tamsil etgan. U yana yozadi: “Hirqa safvat (porloqlik), faqr va tariqat maqomlarining barini o‘zida mujassamlashtirgan bir libosdir. Bu libosdan kechish va uzoqlashish hamma narsadan uzoqlashish demakdir” 1 . Zero xirqa kiyish Ollohni tanish shartlaridan hisoblanganki, qora xirqa yopingan so‘fiy o‘z qalbi va vujudini to‘la – to‘kis Ollohda tasavvur etmog‘i lozim bo‘lgan 2 . Bunday taxayyul va yaqinlik inson ahloqini nechog‘lik poklasa, ko‘ngli va ruhini o‘shancha go‘zallashtiradi. Nafsi ammora mag‘lub etilgan muhitda berahmlik, nodonlik, riyokorlik, kibr, qahr kabi yuzlab hayvoniy va shaytoniy sifatlar o‘z-o‘zidan barham topadi. Mana shuning uchun odamlar Farrux va Axiydan o‘rnak olib, “qora ko‘ylakni” odatga aylantirganlar: Chunki shah xilvati qaro bo‘ldi, Qora kiymak ulus aro bo‘ldi. Mana shuning uchun Alisher Navoiy poklikdan, sadoqatdan, muruvvat va kamolotdan dalolat beruvchi faqr libosini yoqlab: Qora rang elga toji torakdur, Kim bu rang ichradur muborakdur. degan va buni tariqat odobi, naqshbandiylikdagi faqru fano shartlaridan ajratib talqin qilish shoir ko‘zlagan haqiqatga aslo muvofiq kelmaydi. Yana shuni ham inobatga olmoq zarurki, Navoiy ushbu e’tirofi bilan hamma “qora shol”dan libos kiysin, siyahpo‘shlik barcha uchun umumiy urfga aylanmog‘i kerak mazmunidagi bir niyatni ko‘zlagani yo‘q. Balki “qora rang”, “qora libos” 1 Али бин Усмон Жуллобий Ҳужвирий. Кашф ул-маҳжуб. Исломобод, 1990. С. 66-67. 2 Курбанмамадов А. Эстетическая докторина суфизма. Душанбе, 1987. С. 42-243. 32

ramziga asoslanib, tasavvufiy hayot imtiyoz va imkoniyatlari, tasavvufiy axloq kuch-quvvatiga ko‘pchilikning nigohini qaratgandir. Chunki tasavvuf, ayniqsa, faqr tariqi – ishq va ma’rifat, tafakkur va xoksorlik ila insonni shu dunyoda jannatga vosil etuvchi munavvar bir yo‘l erur. Bu jannat esa oshiq, orif va faqirning ko‘ngul olamidir. Qora qasrda shanba kunida aynan hindiy sayyohning hikoya so‘zlashining sababi, qora rang hindlarda g‘ambodolik ramzi ekanligidir. Bahromning tushkun holatini ifodalashda qora rangdan foydalaniladi. Hikoyada zohiriy ma’noda Bahromning tushkunligi ifodalansada botiniy ma’noda u o‘zgacha tarzda akslanadi. Farrux bir kecha ibodat paytida, sajdada uyqu kelib, tush ko‘radi. Tushida ustiga qora mato yopilgan bir mahmil – qajala ham bo‘lib, bir lahzalik shamol pardani uchiradi va Farrux o‘sha kajaladagi pariga oshiq bo‘ladi. Parda yana yopilib qoladi. Uni qayta ko‘rolmaydi. Lekin ishqi uning qalbini qiynaydi. Shu chog‘ uning qulog‘iga, “Bu Quds yeri” degan kalimalar eshitiladi xolos. 33

Bilamizki, Qora rang so‘zimiz boshida ta’kidlaganimizdek, musulmon xalqi uchun muqaddas rangdir. Qadimda ka’ba o‘rniga Quddus ziyorat etilgan. Ko‘rinib turibdiki botiniy ma’noda qora rang ostida Olloh vasqi, Olloh uyi – Qudsga ishora ham qora rang bilan berilmoqda. Yakshanba kuni uning homiysi Quyosh sayyorasining rangiga mos sariq qasrda Shoh Bahrom rumlik sayyohning Zayd Zahhob haqidagi hikoyatini 34

tinglaydi. Unga ko'ra, juda o'tkir bilim egasi bo'lgan Zayd Zahhob ismli zargar Rum mamlakati podshosi-ning eng yaqin do'sti edi. U shohning ishonchini qozongan bo ' lib , hukmdor u bilan har bir ishda maslahatlashar edi . Bir kuni Zayd Zahhob shohga oltin taxtyasab berishni taklif qiladi . Shoh ko ' nadi va xazinadan ikki ming botmon oltinni zargarga olib beradi . Zayd Zahhob sirti oltin bilan qoplangan , lekin ichki tomoni kumush bilan to ' ldirilgan taxt yasaydi . Qolgan oltinlarni esa o ' zlashtirib yubora - di . Shoh bundan bexabar bu hashamatli taxtga chiqib qoyil qola di . Zayd Zahhobning dushmanlari shohga uning firibini ma ' lum qiladilar . Shoh Zayd Zahhobni zindonga tashlaydi . Zayd zindon - dan qochib , Qustantaniyaga borib butxonada rohiblik qila bosh - laydi . U yerda hammani o ' ziga muxlis qilib , butxonaning oltindan yasalgan barcha buyumlarini shisha va boshqa metallar bilan almashtirib qo ' yadi . Keyin o ' z muxlislariga bu yurtni tark etishi - ni aytganda , hamma uni yig ' lab kuzatadi , Zayd keta turib ular - ga bir xat qoldirganligi haqida ma ' lum qiladi . « Rohib » ketgach , muxlislari uning xatini topib ko ' zga surib o ' qisalar , unda Zayd - ning hamma kirdikorlari bitilgan bo ' ladi . Butparastlar oh - voh qilib qolaveradilar . Zayd esa Rumga qaytib bemor bo ' lib qolgan shohni davolaydi , qayta uning ishonchiga kirib dushmanlarini jazolaydi . Hikoya yakunlangach , sayyoh o ' zining Rum mamlakatidan , Zayd Zahhobning avlodlaridan biri ekanligini aytadi . Shoh Bahrom bu sayyohga ham muruvvat ko ' rsatib , saroyda olib qoladi . 35

Shu bilan birga Zayd orqali “sohta pir”lar va “sohta muridlar” ustidan kuladi. Ya’ni Farangdagi butxonaning oltin butlariga ishqiboz bo‘lib, oltin dardida yongan Z ayd ularga o‘zicha ixlos qo‘yib, tinmay ibodat qila boshlaydi. Uning bu xil makkorligi butxona ahlini shaydo qildi, barchalari murid bo‘lishistagini bildirib, uning amri bilan ibodat qila boshlaydilar: 36

Kecha-kunduz ibodat aylar edi, Har olam oni ziyorat aylar edi. Ko‘rguzub har sanamga bir ixlos, Ki samad sajdasiga bandai xos. Makru reu ancha ayladi paydo, Ki ul yel bo‘ldilar anga shaydo. 1 Bu bilan Navoiy ko‘ringan har qanday tilla rang ham oltin bo‘lavermasligini zo‘r mahorat bilan ifodalaydi. Nafs martabalaridan sariq – nafsi ammoraning rangi bo‘lib, hayvoniy va shaxvoniy orzular asiri bo‘lgan solikning nafsi ifodasidir. Dushanba kuni shu kun homiysi Oy sayyorasining rangiga mos yashil qasrda Shoh Bahrom misrlik sayyohdan Sa'd haqida gi hikoyatni tinglaydi. Unga ko'ra, misrlik boy xojaning kamolga yetgan o'g'li Sa'd otasi kabi musofirlarni mehmon qilishni xush ko'rar edi. Bir kuni uning dargohiga shahrisabzlik ikki sayyoh kelib o'z yurtlaridagi g'aroyib xususiyatli dayr - butxona haqida aytib beradilar. Mazkur butxonaning o'ziga xos tomoni shu ediki, kimki u yerda bir kun tunasa tush ko'radi va tushi, albatta, o'ng keladi. Sa ' d shu butxonaga borish ishqiga tushadi va otasining roziligini olib safarga otlanadi . Unga shahrisabzlik ikki musofir hamrohlik qiladilar . Dayrga yetib borgan Sa ' d tush ko ' radi . Tush ta ' sirida xayolga botib o ' tirsa , eshikdan bir mo ' ysafid kirib ke ! adi . Mo ' ysafid unga o ' z taqdirini aytib beradi va Sa ' dni ancha vaqtdan buyon ku - tayotganligini ma ' lum qiladi . Sa ' d bu donishmand mo ' ysafidning maslahat va ko ' rsatmalari bilan harakat qiladi . Uzoq sarguzasht - larni , sinovlarni boshdan kechirib Gulrux ismli go ' zalning vasliga yetishadi . Sayyoh hikoyatni yakunlagach o ' zining Shahrisabzdan , Sa ' d avlodlaridan biri ekanligini ma ' lum qiladi . Shoh Bahrom sayyohni Shahrisabzga voliy etib tayinlaydi . Umuman olganda , hikoyatning bosh qahramoni Sa ' dning 1 Хамса. Тошкент. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1986. 253-бет. 37

