Ijtimoiylashuv muammosi sifatida bola psixik rivojlanishining ijtimoiy o’rganish nazariyasi. Psixik rivojlanish intellekt shakllanishi sifatida - J. Piaje konsepsiyasi - Психология - Презентации

Ijtimoiylashuv muammosi sifatida bola psixik rivojlanishining ijtimoiy o’rganish nazariyasi. Psixik rivojlanish intellekt shakllanishi sifatida - J. Piaje konsepsiyasi

Загружено в:

31.01.2025

Скачано:

0

Размер:

124.1455078125 KB

IJTIMOIYLASHUV MUAMMOSI SIFATIDA BOLA PSIXIK RIVOJLANISHINING IJTIMOIY O‘RGANISH NAZARIYASI. PSIXIK RIVOJLANISH INTELLEKT SHAKLLANISHI SIFATIDA: J.PIAJE KONSEPSIYASI Reja: 1. Ijtimoiy o‘rganish ta’limotining markaziy muammosi sifatida ijtimoiylashuv. Ijtimoiy o‘qitish nazariyasining evolutsiyasi. 2. Kuzatish, taqlid qilish orqali o‘rgatish fenomeni. Bolalar rivojlanish taraqqiyotini o‘rganishning diadik tamoyili 3. J.Piajening bola intellektual rivojlanishini tadqiq qilishini asosiy yo‘nalishlari. J.Piajening intellekt operatsional ta’limoti. 4. J.Piaje nazariyasining asosiy fikrlari tanqidi.

Amerikada XX asrning 30-yillari oxirida ijtimoiy o‘rganishning kuchli psixologik yo‘nalishi yuzaga kelgan. Individga xulq-atvor namunalari rollar, me’yorlar motivlar, kutuvlar, hayotiy qadriyatlar, emotsiyalarni o‘tkazish orqali individning ijtimoiy xulq-atvorini hayotiy shakllantirishni ifodalash uchun Ameralik psixologlari Nill Elgar Miller (1909-2002) va DJonn Dollord (1900-1980) tomonidan ijtimoiy o‘rgatish atamasi kiritilgan edi. Ijtimoiylashuv — biologik mavjudot, go‘dakning tamomila oila, guruh umuman olganda insoniyat jamiyatini tolaqonli a’zosiga asta-sekin aylanish jarayoni sifatida, yangi ijtimoiy xulq-atvorni egallash jarayoni sifatida talqin qilinadi.

XX asrning ikkinchi yarmida Amerika psixologiyasini rivojlanishi uchun ijtimoiylashuv muammosini asosiy deb hisoblash mumkin.0‘qitishning aniq mexanizmlariga yondashuvlarda nazariya mualliflarining qarashlari farqlanadi, biroq ijtimoiy xulq-atvorga o‘rgatish g‘oyasi ahamiyatini butunlay qo’llab- quvvatlaydilar. .

 N.Miller va D.Dollard ijtimoiy o‘qitish yo‘nalishining birinchi namoyandalari bolib, bixevioral o‘qitishning asosiy tamoyillarini psixoanalitik nazariyaning ba’zi holat va g‘oyalari bilan toldirishga harakat qilganlar. Empirik asos sifatida ular ham bola va hayvonlar xulq-atvorining eksperimental o‘rgatish ma’lumotlarini ayniqsa nevrotiklar xulq-atvoriga oid boy klinik ma’lumotlarni qollash mumkin deb hisoblaganlar

Ijtimoiy o‘rgatishda bolalik olib ketuvchi nevroz bilan qiyoslanganda xulq-atvor buzilishi va qayta yo‘naltirish davri sifatiga tushunilgan. Bu tushunchalardan kelib chiqib, bolani ijtimoiylashtirishi uchun ota-onaning vazifasi quyidagilardan iborat bolgan: ovqatlantirish, tuvakka o‘rgatish, bolada agressiyaning namoyon bo’lishi, uni jinsiy identifikatsiyasi va me’yoriy xulq-atvorning boshqa xususiyatlari bilan bogliq bo’lgan yosh davriga oid muammolarni bartaraf qilish.

Kuzatish, taqlid qilish orqali o‘rgatish fenomeni . Albert Banduraning 1960-yillardagi erta ishlari bixeviorizmda o’rganishning kognitiv modellari uchun ko’priklardan biri hisoblanadi. Bunda kuzatish o‘rganish jarayoni bo‘lib, hech qanday o’quv faoliyatisiz amalga oshadi, kuzatilayotgan model esa hatto kuzatuvchi uchun taqlid manbayi bolayotganini sezmasligi ham mumkin .

