Psixik rivojlanishni tushunishning madaniy-tarixiy konsepsiyasi. L.S. Vigotskiy va uning maktabi - Психология - Презентации

Psixik rivojlanishni tushunishning madaniy-tarixiy konsepsiyasi. L.S. Vigotskiy va uning maktabi

Загружено в:

31.01.2025

Скачано:

0

Размер:

76.8037109375 KB

PSIXIK RIVOJLANISHNI TUSHUNISHNING MADANIY- TARIXIY KONSEPSIYASI. L.S. VIGOTSKIY VA UNING MAKTABI

• 1.Oliy psixik funksiyalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi. • 2. Inson psixik rivojlanishining o‘ziga xos muammolari. Inson psixik rivojlanishini o‘rganish metodlari muammosi. • 3. Ta’lim va rivojlanish muammolari. • 4. L.S.Vigotskiyning psixik taraqqiyotni madaniy-tarixiy nazariyasi. • 5. Psixik rivojlanish taraqqiyotini o‘rganishda ikkita paradigmalari

• 1920—1930-yillarda L.S.Vigotskiy(1896— 1934) tomonidan psixik rivojlanishning madaniy-tarixiy nazariyasining asosi ishlab chiqilgan. Garchi L.S.Vigotskiy tugallangan nazariyani yaratishga ulgurmagan bo‘lsa-da, lekin olim ijodida bolalikdagi psixik rivojlanish haqida umumiy tushuncha yoritilgan edi. Keyinchalik, A.N.Leontev, A.R.Luriya, A.V.Zaparojets, D.B.Elkonin, L.I.Bojovich, М .I.Lisina va L.S.Vigotskiy maktabining boshqa vakillari ishlarida rivojlantirib, oydinlashtirilgan va aniqlangan

• L.S.Vigotskiy insonning oliy psixik funksiyalari rivojlanishini tushunish uchun, biologik bo‘lmagan, boshqacha yondashuv zarurligini ta’kidlagan. U bolaning rivojlanishi uchun nafaqat ijtimoiy muhit muhimligini ko‘rsatgan, balki bu ta’sirning aniq mexanizmini aniqlashga harakat qilgan. L.S.Vigotskiy quyi elementar psixik funksiyalarni tabiiy rivojlanish davri va yuqori psixik funksiyalarni madaniy rivojlanish davri ajratgan .

• L.S.Vigotskiy tomonidan ilgari surilgan faraz, elementar va oliy psixik funksiyalar o‘rtasidagi aloqa muammolarining yangi yechimini taklif etgan. Ular o'rtasidagi asosiy farq ixtiyoriylik darajasidadir, ya’ni tabiiy psixik jarayonlar inson tomonidan boshqarib bo‘linmaydi, oliy psixik funksiyalarni odamlar ongli boshqarishi mumkin. L.S.Vigotskiy ongli boshqarish bevosita xarakteri bilan bog‘liq, degan xulosaga keladi

• Bolaning oliy psixik funksiyasi dastawal boshqa odamlar bilan hamkorlik qilish shakli sifatida, jamoaviy xulq-atvor shakli sifatida yuzaga keladi hamda keyinchalik faqatgina interiorizatsiya yoli orqaligina ular shaxsiy individual funksiyalarga aylanadi, yoki L.S.Vigotskiy yozganidek — bolaning madaniy rivojlanishidagi har qanday funksiya sahnada ikki marotaba, ikki xil doirada — dastlab-ijtimoiy, so‘ngra — psixologik, dastawal interpsixik kategoriya sifatida odamlar oltasida, keyin esa intrapsixik kategoriya sifatida bolaning ichida paydo boladi.

• Masalan, agar oliy psixik funksiya sifatida ixtiyoriy diqqat haqida so‘z yuritadigan bolsak, uning shakllanish bosqichlari ketma-ketligi quyidagicha dastlab, kattalar muloqotda bolaning diqqatini qaratadi, jalb qiladi va yo‘naltiradi, asta-sekin bolaning o‘zi jest, imo- ishora harakatlari va so‘zlar ro‘yxatini o‘zlashtirib oladi, o‘zgalarning va o‘z diqqatini tartibga solish usullari interiorizatsiya yuz beradi .