sarguzashtlari Navoiyning « Farhod va Shirin » dostonidagi Farhod bilan bog ' liq voqealarni yodga soladi . Dushanba kuni Oy sayyorasining rangiga mos yashil rangdagi qasrda Sa’d haqidagi afsonani ko‘zdan kechirar ekanmiz, yashil rangning Shahrisabz o‘lkasining simvoli sifatida ko‘ramiz. 30-40-yillarda xrestomatik bir ma’lumotga, 38

aylanib ulgurgan ma’lumotga tayanilsa, yashil-sharq qutbining rangidir. Ilohiy tomondan ko‘rilsa, Olloh Qur’onning 55-surasida yaxshi amalli bandalariga yashil bog‘, bog‘ning ichida yashillikka burkangan yashil suyanchig‘larga va’da beradi. Shuningdek, Alisher Navoiyning o‘zi ham hikoya so‘rog‘iga ushbu rangga shunday ta’rif beradi: Sho‘x kim bo‘ldi sarudek chalak, Sabzai xatti aylar elni halak. Xizr bu rangdin nishon topti, Tong yo‘q ar umri jovidon topdi. Ya’ni: Yashil rang-bahor rangi, sabzayu o‘tloqlar rangidir. Xizrning abadiy hayotga erishganligi sababi ham uning shu rangdan nishon topgani bo‘lsa, ne ajab! -Yashil rang – Nafsi lavvama. Bunda solik ruhi yomonlikdan yaxshilikka qaytish orzusi tug‘iladi, gunohlari uchun o‘zini qoralaydi. Homiysi Mirrix (Mars) bo'lgan seshanba kunida Mirrix rangiga mos qizil qasrda Shoh Bahrom navbatdagi sayyohdan Shoh Juna va uning do'sti Mas'ud haqidagi qissani tinglaydi. Roviy shohga Dehlida sultonlik qilgan Junaning saxovati cheksiz ekanligini hikoya qilish bilan o'z qissasini boshlaydi. Sulton Juna shu qa - dar saxovatli bo ' lib , uning saxiyligi chegara bilmasdi . Bir kuni bir musofir uning mehmoni bo ' lib bir ko ' zgu sovg ' a qiladi . Ko ' zgu rost gapirgan odamning yuzini oq , yolg ' onchining yuzini qora ko ' rsatar edi . Shoh Juna musofirni siylab , undan mendan ham o ' tadigan saxiy bormi deya so ' raydi . Yo ' q deb javob bergan sayyohning yuzi ko ' zguda qora bo ' lib ko ' rinadi . Nihoyat , uyalib sizdan ham saxiyroq odam bor , bu go ' zal Taroz o ' lkasida yashovchi Mas ' ud - dir deydi . Shoh esa hammaga ruxsat berib , payt topib Tarozga jo ' naydi . U yerda Mas ' ud bilan uchrashib do ' st tutinadi . Mas ' ud - ning fasohatidan hayratda qoladi . Mas ' ud unga o ' zi 39

uchun eng aziz bo ' lgan nimaiki bo ' lsa hammasini ikkilanmay hadya qilib yuboradi : sevimli , kuy va qo ' shiqda mohir kanizagini , mayijuga - maydigan jomini , Gulgun laqabli otini . Bundan ta ' sirlangan shoh Mas ' udni Tarozga hokim qilib tayinlash to ' g ' risida farmon beradi . Taroz hokimi Jaypur esa bundan bezovta bo ' lib , Ballu degan qat - tol vaziri bilan maslahatlashib Mas ' udni yo ' q qilish rejasini tuzadi . Unga ko ' ra , Jaypur Mas ' ud bilan do ' st tutinadi , bir kuni Mas ' udni mast qilib bir chohga tashlatadi . So ' ng qayg ' urgan bo ' lib yig ' laydi , boshqalarni ham ishontiradi va Mas ' ud uchun motam ham ochti - radi . Ballu esa Mas ' udni azoblay boshlaydi . Jaypurning bir go ' zal qizi bo ' lib , Mas ' udga oshiq edi . U Mas ' ud haqida bilib qoladi va ikki sodiq kanizi yordamida uni qutqarib davolaydi va otasining saroyidan Mas ' ud bilan qochib ketadi . Jaypur ularga yetolmay dog ' da qoladi . Ikki sevishgan yo ' lda ko ' p qiyinchilik bilan Dehliga borib qoladilar . Mas ' ud o ' zi mehmon qilgan Junaning shoh eka - nini bilmasdi , shuning uchun pul topish ilinjida shoh saroyiga bor - ganda sehrli jomini , kuy chalib qo ' shiq aytayotgan kanizini , Gul - gun otini ko ' rib avval hayron bo ' ladi , keyin shohning Juna ekanini bilib qoladi . Mas ' ud tanigan boshqa mahramlar bu haqda Juna - ga aytadilar . Do ' stini yo ' qotib hajr azobida qolgan shoh bundan bag ' oyat shodlanib , do ' stiga mehribonlik ko ' rsatadi , uning yorini ham olib keltiradi , Jaypur va Balluni esa jazolaydi . Hikoyasini shu tariqa yakunlagan sayyoh Shoh Bahromga o'zining Tarozdan, Mas'ud avlodlaridan biri ekanligini aytadi. Bahrom uni Tarozga hokim qilib tayinlaydi. Seshanba kuni Mirrik (Mars) Bahromning o‘zligini anglatuvchi sayyora ostida va rangda ya’ni gulgun rangli qasr – qizil qasrda hikoya tinglanadi. Ushbu rang – Nafsi muhhima bo‘lib, ya’ni solik qilayotgan ibodatidan haqiqiy zavq topadi. Faqat haq ishqi bilan yonadi. Gulgun qasrda shohga gulgun rangli idishlarda gulgun boda tutqariladi. 40