1 . A.Bandura 1925-yilda o£rgatishning bunday usulini ijtimoiy kognitiv deb nomlagan. Kognitiv o£rgatish o£rgatilayotganning birmuncha katta faolligini nazarda tutadi, individ o‘rgatiluvchiga aylanadi, deb ham aytish mumkin U o’zining harakatlari oqibatini kuzatadi, ulardan qay biri o’zining natijasiga ko’ra muvaffaqiyatli, qay biri keraksiz yoki zararli ekanligini qayd qiladi va eslab qoladi.

Agressiyani moyillashtirish sharoitlarini o‘rganish ijtimoiy o£rgatish nazariyasining tayanch mavzularidan biridir. Ijtimoiylashuv tushunchasi favqulotda keng va ko’p qirralidir, har bir madaniyatda jamiyatning tarkibiy a’zosini sifat va bilishga o’z talablari mavjud. A.Bandura bolalar va o‘spirinlardagi agressiyaning laboratoriya va dala tadqiqotlarini o‘tkazgan. Masalan, bir qator eksperimental tadqiqotlarda 4 yoshli bolalar guruhiga modellar uchun turli oqibatlarga olib keluvchi rag‘batlantirish yoki jazolash, zo‘ravon xulq-atvor namunalarini ifodalovchi filmlar namoyish etilgan.

. . Qo’llab-quvvatlash taqlid qilish asosida yuzaga kelgan xulq- atvorni saqlash uchun zarur. 0‘tmishdagi xulq-atvorni bevosita tashqi qollab-quvvatlash qo‘zg‘atuvchi va axborot funksiyasini bajaradi. A.Bandura ijtimoiy kognitiv o‘rgatishni murakkablik darajasi bo‘yicha bir qancha turli ko‘rinishlarini tavsiflagan modelning oddiy taqlidi, imitatsiya, o'xshatish, nusxa olish, ma’lum bir harakatlarning olkazilishini, uzatilishini ta’minlaydi. Shirinlik bilan mehmon qilish, ko‘rishganda salomlashmoq, mavhum modellashtirish orqali kuzatuvchi o‘zining aniq namunalar doirasidan chetga chiquvchi xulq-atvorini tartibga soladi

 1980-yillar o‘rtalaridan boshlab A.Bandura ko‘p e’tiborini aynan rivojlanishning ichki omillariga qaratadi, o‘z-o‘zini baholash, nazorat qilish, muvaffaqiyat garchi modellashtirish uning ishlarini muhim mavzusi bolib qolishda davom etsa-da, u shaxs shakllanishi va o‘zgarishini tushuntirish 145 uchun shaxs mahsuldorligining kognitiv mexanizmini taklif qilgan

 XX asrning ikkinchi yarmida amerika psixo logiyasida rivojlanish asta-sekin bolaning psixologik tabiati haqidagi tasavvurlarga o‘zgaradi. Bola nafaqat o‘z atrofidagilarning ta’sirini his qiluvchi, balki o‘zi ham ularga ta’sir ko‘rsatuvchi, ya’ni o‘zaro aloqa bo‘yicha hamkor subyekt sifatida faol mavjudot sifatida ko‘rib chiqila boshlandi.

 PSIXIK RIVOJLANISH INTELLEKT SHAKLLANISHI SIFATIDA: J.PIAJE KONSEPSIYASI  J.Piaje (1896—1980) shvetsariyalik va fransuz psixologi bolib, u 52 ta kitob va 458 ta ilmiy maqolalar muallifi, Jeneva genetik psixologiya maktabining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biridir. J.Piaje bolaning bilish faoliyati mexanizmlarini o‘rgangan. J.Piaje intellekt shakllanishini barcha boshqa psixik jarayonlar bogliq bolgan bolaning psixik rivojlanishini markaziy chizig'i sifatida ko‘rib chiqqan. J.Piaje ishlarida tadqiq etilgan asosiy masalalar bola tafakurining o‘ziga xos xususiyatlari bolada intellektni kelib chiqishi va rivojlanishi fundamental jismoniy hamda matematik tasavvur va tushunchalarni shakllanish usullari va yollari obyekt, makon, vaqt, sabab, tasodif kabilar idrok, xotira, tasavvur, o‘yin, taqlid, nutq rivojlanishi va bilish jarayonida ularning vazifasi kabilarni o‘rgangan .