• L.S.Vigotskiy oliy psixik funksiyalar rivojlanishida bola xulq-atvorining oliy yuqori shakllarini rivojlanish jarayonini birgalikda hosil qiluvchi ikki guruh hodisani kiritgan; • — tafakkur va madaniy rivojlanishning tashqi vositalari sifatida til, imlo, bisob, tasvirni egallash o'zlashtirish jarayonlari; • — maxsus oliy psixiy funksiyalarni rivojlantirish jarayonlari ixtiyoriy diqqat, mantiqiy xotira, tushuncha va boshqa oliy psixik funksiyalarni farqlovchi belgilari asoslanganlik, ixtiyoriylik, tizimlilik, hayot mobaynida shakllanadi, namunalar interorizatsiyasi yo'li orqali hosil bo’ladi

• L.S.Vigotskiy oliy psixik funksiyalarni shakllantirishning umumiy mexanizmi deb, bolaning kattalarga taqlid qilishini hisoblagan. Psixik rivojlanishni harakatlantiruvchi kuch omil — ta’limdir. Bolaning oliy psixik funksiyalari hayot davomida kattalar bilan bolgan muloqot natijasida shakllanadi L.S.Vigotskiy muloqot vositasi deb madaniyat fenomeni sifatida nutq belgisini e’tirof etgan

• 1931—1934-yillarda L.S.Vigotskiy tomonidan aqliy taraqqiyot va ta’limning aloqasi muammosiga bevosita taalluqli bo'lgan eksperimental tadqiqot o'tkazilgan bo'lib, unda bolalarni kundalik va ilmiy tushunchalarni ona tili va chet tillarini og'zaki va yozma nutqni o'zlashtirishlari qiyosiy o'rganilgan. Bu tadqiqot ma’lumotlari ta’lim va rivojlanish muammolarini tushunishda yangi darajaga chiqishga imkon berdi.

• L.S.Vigotskiy bolalar taraqqiyotining 4 ta asosiy qonuniyatlari yoki o‘ziga xos xususiyatlarini aniqladi. • 1. Davriylik. Davr mobaynida rivojlanish murakkab tuzilmaga ega bolib, rivojlanish tempi, tezligi sur’ati hamda tuzilishi bolalik davri mobaynida o‘zgarib boradi. 0 ‘sish jadal rivojlanish, susayish, sekinlashish, so‘nishga o‘zgaradi. Bolaning hayotida oyning ahamiyati, u rivojlanish davrlarida qanday o‘rinni egallashi bilan aniqlanadi, go‘daklikdagi oylar o‘smirlikdagi oylarga nomutanosib .

• 2. Rivojlanishning notekisligi. Shaxsning turli tomonlari, xususan psixik funksiyalar ham notekis rivojlanadi. Funksiya ustunlik qiladigan davrlar mavjud, bu uning birmuncha darajada jadal muvofiq sur’atda rivojlanish davridir qolgan funksiyalar esa ong ustida bo'ladi hamda ustun bo'lgan funksiyadan tobe bog'liq bo'ladi. Har bir yangi yosh davri funksiyalararo aloqalarni o'zgarganligidan dalolat beradi — markazga boshqa funksiya chiqadi, boshqa funksiyalar o'rtasidagi bog'liqlikning yangi munosabati aniqlanadi.

• 3. Bola taraqqiyotidagi «metamofozalar». Rivojlanish miqdoriy o'zgarishga olib kelmaydi bu o'sish emas, balki sifat jihatdan o'zgarish qatoridir (zanjirdir). Har bir yosh bosqichida bolaning psixikasi o'ziga xos bo'lib u sifat jihatdan avvalgilaridan va keyingilaridan sifatliroqdir .

• 4. Bola taraqqiyotida evolutsiya va involutsiya jarayonlarining muvofiqligi. Involutsiya jarayonlari jadal rivojlanishga tabiiy sur’atda hosil bo'lganlar yo'q qilinadi yoki (yangidan tuziladi) tubdan yangilanadi. Masalan, (gapirishni) so'zlashni o'rgangan bola g'uldurab (noaniq) gapirmay qo'yadi.

• Rus psixologlari ishida, ijimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishi bolaning faqat faol faoliyatidagina sodir bolishi ko'rsatilgan. Faoliyat tushunchasining kiritilishi rivojlanish subyekti faolligiga urg‘u beradi, rivojlanish muammosini subyektning o‘ziga qaratadi. L.F.Obuxova xulosasiga ko‘ra rivojlanish jarayoni bu subyektning harakati bolib, predmetlardagi uning faoliyati tufayli amalga oshadi, irsiylik va muloqot omillari esa shaxsning individual betakrorligiga bogliq bolgan, zarur shart-sharoitlar hisoblanadi.