Ushbu kuni shoh Yo‘na va uning do‘sti Ma’sud hikoyasini tinglar ekan, hikoya davomida Ma’sud shoh Yo‘naga bir jom sovg‘a qiladi (qizil bodaga to‘la qizil jom) va uning hosiyatini tushuntiradi. Ushbu jom bir to‘lgandan so‘ng hech qachon maydon bo‘shamasligini, aytib o‘tadi: Bu esa o‘z-o‘zidan ilohiy ishqqa ishoratdir. Bundan tashqari qizil rangning qonga, jang-u jadalga ishoraligini biz doston so‘nggida Bahrom o‘z Diloromini topib, murodiga yetgach, tinimsiz ayshga 41

berilib, ov qilib dunyoni larzaga keltirarli darajada ovning orqasidan hamma joyni hayvonlar qoni bilan bejab, uning oqibatida eski botqoqlikning ko‘zi ochilib, ularni mulohimlari bilan birga botqoqlik o‘z olamiga tortish paytida ko‘rar ekanmiz qizil rangning faqatgina ilohiy ishq emas balki qirg‘in, o‘lim, Hudo tomonidan berilgan jazo ranggi sifatida ko‘rishimiz mumkin. Bu bilan biz Navoiyning oshiqlik va shodlik bir – biriga muvofiq emas, shoh ishqida sobit turolmadi, ishq shartlarini ado etmadi, natijada gunohlar qilib, Alloh tajalliysi bo‘lgan tabiatga zarar yetkazgani uchun jazolandi degan fikrini ko‘ramiz. Chorshanba kuni uning homiysi Utorud (Merkuriy) rangiga mos moviy qasrda Bahrom navbatdagi jahongashtadan Mehr va Suhayl haqidagi hikoyani tinglaydi. Unga ko'ra, Adan degan joyda bir orolni o'z makoniga aylantirib dengizda qaroqchilik qi-lishni kasb etgan Jobir degan yo'lto'sar Behishti saro shahrining go'zal malikasi sayr qilib chiqqan qayiqni qo'lga kiritadi. Lekin Mehr shu qadar go'zal ediki, Jobir uni ko'rib hushini yo'qotardi. Shuning uchun qizga yaqinlasha olmay , o ' zining baland devorlar bilan o ' ralgan bog ' ida yashashiga ruxsat beradi . Mehrning otasi Navdarshoh Yaman mamlakati shohi No ' monning o ' g ' li Suhaylga qizini bermoqchi edi , shuning uchun Shoh No ' mon o ' g ' lini kema - ga chiqarib Navdarning mamlakatiga yuboradi . Suhayl dengizda Jobirga yo ' liqadi va jangda yengilib qoladi . Suhaylning jang qi - lishiga , jasoratiga qoyil qolgan Jobir uni o ' ldirmasdan o ' z bog ' ida - gi bir chohga tashlatadi . Shoh Navdar va No ' mon o ' zaro xat yo - zishib birgalikda Jobirga hujum qilishga kelishadiiar . Navdarshoh quruqlikdan , No ' mon shoh dengizdan Jobir ustiga qo ' shin tortish - ga ahd qiladilar . Quruqlikdan kelayotgan Navdar askarlaridan aj - rab , ovga berilib Jobir qo ' liga asir tushadi . Dengizda esa No ' mon shoh ham yengilib dengiz qaroqchisiga tutqun bo ' ladi . Mehr visoliga yetisholmagan Jobir esa ichkiiikka zo'r bera-di. Mehr bog'da aylanib yurib chohda yotgan Suhaylni bilib qolib qutqaradi, so'ng Suhayl Jobir bilan jang qilib uni yengadi va tutqun-likdagi hamma ozodlikka erishib murod-u maqsadga erishadilar . 42

Mazkur hikoya poyon topgach, shoh Bahrom roviyni munosib taqdirlab, uyquga ketadi. Chorshanba kuni havo rang (nilufar rangli) qasrda hikoya tinglanar ekan, biz uni 2 xil talqin etishimiz mumkin. Birinchi jihati Olloh taolo ushbu kuni Rabg‘uziyning keltirishicha: “Suvni yaratdi, yellarni, bulutlarni chiqardi, daraxtlar, o‘t-o‘lanlarni yaratdi, ularga urug‘ boylab ko‘payish xususiyatini ato etdi, 43

hammaga rizq-ro‘z ulashdi. 1 ” Ko‘rinib turibdiki olamdagi moviy, ko‘klikka burkangan mo‘’jizalar ushbu kuni bunyod bo‘ldi. Ikkinchi jihatdan havo rang – nafsi Roziya ya’ni nafs sifatlari yo‘qolib, “Holo”ga iste’dod qarorida boshlaydi. Ollohdan kelgan har narsaga to‘la to‘kis rozi bo‘linadi. Ushbu kuni Mehr va Suhayl hikoyasi tinglanar ekan, hikoyadagi aksariyat hodisalar dengizda ro‘y beradi. Shuningdek bundan tashqari hikoyani o‘qish davomida ushbu rangning motam belgisini ifodalashiga ham guvoh bo‘lamiz: Topibon ashki nilufarda marmar, Yo‘q, ajab bahr ichinda nilufar. Ko‘ngli gar nilufarg‘a ro‘qib edi, Mehr ila nilufar munosib edi. Nilufar sari ko‘p qilib ohang, Kiymakin ham qilib loli ul rang. 2 ya’ni jobir qo‘liga tushgach, aza tutib nilufar rangli – ko‘k kiyim kiyganligi berilyapti. Hikoya oxirida esa Mehr va Suhayl o‘z maqsadlariga yetgandan so‘ng, nilufar rangli libos kiyishni odat qiladilar. Payshanba kuni shu kun homiysi Mushtariy (Yupiter) rangiga mos sandal qasrda Shoh Bahrom Muqbil va Mudbir haqidagi qissani tinglaydi. Unga ko ' ra , Muqbil va Mudbir Boxtar degan joydan Xovarga yo ' l oladilar . Muqbil ibodatli , rostgo ' y bo ' lib , Mudbir kazzob va pastkash edi . Ular qaynoq vodiyi hamimdan birga o ' ta - dilar . Mudbirning ahmoqona gaplaridan Muqbil ko ' p ozor chekib , undan voz kechmoqchi bo ' lsa , Mudbir yalinib tavba qiladi . Ular shu tariqa safarda davom etadilar . Dengiz sohiliga borib bir ke - maga chiqadilar . Muqbil , odatdagidek , ibodat 1 “Қиссаси Рабғузий” 1-китоб, 12-бет 2 Ўша китоб, 271-бет. 44

qilib , tasbeh o ' girib o ' tirsa , Mudbir Xudoga shirk keltirib valdiray boshlaydi . Shunda to ' fon kelib ularning kemasini g ' arq qiladi . Bu ikkisi taqdir taqozosi bilan qutulib qirg ' oqqa chiqib , o ' rmonga duch keladilar . Shu yer - dagi bir daraxt kovagida buloq bo ' lib , u yerda buning suvini ich - gan odam mutlaqo ochiqmasligi , suvsamasligi va yolg ' on gapirsa yorilib o ' lishi yozilgan bo ' ladi . Muqbil va Mudbir bu suvdan to ' yib ichib olganlari uchun yozuvni o ' qisalar , buloq suvida boshi bilan sho ' ng ' ib cho ' milgan odam g ' aroyib voqealarni ko ' rishi aytilgan ekan . Faqat rostgo ' y odam cho ' milishi mumkin , yolg ' onchi esa kuyar ekan . Natijada suvga Mudbir tusholmaydi , Muqbil buloqqa sho ' ng ' ib bir qasrga duch keladi , u yerda bir mahvashga oshiq bo ' lib qoladi ... O ' ziga kelib , suvdan chiqqanida esa oshiq bo ' lgan go ' zal ishqida o ' zini yo ' qotib bexud bo ' ladi . Muqbil va Mudbir qirg ' oqqa yaqinlashib bir kemaga duch keladilar . Bu kema san dal daraxti yog ' ochi bilan to ' la bo ' lib , odamlari o ' lib yotardilar . Gap shundaki , Xovar mamlakati shohi qizi kasalga chalingan bo ' lib , tabiblar unga sandal daraxtidan yasalgan qasrda yashash davo degani uchun , ko ' plab savdogarlar shu daraxt yog ' ochlarini olib kelayotganlarida dengizda po ' rtanaga tushib , chiqolmay ochdan o ' lgan edilar . Ular qirg ' oqqa borganlarida Xovar shohiga duch ke ladilar . Mudbir o ' zini savdogar , kema egasi , Muqbilni qulim deb tanishtiradi va shu zahoti yorilib o ' ladi . Muqbil esa bor gapni ya - shirmay aytib beradi . Shoh uni o ' ziga kuyov qilishni xohlab to ' y beradi . Malikaning qasriga borgan Muqbil xuddi buloqda ko ' rgan holatiga duch keladi : sandal qasr , go ' zal qizlar va ... o ' sha u sevib qolgan mahvash . Keyin ma ' lum bo ' ladiki , bu go ' zal Xovar shohining qizi bo ' lib , unga jinlar shohi oshiq bo ' lgan ekan . Lekin qizga yetisholmagan jinlar shohi o ' sha oroldagi daraxtdagi kovakdagi buloqda qizning suvratini , lining qasrining nusxasini paydo qilib , o ' zini ovutib o ' tirarkan . Muqbil shunga duch kelgan ekan . Shu tariqa Xovar shohining go ' zal qizi va rostgo ' y Muqbil vaslga erishadilar . Hikoya yakunlangach , xushnud bo ' lgan shoh Bahrom uyquga ketadi . 45