 Jan Piaje bolalarning miyyasi rivojlanishiga fizik olam ta’sir ko‘rsatadi, deb hisoblagan bo‘lsa, yosh davrlarini o‘rgangan rus psixologi Lev Vigostkiv (1895—1934) bolaning aql idroki rivojlanishiga ijtimoiy muhitning o‘rni kattaligiga urg‘u bergan. Piaje bolalarni yosh olimlar deb aytgan, Vigotskiy esa ularni yosh shogirdlar degan. Eng muhimi shundan iboratki, J.Piaje bola kattalarga nisbatan «esi pastligi» va kattalar intellekti bilan taqqoslaganda bolaning tafakkuri miqdoriy kamchlikka egaligi yondashuvidan voz kechib, bolalar tafakkurini sifat jihatdan o‘ziga xosligini tadqiq qilish vazifasini birinchi bo’lib qo'ygan.

 J.Piaje taxminiga ko‘ra, bolalar fikrlarini ikkita guruhga bolish mumkinligini ko‘rsatadi. Suhbatdoshini javob qaytarishiga manfaatdorligi xarakterlanadi, uning vazifasi suhbatdoshga ta’sir ko‘rsatish.  1. Ijtimoiylashgan nutq darajalari kategoriyalari axborot, tanqid, buyruq, iltimos, taqlid, savol, javob.  2. Egotsentrik nutq shakli bo‘yicha bu fikrlar har xil bo‘lishi mumkin takrorlash (exolaliya) monolog jamoaviy biroq umumiyligi suhbatdoshining nuqtayi nazari qandayligi, uni tinglayotganligi bilan qiziqmay bola ayni damda nimani o‘ylayotgan bolsa shu haqida o‘z fikrini bildiradi .

 J.Piaje bolaning erkin nutqida egotsentrik nutq hissasini olchab ko‘rib, ilk yoshda egotsentrik nutq koeffitsienti yuqoriligini -75%, 6—7 yoshga kelib asta-sekin pasayishini aniqlagan. Ta’kidlarning oddiy to‘qnashuvini emas, balki tomonlarning o‘zaro tushunishi va tushuntirishga manfaatdorligi bilan kuzatiladigan nuqtayi nazarlar almashinuvini o‘zida namoyon qiluvchi bahs-munozara faqatgina 7—8 yoshga kelib yuzaga keladi.

 Tadqiqotchi savollar berib, bolaning fikr- mulohazalarini tinglaydi. Bolaning har bir oldingi javobiga bog‘liq bo'lgan qo‘shimcha savollarni keyin beradi. U bola holatini nima aniqlashi uning bilish faoliyati tuzilishi qandayligini aniqlashni nazarda tutadi. Klinik suhbat davomida bola reaksiyasini noto‘g‘ri talqin qilish ayni damda kerakli bo'lgan savolni topa olmay gangib qolish yoki aksincha kutilayotgan javobni singdirish xavfi har doim mavjud bo'ladi. Klinik suhbat o'ziga xos so'rov qilish san’atini aks ettiradi.

 J.Piajening dastlabki farazi go'dakning autizmdan kattalarning amaliy ijtimoiylashgan tafakkuriga o'tishini ta’minlovchi tafakkurning oraliq shakli egotsentrik tafakkurni aniqlanganligida edi. Bolalar tafakkurining asosiy o‘ziga xos xususiyati sifatida egotsentrizm olam haqida faqatgina o‘zining bevosita fikrida turadi va boshqalarnikini hisobga olmaydi. J.Piaje tomonidan egotsentrizm bilishning anglanmagan tizimli illyuziyasining bir turi bolaning yashirin aqliy yondashuvi sifatida ko‘rib chiqilgan. Shu bilan birga egotsentrik tafakkur — tashqi olam ta’sirining murakkab belgisi, bu o‘z manbalarida faol bilish yondashuvi, aqlning boshlang‘ich bilish markazidir. J.Piaje egotsentrizmni bolalar tafakkurining barcha boshqa o'ziga xos xususiyatlarining asosi, ildizi sifatida talqin qiladi.

 Animizm umumiy ruhlantirish, ong va hayot, his-tuyg‘ular bilan buyumlarni taqsimlashni birinchi navbatda mustaqil harakatlanuvchilarni, masalan, bulut, daryo, oy, avtomobil, ulov o‘zida namoyon qiladi. Artifikalizm tabiat hodisalarini inson faoliyati bilan taqqoslab tushunishdir. Barcha mavjudlik inson uchun yoki uning irodasiga ko‘ra inson tomonidan yaratilgan sifatida talqin etiladi, quyosh bizga yorug‘ bo'lishi uchun. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar pozitiyasi (holati) sifatida egotsentrizm ildizi nimadan iborat? J.Piaje ularni bolalar faoliyatining o‘ziga xos xarakterida (masalan, ota-onaning g‘amxo‘rligi bolaning barcha moddiy ehtiyojlarini oldindan bajarib qo‘yadi va u deyarli ziddiyatli narsalar bilan uchrashmaydi) bolani nisbatan kechroq ijtimoiylashuvida, ijtimoiy muhitga 7—8 yoshdan oldinroq moslashmasligida ko‘radi