Payshanba kungi sandal rang (jigarrang) bo‘lgan ushbu kunda barcha qasrning qismlari ushbu rangdan tashkil topadi. Ushbu kuni “Qissasi Rabg‘uziyda” keltirilishicha Hudo jannat va do‘zaxni, rahmat va azob farishtalarini hamda hurlarni yaratdi. Ushbu rangli qasrda Muqbil va Mudbir hikoyalari tinglanar ekan, ularning ikki xil dunyosi beriladi. Hikoyada tinmay noshukrlik qilib noliyotgan Mudbirga, Muqbilning nasihatlari kor qilmay, natijada Mudbir o‘z boshini o‘zi yeydi. “Qur’on” ning87-a’lo surasida shunday deyiladi: “1 (Ey Muhammad), eng oliy zot bo‘lmish Parvardigoringgizning nomini poklang! 2. U (barcha narsani) yaratib, raso qilib qo‘ygan zotdir. 3. U (har bir narsa uchun munosib yo‘lni) 46

belgilab, (U narsani o‘sha yo‘lga) hidoyat qilib qo‘ygan zotdir. 4-5. U o‘t-o‘lanni undirib chiqarib, so‘ng uni qoramtir (jigarrang) xas - xashak” qilib qo‘ygan zotdir. Ushbu kungi hikoya ham boshdan oyoq, oxirgi qismigacha sanda rangni ifodalaydi. Ushbu rangning mohiyati esa qo‘rquv va hayajondir. Kimda kim, haddini bilmasa, noshukrlik qilsa, albatta do‘zaxiy bo‘lishi, Hudo tomonidan jazolanishi muqarrarligi shoh Bahromga ogohlantirish tarzida shu rangli hikoya orqali uqtiriladi va keyingi kunda shoh baxtini topadi, lekin asar so‘nggida bunday nasihatlar yodidan ko‘tarilganligi tufayli uning o‘zi ham, Hudo tomonidan jazolanadi. Juma uchun uning homiysi Zuhra (Venera) rangiga mos oq qasr barpo qilingan edi. Nihoyat, muborak juma (odina) kuni Bahrom oppoq - kofuriy kiyimda oq qasr ichida fil suyagidan ya-salgan taxt ustida o'tirib oq kiyimli go'zal bilan billur jomda oq may ichadi va Chin go'zali qoshida xorazmlik musofirning hikoyasini tinglaydi. Musofir o'zining Xorazmdan ekanligini, soz chalishini, iqlimdagi barcha ustozlar uning shogirdlari ekanligini, kutilmagan-da bir chinlik savdogaming go'zal kanizagi Xorazmga kelgach, uning ishi kasodga uchraganini, kanizak huzuriga borib arz qil-ganini, uning sozini tinglab, uning tarixi bilan qiziqqanini va ka nizak unga boshidan o'tganlarni so'zlab berganini aytadi. Shoh Bahrom aytilganlardan bu kanizak Dilorom ekanligini bilib uni olib kelish uchun Xorazmga sipohlarini jo'natadi. Ko'ringanidek, Bahrom birinchi hikoyani o'z ruhiy holati kabi qora qasrda, qora libosda tinglagan edi, chunki u o'z Diloromidan ayrilgan, hijron zulmatiga giriftor bo'lgandi. Yettinchi hikoyani esa oq qasrda oq libosda tinglaydi va bu hikoyat unga visol umididan darak beradi, uning qalbiga yorug'lik olib kiradi. Lekin Bahrom Diloromni topgach yana ovga, aysh-ishratga beriladi. Bir kuni u saroy ahli, sonsiz qo'shin va Dilorom bilan katta ovga chiqqanida, yomg'ir yog'adi va eski botqoqning og'zi ochilib, Bahromni Dilo rom va butun arkoni davlati bilan birga yer yutadi. 47

Bahrom bo'lib o'tgan voqealardan va tinglagan hikoyatlaridan xulosa chiqarmaydi: oshiqlik va shohlikni bir qiyofada olib bor-moqchi bo'ladi, aslida, chin oshiqlik toj-u taxt va boylik bilan mu-vofiq kelmaydi: Ishq ila shohlig ' muvofiq emas , Ishq lofida shoh sodiq emas . Shu bilan birga, Shoh Bahromning halokatini, tasavvuf ta'limo-tiga ko'ra, yana shunday izohlash mumkin: butun johzotlar, tabiat, hayvonotva nabotot olami Allohning zuhuridir. Ularning barchasini Alloh yaratgan ekan , ularga zarar yetkazish Yaratgan irodasiga qarshi borish bilan tengdir . Shu ma ' noda shoh Bahromning tabiat - ga yetkazgan jabr - zulmi uning halokatiga olib keldi . Shoir Bahrom timsoli munosabati bilan o ' z davridagi ba ' zi dolzarb masalalarga ham ishora qilib o ' tgan . Xususan , haqiqiy hukmdor har qanday illatlardan xoli bo ' lishi zarurligi , xalq ahvolidan g ' ofillik va aysh - ishratga berilish oxir - oqibat shohni va mamlakatni tanazzulga olib borishi mumkinligi shoir aytmoqchi bo ' lgan muhim g ' oyalardan biridir . Shu ma ' noda Navoiy dostonning o ' ttizinchi bobida tush ko ' rganligini aytadi . Tushida shoirni Shoh Bahrom yo ' qlab , uni nazm mulkida sohibqiron deb atab yozgan dostoniga yuqori baho beradi va farzandi qatorida sanalmish Sulton Husayn Boyqaroni ogohlantirishini iltimos qiladi va unga quyidagi so ' zlarni yetkazish - ni aytadi : Kijahon kimsaga vafo qilmas , Shohlig ' tarkiga kiro qilmas . Shahki , ming yil oning hayotidur , G ' araz - o ' lganda yaxshi otidur . 48

« Sab ' ayi sayyor » da Navoiy dahosining qudrati shoirning o ' z tilidan aytilgan o ' rinlarda ham namoyon bo ' ladi . Jumladan , dos - ton yakuniga yaqinlashganda shoir asarning yozilish muddatiga to ' xtalib deydi : Manga ayyomi garchi yod ermas , Lek to'rt oydin ziyod ermas. Bo ' lsam o ' zga umurdin emin , Bor edi to ' rt hafta ham mumkin .. 49

Nihoyat, Juma kuni Oq qasrda Bahrom o‘z Diloromi daragini eshitadi. Ushbu rang hamma vaqt yuqorida ta’kidlaganimizdek ko‘p belgililikni ifoda etsada, uning bosh maqsadi yorug‘likdir. Najmiddin Kubroning ta’rificha ushbu rang islomni ifodalaydi. Navoiy asarida ushbu rang ikki xil holatni bildirgan. Biri poklik ma’nosida ikkinchisi motam libosi sifatida: Yuzi sajjoda uzra matlai nur, Mushkining charx aylabon kofur 1 . ya’ni yuzi joynamoz ustida nur sochuvchi, salak mushkini kofurga aylantirgan, qora sochi oqargan. yoki: Mohi kofurgun qabo payvast, Bo‘lub ul hujrada hudoyparast. Bari kiygan hariri subh nishon, Ko‘zi tang otqucha sitorafishon 2 . ya’ni: U go‘zal oq kiyimga o‘ralib, o‘sha hujrada ibodat qilardi. Barcha kiygan kiyimi tongdan nishona beradi, ko‘zi esa, tong otguncha yulduz sochadi, yosh to‘kadi. 1 Хамса. Тошкент. Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1986. 279-б. 2 Ўша китоб 280-б. 50