 E gotsentrizmni bartaraf etish uchun subyekt sifatida o‘z «Men»ini anglash va obyektdan subyektni ajratish boshqalar bilan o‘z nuqtayi nazarini muvofiqlashtirishga o‘rganish zarur. Egotsentrizmni pasayishiga yangi bilim qo‘shilmasdan, balki oldingi yondashuv o‘zgarganligi bilan izohlanadi. Kattalar bilan munosabat ko‘proq majbur qilish munosabatidir u bolani o‘z subyektivligini anglashiga olib kelmaydi. 0 ‘zi haqidagi bilimlarni rivojlantirishi ijtimoiy o‘zaro ta’sirdan sodir boladi, bu munosabatda bolaning tengdoshlari bilan hamkorlik qilish juda muhimdir. Bunday tarzda asta-sekin bilish tendensiyasi markaziy ba’zi bir vazifalarni mahalliyga berilishi sodir bolib ijtimoiylashgan fikr egotsentrizmni siqib chiqaradi va egotsentrik nutq yo‘qolib, yo‘q bolib ketadi

 Inson intellektining rivojlanishi: rivojlanishning davr va bosqichlari. J.Piaje rivojlanishning uchta asosiy davrlarini ajratgan: 1. Sensomotor intellekt (tugllgandan 1,5 yoshga qadar). 163 2. Aniq operatsion (reprezentativ) intellekt (1,5—2 yoshdan 11 yoshga qadar). 3. Formal (rasmiy) — operatsion intellekt (11—12 yoshdan 14— 15 yoshga qadar).

 1. Sensomotor davr. J.Piaje tafakkur rivojlanishining tadqiqini, hayotning birinchi ikki yilligida bolaning amaliy predmetli faoliyatini tahlil qilishdan boshlaydi  Sensomotor intellekt ikkita kichik davrlarga ajratiladi: 7—8 oyga qadar go‘dakning o‘z tanasiga markazlashuvi kuzatiladi. 9 oylikdan boshlab fazoviy sohada fazoviy intellekt chizmasini obyektivligi sodir bo‘ladi. Maqsadga erishish uchun vosita sifatida bola tomonidan ma’lum bir harakatlarni qo‘llanilishi intellekt shakllanrishining mezonidir

 Aniq operatsion tafakkurga o'tish barcha psixik jarayonlar, axloqiy fikrlar va qobiliyatlarni boshqa odamlar bilan hamkorlikka moslashtiradi. Biroq barcha bu mantiqiy operatsiyalar aniq faqatgina haqiqiy, ko'zga ko'rinadigan, anglanadigan predmetlar va ular bilan bog'liq bo'lgan harakatlarga qo‘llaniladi, bola haqiqat havola etilgan aniq mazmunga bo‘ysunadi

 Rasmiy pozitsion operatsiya bosqichi (12—15 yosh). Rasmiy-operatsion tuzilishlar bolani taxminiy va aniq tayanchga ega bo'lmagan predmet doirasini tuzilishidan mustaqil ravishda fikr yuritish qobiliyatida namoyon bo'ladi. Rasmiy formal fikrlash operatsiyalari asosi katta yoshdagi insonlar mantiqidir, ularga faraz va deduksiya yordamida shakllanadigan elementar ilmiy tafakkur asoslanadi

 Rasmiy formal darajadagi o‘smir bir qancha urinishdan so‘ng material bilan bevosita eksperiment o‘tkazishdan to‘xtaydi va barcha mumkin bolgan farazlar ro‘yxatini tuzishga kirishadi. Faqatgina bundan so‘ng o‘smir mavjud bolgan o‘zgaruvchilarni ajratib, ularning har birini o‘ziga xos ta’sirini o‘rganishga intilib, farazlarni ketma-ket tekshirishni boshlaydi. Barcha mumkin bolgan uyg‘unliklarni kombinatsiyalarni tizimli sinab ko‘rish xulq- atvorning bunday tipi yangi mantiqiy tuzilishlarga asoslanadi .

Похожие

Idrok murakkab psixik jarayon sifatida

Diqqat va xotira-psixik jarayon sifatida

Yosh psixologiya fanining shakllanish tarixi

Ilk o‘spirinlik yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari

Psixik rivojlanishni tushunishning madaniy-tarixiy konsepsiyasi. L.S. Vigotskiy va uning maktabi