III BOB. “Sabba’i sayyor” dostonining syujet kompoztsiyasida ranglar mohiyati Ranglarning adabiyotda tutgan o‘rni to‘g‘risida talaygina maqolalarni ham uchratishimiz mumkin: O‘zbek tili va adabiyoti. 2006, 1-son Sirdaryoxon O‘tanovaning “Poetik tasvirda libos va rang uyg‘unligi ” mavzusidagi maqolasisi buning isbotidir. Poetik tasvirda libos va rang uyg‘unligi Badiiy adabiyotda, jumladan, she’riyatda rang bilan bevosita aloqador haqiqatlar tasviri muhim o‘rin tutadi. Bu tasodifiy hodisa emas albatta. Chunki Odam Ato tug‘ilib, ko‘z ochgan dunyo rangli dunyodir. Shuning uchun rang insonga alohida taassurot bag‘ishlaydi. Zero, Qur’oni karimning ham bir necha oyatlarida dunyoning barcha yaratiqlari turli-tuman ranglarda yaratilganligi aytiladi. Masalan,bu o‘rinda: “...ranlarni turli bo‘lgan mevalarni chiqarganimizni ko‘rmadingizmi?” 1 , “...toklarning oq – qizili, rang-barang – yo‘l-yo‘lisi ham, tim qorasi ham bordir”, “...shuningdek, odamlar, jonivorlar va chorva hayvonlari orasida ham turli ranglari bordir” 2 kabi oyatlarni eslatish mumkin. Inson farzandining aql-idroki o‘sib, jamiyat rivojlangani sayin rangga doir qarashlar ham kengayib borgan. Natijada, odamlar olamni tushunishdagi mifologik tasavvurlarida (masalan, qizil rang orqali olov, quyosh yoki qon, hayot jo‘shqinligini tushunganlar), urf-odatlarda (qora va ko‘k ranglar motam belgisi), davlat va jamiyatning siyosiy hayotida, hatto tush ko‘rganda (masalan, yashil rang baxtva omad ramzi 3 ) ham ma’no-mohiyatni bevosita rang bilan bezashgan. Rang kishilarning kundalik hayotiy munosabatlariga ham ta’sir o‘tkazganligini Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk” asaridagi mana bu maqol tasdiqlaydi; “Q il nu bilsa qizil kizar, Japanu bilsa jamil kizar.” 1 Қуръони карим. Алоуддин Мансур таржимаси. Тошкент, 1991, (35:27). 2 Ўша ерда (2:46). 3 Таъбирнома. Тошкент, 2001. 33-бет. 51

Xotinlar eri bilan suhbat istaganda qizil ipakli kiyadi, yalinish va xushomadgo‘ylik vaqtida yashil kiyim kiyadi. Xotinlar haqidagi bu maqol maqsadga erishish, yoqimli muomalada bo‘lishni eslatish maqsadida ishlatiladi” 1 . Xullas, shu va shu singari yana bir qator sabablarga ko‘ra rang bir mavqega erishgan. Aslida ham go‘zallikni anglash, bu, ayni vaqtda, rang sirlaridan voqif bo‘lmoqdir. Badiiy ijodda nimani tasvirlash emas, qanday tasvirlash muhimdirki, bunda rangning roli juda yuqori. Rangdan bahs yuritilganda libos, libos haqida gapirilganda, albatta, rang xotirga keladi. Ehtimol, shuning uchundirki, mumtoz she’riyatimizda bu tushunchalar tabiiy tarzda o‘zaro uyg‘unlik topgan. Ma’lumki, teatr san’atida libos hal qiluvchi ahamiyatga ega. San’atshunos D.Qodirovaning yozishicha, “...libos va pardoz aktyorlarga ham ruhiyat bag‘ishlaydi, ham qahramonlarning ruhiy holatlarini” 2 tabiiy va samimiy jonlantirishga o‘z hissasini qo‘shadi. Lekin hayotda ham libosning o‘rni teatrdagidan aslo kas emas. Shu nuqtai nazardan libos turlariga qaraydigan bo‘lsak, qadim ajdodlarimiz kiygan kiyimlarning turlari biz tasavvur qilgandan ko‘ra ko‘p ekanligi ravshanlashadi. Masalan, Navoiy she’rlarida erkak va ayollar kiyadigan 20 dan ortiq libos turlari tilga olingan: “xil’at”, “abo”, “qabo”, “harir”, “jul”, “xirqa”, “po‘sh”, “joma”, “tanpo‘sh”, “yopuq”, “diklay” (ba’zi o‘rinlarda “dakla”, “dekla”), “po‘stin”, “chakmon”, “debo”, “saqarlot”, “jubba”, “sinjob”, “pashmina” va hakozo. Bu liboslarning rangini aks ettiruvchi sifatlovchilar ham xilma-xil bo‘lib, ular bevosita lirik qahramonning u yoki bu holatini namoyon qiladi. Jumladan, oshiqning hijronda ezilgan dardli, hazin kayfiyati “sarig‘ hulla”, “xazoniy kasvit”, “sarig‘ libos”, “sarig‘ to‘n” kabi iboralar vositasida gavdalantirilgan. Ul sarig‘ to‘nlug‘ turganda ta’zimg‘a tik, Shu’lakim, xoshokni kuydurgali bo‘lg‘ay biyik 3 . 1 Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. Уч жилддик. 1-жилд. Тошкент, 1960. 500-бет. 2 Қодирова Д. XX аср ўзбек театрида либос ва пардоз муаммоси. НДА. Тошкент, 2002. 8-бет. 3 Алишер Навоий. Наводир ул-ниҳоя//Мукаммал асарлар тўплами. 2-жилд. Тошкент, 1987, 299-бет. 52

Taniqli navoiyshunos Yo.Ishoqov Navoiy lirikasiga bag‘ishlangan bir maqolasida: “...g‘azallarda shoirning his-tuyg‘ulari, nozik kechinmalari xilma-xil tashbehlar, original istioralar va avtor maqsadi, munosabatining ochilishiga imkon beruvchi ma’naviy va lafziy san’atlar o‘zining go‘zal va tabiiy ifodasini topgan” 1 – deb yozadi. Darhaqiqat, yuqoridagi bayt “tamsil” san’atining ajoyib namunasi bo‘la olishi bilan ham xarakterlidir, ya’ni birinchi misradagi sariq to‘nli dilbarning ta’zimga qad rostlashi ikkinchi misrada hayotiy bir hodisa bilan dalillanadi. Go‘zal yor ishqida yonib, hijronida o‘rtanib xazon bo‘layozgan oshiq (xoshok)ni sarig‘ to‘nli ma’shuqa – “shu’la” yanada battarroq ishq otashida yondirishiga qiyoslanadi. “Biyik” so‘zining lug‘aviy ma’nosi “katta, ulug‘, tik” bo‘lib, quruq xoshok odatda balandlab, ya’ni tik yonadi. Yoydi poyandoz uchun gulgun haririn yer uza, Azmi gulshan qilg‘onin chun ayladi idrok gul 2 . Ya’ni: gulgun harir libos kygan dilbar gulshanga qadam qo‘yganini payqagan bog‘ unga qizil gullardan poyandoz to‘shadi. Ey Navoiy, xisvati gar obgundir, ne ajab, Bu yaqindurkim, bo‘lur suv ichra durri shahvor 3 . Bu endi boshqa manzara: yorning nozik vujudidagi libos suv rangida. Shu boisdan ham uning nomi “kisvati obgun” dir. Oshiq uning shunday kiyim kiyishidan ajablanmaydi. Chunki “durri shahvor” ham yerda emas, balki suv ichida bo‘ladi. Demak, bu yerda ma’shuqaning siyratiga alohida urg‘u berilmoqda. Boshqa bir baytda o‘qiymiz: 1 Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. Тошкент, 1983. 127-бет. 2 Алишер Навоий. Наводир ун-ниҳоя. 263-бет. 3 Алишер Навоий. Бадеоеъ ул-бидоя. Мукаммал асарлар тўплами, 1-жилд. Тошкент, 1987. 199-бет. 53

Revu rang ahli muridi bo‘lmag‘ilkim, Xizr emas, Xirqasin har ahmoq etsa baqli hamqodek yashil 1 . “Revu rang” - hiyla-makr, “baqli hamqo” – semizo‘t. Qadimiy tasavvurlarga binoan, Xizr alayhissalom uchun xos rang yashildir. U doimo yashil to‘nda ko‘rinadi. Shoir aytmoqchiki, sen yashil semizo‘tga o‘xshash “xirqa” kiygan har bir kishini pir deb o‘ylab, unga murid bo‘lishga shoshilma. Zero, yashillik revu rang – makr –hiyla ramzi ham bo‘lishi mumkin. Lekin yashil rang boshqa bir boqiy haqiqat tantanasini ham aks ettiradi: Muvofiq kiydilar, bo‘lmish magar Navro‘z ila bayram, Chaman sarvi yashil xil’at, mening sarvi ravonim ham 2 . “Xil’at” - libosning xos bir turi bo‘lib, to‘y-shodiyonalarda kiyishga mo‘ljallangan hashamatli kiyim sanaladi. Navro‘z kelishi bilan tabiat uyg‘onib, bog‘-gulzor, dala-qirlar yam-yashil to‘nga burkanadi. Shunga o‘xshab, yashil xil’at kiygan ma’shuqa ham oshiq ko‘nglini bahorga aylantirgan. Ba’zan qiz-juvonlarning ustidagi libosda bir necha rang go‘yo yal-yal yonib, ko‘zni yashnatadi. Kamalakni eslatadigan va kamalakka nisbat berilgan yetti rangni aks ettiruvchi bunday zarrin kiyimlarning tarixi uzoqlarga borib taqalashini quyidagi baytdan anglab olish qiyin emas: Yetti rang debon zarkordin, Mukallal qilib durri shahvordin 3 . “Debo” – nozik, nafis ipak kiyim bo‘lib, shoir ta’kidi bo‘yicha u yetti rang bilan ziynatlangan. Ayni paytda, unga durlar qadalgan. 1 Ўша асар, 212-бет. 2 Ўша асар. 386-бет. 3 Алишер Навоий. Наводир ун – ниҳоя. 312-бет. 54

Biz yuqorida qizil rang, aniqrog‘i, qizil ipakdan tikilgan ko‘ylakning erkak va ayol munosabatlarida ijobiy ta’sirga egaligi haqida so‘zlagan edik. Ammo ushbu rang hamma vaqt, hamma holatlarda ham yaxshi kayfiyat, holat va maqsaddan dalolat beravermagan. Shoh va sultonlar ustidagi qizil libos qahr, g‘azab, hatto xunrezlikka ishorat qilgan. Bu haqda Navoiy shunday deydi: To‘kti qon gulgun libosin kiygach ul xo‘blar shahi, Qon to‘kar emish qizil to‘n kiysa, beshak, shohlar 1 . Birinchi misradagi “xo‘b” – go‘zal ma’nosini bildiradi, demak, “xo‘blar shahi” – “go‘zallar shohi” demak. U gulgun, ya’ni gul rangli qip-qizil libos kiyganda go‘yoki oshiqning jallodiga aylanadi. Nima uchun? Chunki qadim davrlardagi urfga ko‘ra, ba’zi shohlar qizil to‘n kiyganda albatta qon to‘kilgan ekan. Tarixchi Mas’udiyning “Ajoyib al-dunyo” nomli asarida bu xususda shunday ma’lumot berilgan: “...turklar eng buyuk hukmdorlarini xoqon derlar. Uning toji, taxti va kamari oltindandir. Turklar ipak liboslar kiyarlar. Rivoyatga ko‘ra, ularni xoqonlar xalqqa ko‘p ko‘rinmasmish, ko‘ringan taqdirda uning oldida hech kim bo‘lmasmish... Hukmdorning muayyan bir kuni bordir, shu kun hukmdor nomiga ulkan bir gulxan yoqilur. Hukmdor yuqoridan gulxanga qararkan, kohinlar olovga yuzlanib, qandaydir duolar o‘qirlar. Shunda olov ichidan buyuk bir qiyofa tepaga yuksalar. Agar bu qiyofa yashil bo‘lsa, yomg‘ir va mo‘l-ko‘lchilikka, oq rangda bo‘lsa, qurg‘oqchilikka, qirmizi bo‘lsa, qon to‘kilishiga, sariq bo‘lsa, xastaliklarga va vaboga, qora bo‘lsa, hukmdorning o‘limiga va uzoq safarga chiqishiga dalolat etar” 2 . Balki Alisher Navoiy mazkur ma’lumotdan xabari bo‘lmagandir, lekin bu xususda albatta eshitgan, og‘izdan-og‘izga o‘tib kelgan naqllardan voqif bo‘lgan. E’tiborlisi shundaki, Navoiyning “Badoe’ ul-bidoya”, “Navodir un-nihoya” hamda “Xazoyin ul-maoniy” devonida tasvir boshdan-oxir libos va rang bilan bog‘liq bo‘lgan bir nechta g‘azallar uchraydi. Biz ulardan birini to‘liq keltirmoqchimiz: 1 Алишер Навоий. Бадоеъ ул-бидоя. 213-бет.. 2 Ganiz Faza`il. El-Etrak. Ankara , 1988. s .33. 55

To‘rt rangi muxtalifdan hullakim, jonon kiyar, To‘rt unsur kisvatidur go‘iyokim, jon kiyar. O‘zbeki gulnori to‘ndin kuydim, ammo o‘lturur, Limuyi terlik aning ostidakim, jonon kiyar. Ikki yonimni shigof aylabturur bu rashkkim, Ikki yonidin shigofin bog‘lamay qapton kiyar. Gul bila savsan katon yanglig‘ bo‘lur mahtob aro, Ko‘nglaki gulgun bila chun savsani katton kiyar. Oraz uzra sho‘xlug‘dinmu yoyar sinjobini, Yo‘qsa sinjobi bulutturkim, mahitobon kiyar. Har chubulg‘an toridur sarrishtai izzu sharaf, Eski sholekim, fano ko‘yida uryon kiyar. Gar Navoiy jandasin shoh oldi, tong yo‘q, chunki ishq. Poki beg‘ashdur, gadoning kisvatin sulton kiyar 1 . Biz g‘azalni hech ikkilanmasdan o‘ziga xos “libosnoma” desak, xato bo‘lmaydi. Unda xulla, kisvat, to‘n, limuyi terlik, qapton, katon, ko‘nglak, sinjob, shol, janda singari o‘n turli libosning ta’rifu tavsifi berilgan. Ularning ranglari esa bir-biriga o‘xshamaydi. Alisher Navoiy lirik qahramonining jinsi, yoshi, hol va kayfiyati haqida yorqin tasavvur beruvchi libos va unga uyg‘un ranglarni tanlashga alohida e’tibor qilgan. Shu ma’noda ulug‘ shoir she’rlarini o‘rganish, rang va liboslarga tegishli tasvirlarning ham ma’no, ham go‘zallik, ham mahorat sirlarini yoritish maqsadga muvofiq. Chunki bunda Alisher Navoiy dahosining yangi bir qirrasi namoyon bo‘ladi. Shuningdek, O‘zR FA Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi direktori, filologiya fanlari doktori, professor Saidbek Hasanovning "Sab’ai 1 Алишер Навоий. Наводир ун-ниҳоя. 229-бет. 56

sayyor"da ranglar jilosi maqolasini ham misol ta’riqasida ko‘rsatishimiz mumkin 2 : . "Sab’ai sayyor"da ranglar jilosi So‘z san’atida turli ranglarni estetik maqsadlarda ifoda qilish shoirdan alohida iste’dod va katta mahorat talab qiladi. Shu jihatdan Alisher Navoiyning she’riyati, xususan, uning «Sab’ai sayyor» dostoni o‘zbek adabiyotida muhim o‘rin egallaydi. «Sab’ai sayyor» dostonida ranglar timsoli Barhrom, Dilorom va yetti hikoyaga kirgan obrazlarni yaratishda muhim badiiy vositalardan biri vazifasini bajargan va asar mazmunini yanada chuqurroq ifodalash uchun xizmat qiladi. Ranglarning rang-barang jilolari, ayniqsa, dostonga kirgan yetti hikoyada o‘zining sezilarli o‘rnini egallagan. "Sab’ai sayyor"ning hikoyalar qismida birinchi iqlimdan kelgan darvesh Qora qasrda shanba kuni Bahromga Ahiy bilan Farruh haqidagi afsonani gapirib beradi. Qora rang bilan shanba kuni va Zuhal (yoki Kayvon, Saturn) sayyorasi bog‘lanib, kasrning rangi, Bahromning yurish-turishi va o‘sha kungi barcha voqealar qora rang bilan tasvirlanadi. Bu hikoyada shoir chuqur qayg‘udagi Bahromning ruhiy holatini tasvirlash uchun hamma voqea va hodisalarni qora rangga bo‘yaydi.... Hatto she’riyatda ijobiy ma’noda qo‘llanib kelinadigan "Qora gesu" (qora soch) kabi so‘z birikmalari ham salbiy mazmunda ishlatiladi. Boshiga solib ul q ora gesu, H ar tuki soyu bir q ora q aygu. Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostonida yakshanba kun vo q ealari bayon qil inadi. Bu sarlav h ada h ammayo q sari q libosga burkanganligi ta’kidlanmo q da. Sari q rangning oltin bilan h amo h ang b o‘ lib tovlanishi bir necha marta alo h ida q ayd 2 Adabiyot gulshani “Sharq” nashriyoti –matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent, 2013. 57

etilgan. Buning asosiy sababi Ba h romga s o‘ zlangan ikkinchi h ikoyaning mazmuni oltin bilan bo g‘liq dir. Unda bosh q a h ramon Zayd Za hh ob q albaki taxt yasab, sho h oltinidan bir q ismini o‘ marib qo ladi. Oltin rang Navoiy tal q inida t aniq lik, xursandchilik va olijanoblik ramzidir. Oltin rang i ning bir oz b o‘ lsada o‘ zgarishi uning olijanoblik mazmunini b u zadi, sharmandalik va nafrat uy g‘ otuvchi rangga ay lantiradi. Oltinning shunday mazmunda ishlatilganligini Zayd Za hho bning firibgarliklaridan ya qqo l k o‘ ramiz. "Sab’ai sayyor" dostonining uchinchi kuni, ya’ni dushanba kuni. Bu yerda endi h amma narsa yashil rangda ifodalan gan. Ba h romning q adam ranjida q ilgan joyi Yashil q asr. Uchinchi i q lim sho h i tomonidan q urilgan. Bu i ql im xomiysi yashil rang nur taratuvchi oydir. Dushanba kuni h am uning nomi bilan bo g‘ li q . Q asrdagi malikaning k o‘ rinishi, kiygan liboslari yashildir. Uning qo mati h am sarv daraxti singari yashil. Ba h rom h am yashil rangga kirgan. Sharob badiiy vosita or q ali yashil rangga o‘ xshatilgan. U yashil rang bilan jilolanadigan zilol suvi bilan q iyoslanadi. Jom h am yashil, zumrad rangida. U Xizr ichgan h a yo t bulo g‘ iga o‘ xshatiladi. Xizr s o‘ zining o‘ zi h am arabcha b o‘ lib «yashil», «yashil b o‘ lish» ma’nolarini anglatadi. Alisher Navoiyda Ba h rom seshanba kuni t o‘ rtinchi kasrda va q tini o‘ tkazadi. Bu yerda h amma narsa q izil rang or q ali ifodalan gan, q izil rangga xos b o‘ lmagan s o‘ zlar h am q izilga moslab tasvirlangan. Ba h rom dam oladigan joy - q izil qa sr. T o‘ rtinchi i q lim sho h i tomonidan q uril gan. Bu iklim q izil rangli sayyora Ba h romga mansub. Mars seshanba kunning h omiysi h isoblanadi. Ba h rom bilan va q tni xushcha q cha ql ik bilan o‘ tkazayotgan g o‘ zal q izning liboslari va umuman q iyofasi q izil rang bi lan bezangan. Uning g o‘ zalligi ha t t o q uyosh bilan q iyoslanmo q da, liboslar esa q uyosh botayotganidagi shafa qqa o‘ xshatilgan. Jomning rangi ha m q izil, undagi sharob ha m q iz g‘ ish. Ba h romning kiyimlari h am q izil, k o‘ zlari esa maydan q izargan. Ye . E. Bertelsning ta’kidlashicha, Nizomiy o‘ z dos tonida q izil rang or qal i rus malikasini nazarda tutgan, chunki, Nizomiyning « H amsa»ga kirgan s o‘ nggi 58

«Iskandarnoma» dostonida bu h a q da ancha batafsil ma’lumotlar keltirilib, ular q izil rang bilan bo g‘ lana di . Alisher Navoiy «Sab’ai sayyor» dostonining keyingi h ikoyasi chorshanba kuni bilan bo g‘ langan. Bu o‘ rinda shoir h amma vo q ea va h odisalarni k o‘ k rang bilan bezaydi. Q asr k o‘ k, uning gumbazi h am moviy. Beshinchi ik l imning h omiysi Merkuriy sayyorasi b o‘ lga nli gi uchun u h am k o‘ k. Chorshanba kunining ramziy rangi k o‘ k. Ba h rom k o‘ k q asrga moviy rang libos kiyib kiradi. Uning atrofidagi h amma narsalar h am k o‘ k rangda. Keyingi kun h ikoyasini Navoiy sandal q asrida gapiradi: «Payshanba kuni Ba h romning sandaloso xil’at bila gulshani sandalb o‘ yda orom tutub sarvi sandal nasim bilan boda i sandal shamim ichmak va ul sandallar laxlaxasidan dimo g‘ i muattar bulub k o‘ zi uy q u mayli q ilmo q ». Sandal xidi taralib turuvchi gulshan oltinchi i ql im sho h i tomonidan q urilgan Sandal q asrdir. Bu i q lim ning h omiysi Yupiter sayyorasidir. U payshanba kuni bilan bo g‘ langan. Ba h rom h am mana shu sandal rangiga moslashib kiyingan. Uning bilan va q tni xushcho g‘ likda o‘ tkazayotgan malika h am sandal libosda. Undan sandal xidi ufurib turipti. Sharob ta’midan h am sandal mazasi kelmo q da. Xatgo Ba h romning ru h iy h olati va vo q ealarning kechishi h am sandal rangiga h amo h angdir. Ye ttinchi o q rangga ba g‘ ishlangan bobning sarlav h asi q uyidagicha ifodalangan: «Odina kuni Ba h romning kofuriy asvob bila mushkin zulfi kofuriy libos bila taxti oj uzra jomi billuridan boday kofur mizoj oshom q il g‘ oni va ul kofur korlikdin h ijroni o‘ ti taskin topib o‘ Z G ‘ azoli mushkb o‘ sidin xabar top qo ni». Alisher Navoiy o q rang or q ali Diloromning Ba h romga b o‘ lgan pok sevgisini tasvirlaydi. Xulosa q ilib aytganda, ranglar timsoli asarnint boshlanishidan to oxirigacha ma’lum estetik tartibda bayon etilib, ma q sad badiiy vositalar or q ali yanada chu q ur q ilib o‘q uvchiga ta q dim etil g an. 59

. Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, san’at turlari orasiga muntazam chegara chiziqlarini tortish, muayyaan san’at asaridan ayanan shu san’atgagina xos spetsifik xususiyatlarni qidirish mumkin emas. Chunki, san’at turlarining kelib chiqish tarixi, genezisi, shakllanish omillari ko‘p jihatdan bir-birini to‘ldiradi. So‘z san’ati bo‘lgan badiiy adabiyot ham o‘z navbatida san’atning boshqa turlari bilan bevosita aloqaga kirishadi. E’tibor berilsa, ranglar jilosi juda qadim zamondlardanoq ijtimoiy ahamiyat ega bo‘lib, xalqlarning o‘ziga xos turmush tarzi, urf odat va madaniyatini mukammal darajada aks ettirgan. Eng qadimgi bitiktoshlardan tortib bugungi kunimizgacha ranglar tasviridagi ajib sirlilikning inson ruhiyatiga ta’siri ijodkorlar tomonidan badiiy tadqiq qilib kelingan. Ranglarning tasviri ramzlilik nafaqat butun bir xalqning balki, badiiy asardagi lirik qahramonning ham ko‘ngil kechinmalarini o‘zida ifoda etadi. Mumtoz adabiyotimizningranglar tasviriga munosabatini bevosita tasavvuf ta’limotiga bog‘lab o‘rganish joiz. Shayx Najmiddin Kubroning yetti xil rangni yetti kun xislati bilan talqin etganligi bizga shunday deyishga to‘la asos beradi. Badiiy adabiyotda ranglarning kitobxonga ta’siri xususiyatidan A.Navoiyga qadar ham bir qancha ijodkorlarning g‘azal, ruboiy va tuyuqlarida kuzatamiz. qisqa bo‘lsa-da qahramonlar ruhiyatini ifodalash ranglar tasviri orqali o‘quvchi ruhiyatiga xil xislat bilan Bahovaddin blanadi. Mash masalasi alohida ahamitya kasb etadiki, bu hol tasavvuf ta’limoti bilan bog‘liqdir ranglardan badiiy vosita sifatida foydalanish bo‘yicha yangi mahorat maktabini yaratgan. Har bir rang mutafakkir asarlarida ma’lum bir tuyg‘u kechinma, fikr ifodalashda goh ochiq, goh ramziy mazmun kasb etgan. Navoiyning ijodi-yu, 60

hayot yo‘lini biz ham turli ranglarda mengzashimiz, ularni bir-biridan ayro holatda ko‘rishimiz mumkin emas. Ishimizning birinchi bobida ranglar haqida ular bildirgan ma’no va ularning adabiyotda, hayotimizda tutgan o‘rni haqida ma’lumot berdik. Boisi ushbular haqida ma’lumotlar berilmas ekan, bir dostondagi ranglarning qanday ahamiyat kasb etishidan bebahra qolamiz. Ikkinchi bob esa “Saba’yi sayyor” dostoni sujetini tashkil qilib, har bir rangga mos tarzdagi hikoyalar beriladi. Asar sujetini ham berishni lozim topdik, chunki asar sujetdan bohabar bo‘lmas ekanm iz, undagi ranglarning “Nima demoqchi” ekanligini anglash qiyin. Uchinchi bobda esa ranglarning qanday ahamiyat kasb etayotganligi, hikoyalar isboti bilan berilgan. Umuman olganda Navoiy ulug‘ shayx jarajasida ekanligiga xulosa so‘nggida yana bir bor guvoh bo‘lamiz. Navoiyning o‘zini ham ta’kidlashi bo‘yicha dostonni yaratishdan oldin tushida namoyon bo‘lganligini ta’kidlab, muabbir ta’rificha doston yozishga kirishganini aytadi. Undan oldin ushbu asarni bilganlardan uzr so‘rab, ularning xatolari mavjudligini ya’ni ilohiy ishqqa ahamiyat bermay faqatgina dunyoviylikni bilganliklarini aytib o‘tadi. Hamda o‘zi 7 rang ostida, 7 go‘zal o‘rniga, 7 sayyoh orqali 7 qasrda ham dunyoviy, ham botiniy holda ilohiy hikoyalarni o‘quvchiga beradi: -Qora rangli qasrda “qora palos”, “Quds yeri” “qora kajava” kabi birikmalarni biz bu o‘rinda oddiygina joy nomlari yoki libos sifatida emas balki, “Olloh uyi”, hamda muqaddas xirqa libosi sifatida ko‘rishimiz va nafs martabalaridan ushbu rangning dunyoviy nafslar tiyilganlik belgisi sifatida ko‘rishimiz, dunyoviy tomondan Bahromning g‘ambodaligi ifodasini sifatida talqin etishimiz mumkin. - Sariq rangli qasr hikoyasida esa zohiran Bahromning rangi sarg‘ayganiga ishora sifatida botinan har qanday ko‘ringan narsa ham, oltin bo‘lavermasligi naqlini sohta pirlar va muridlarni kulgu ostiga olganligini, ularni ajrata bilish lozimligini uqtirganligini his etamiz. 61

- Yashil rangni Shaxrisabz diyorining simvolistik belgisi sifatida talqin etsak ilohiylikka ko‘ra Xizr alayhissalomning umrboqiy libosi sifatida talqin etishimiz mumkin. - Qizil rangni ham ilohiy ishqqa yetishishning oliy darajasi sifatida talqin etilganligiga ushbu rangli hikoya hulosasida guvoh bo‘lsak, asarning so‘nggi qismida Olloh tajallisa bo‘lgan tabiatga ziyon yetkazgani uchun shohga Xudo tomonidan berilgan jazo ranggi sifatida ko‘ramiz. - Moviy rangni esa motam libosi hamda Xudo ushbu kunda “Chorshanba” ko‘klikka burkangan tabiat qismlari ko‘k va dengizlarni yaratganligini, hikoya so‘nggida murodiga yetgan mehr va Suxaylning ham ushbu libosda yurishni lozim topganliklarini inobatga olsak bu rangning sokinlik nafsdan to‘la – to‘kis tiyilganlik belgisi sifatida ko‘ramiz. - Payshanba kungi sandal rangli qasrda hikoya xulosasida ushbu rang orqali Xudo tomonidan ogohlantirish berilganligini ko‘rsak, Juma musulmonlarning muqaddas kuni, olamning yaratilishi tugallangan ushbu kunda esa ilohiy ishqqa yetishganlikning oliy darajasi ranggi sifatida oq rang beriladi. Umuman xulosa qilib aytish mumkinki, Navoiy bugungi kundagi adabiyotshunoslikdagi yangi, sintezlash jarayonini XVI asrlardayoq yaratib bo‘lgan. Badiiy ijodda ranglardan badiiy vosita sifatida foydalanish bo‘yicha yangi mahorat maktabini yaratgan. Har bir rang mutafakkir asarlarida ma’lum bir tuyg‘u kechinma, fikr ifodalashda goh ochiq, goh ramziy mazmun kasb etgan. Navoiyning idodi-yu, hayot yo‘lini biz ham turli ranglarda mengzashimiz, ularni bir-biridan ayro holatda ko‘rishimiz mumkin emas. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. “Xamsa” A. Navoiy. Yangi asr avlodi. Toshkent , 2014. 62

2. A. Navoiy “Xamsa” F.Fulom nomidagi Adabiyot va san`at nashri. Toshkent. 1986. 3. Adabiyot gulshani “Sharq” nashriyoti –matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent, 2013. 4. Yunusova D. “Adabiyot” universal qo`llanma/ Toshkent, “Akademnashr” 2014 . 5. Зоҳидова В., Қаюмов А., Ҳайитмeтов А. “Навоий ва адабий таъсир масалалари” Ўзбeкистон “Фан” нашриёти. Тошкeнт, 1968. 6. Абдуғофуров А. Навоий сатираси. Т.: “Фан” 1966 й. 7. Абдулкарим Жилий. Инсони комил. Истанбул, 1998. 391 -бет. 8. Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Тошкент. “Мовароуннаҳр” 2005. 362–бет 9. Алишер Навоий: ғазаллар ва шарҳлар. Т.: “Камалак”, 1991. 10. А л и ш е р Н а в о и й . Мукаммал асарлар т ў пламн, б- жилд. Тошк е нт, 519-бет 11. Қудратиллаев Ҳ. Навоийнинг адабий-эстетик олами. Ғофур Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси. 1991, 3-бет. 12. Ҳаққулов И. Абадиёт фарзанди. Тошкент: 1990, 165-166- бетлар. 13. Ҳайитметов А. Алишер Навоийнинг адабий танқидий қурилишлари. Т.: “Фан”, 1939. 14. Хамса. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент , 1986. 253-бет. 15. Рустамов А. Навоийнинг бадиий маҳорати. Т.: Ғ.Ғулом н-ли, 1979 й. 16. Зоҳидов А. Улуғ шоир ижодининг қалби. Т.: “Ўзбекистон” 1970 й. 17. Олимов С. Навоий ва Нақшбанд. Т.: “Ўқитувчи” 1996 й. 63

O'xshashlar

Mumtoz adabiyotda mifologik obrazlar talqini

Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

“Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasidan foydalanish

Alisher Navoiy she`riyatida ramziy raqamlar talqini