• L.F.Obuxova ta’kidlashicha, paradigma tushunchasi psixologlar diqqatini psixologik maktab va yo‘nalishIar asos qilib olgan ustanovkalarni anglashga qaratadi, bu ilm-fanning bugungi rivojlanishida, psixologlarni bir- biridan farqlanuvchi ko‘pgina yondashuvlar va ta’limotlar bilan tanishtirishda juda muhim. Tabiiy- ilmiy paradigma ham, yosh davrlar psixologiyasi tarixida ham uning taraqqiyotini zamonaviy bosqichida ko‘pgina variantlar asosida ifodalangan

• L.S.Vigotskiy ishlarida asos solingan madaniy- tarixiy paradigmalar A.N.Leontev, A.V.Zaporojets, P.I.Zinchenko, P.Ya.Galperin, D.B.Elkonin, M.I.Lisina, W .Davidov, L.A.Venger, N.N.Poddyakova, N.F.Talizina, N.G.Salimena va ko‘pgina boshqalar tadqiqotlarida davom ettirilgan. L.S.Vigotskiy nazariyasining xorijiy izdoshlari D.J.Brunner, M.Kov, S.Skribner, R.Van der Veer, D.J.Verch va boshqalar.

• Ma’lum bir tarixiy davrda mehnat qurollari shunday murakkablashganki, bunda bolalar bevosita kattalar mehnatiga kirisha olmaganlar, shuning uchun o‘sib kelayotgan yosh avlod uchun maxsus alohida predmetlar, o‘yinchoqlar kichraytirilgan va ko'rinishi o'zgartirilgan mehnat qurollari yaratiladi. Qachon qurollarning kichraytirilgan nusxasi ishlab chiqarish faoliyatini haqiqiy ifodalash imkonini bermasa o‘yinlar paydo boladi. Bolalar o‘yinchoqlar bilan harakatda bolib, bir tarafdan kattalar mehnatining umumiy mazmunini ifodalasalar, boshqa tomondan - ular keyinchalik turli xildagi haqiqiy qurollarni egallashlari uchun zarur bolgan (ko‘rish-harakat koordinatsiyalari, chaqqonlik va h.k.) ba’zi bir umumiy qobiliyatlarni o‘zlarida rivojlantirganlar

• L.S.Vigotskiy ong va shaxs tuzilmasidagi o‘zgarishlarni, markaziy va ikkilamchi darajali yangi tuzilmalarni farqlagan. Shunday qilib, psixologik yosh tuzilmasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: • 1) rivojlanishning ijtimoiy holatini aniqlovchi; • 2) «bolaning turmush tarzi yoki jarayonda rivojlanuvchi uning ijtimoiy borlig‘i; • 3) ong va shaxs sohasidagi yangi tuzilmalar. L.S.Vigotskiy fikriga ko‘ra, ongning yangi tuzilishi so‘zsiz, hali tashqi voqelikni idrok qilishning yangi xarakterini, ham undagi faoliyatni anglatadi .

• L.S.Vigotskiy bir-biri bilan almashinuvchi, yosh davrlarining ikki tipini ajratgan: barqaror va keskin. Barqaror (yoshlarda) yosh davrlarida rivojlanish — rivojlanishning o'ziga xos ijtimoiy holatining ichida asta-sekin, evolutsion kichik qadamlar bilan amalga oshadiki, rivojlanish samarasi faqatgina birdan namoyon boluvchi yangi tuzilmalar ko'rinishida tamomila yaqqol ko'rinadi. Boshqa keskin davrlarda aksincha rivojlanish shiddatli, jo‘shqin amalga oshadi.

• O'rtada kulminatsion nuqtada yoki eng yuksak cho‘qqida (darajada) inqirozning keskin kuchayishi xarakterli. Unga qarab, inqiroz muddatini belgilash qulay. L.S.Vigotskiy fikriga ko'ra, inqirozlar faqatgina salbiy emas, balki shaxsiy ijobiy ahamiyatga ham ega. Rivojlanish ning eski ijtimoiy holatidan voz kechish va yangisini hosil bolishi inqiroz davrining asosiy mazmunini tashkil etadi. 0 ‘zida buzuvchi va yaratuvchi yondashuvlarni uyg'unlashtirgan inqiroz — bu ontogenezning me’yoridir

• L.S.Vigotskiy tomonidan tuzilgan davrlashtirish quyidagi davrlarni o'z ichiga oladi: • yangi tug'ilgan chaqaloq inqirozi; • go‘daklik (2 oylikdan 1 yoshgacha); 1 yosh inqirozi; • ilk bolalik (1—3 yosh); 3 yosh inqirozi; • maktabgacha tarbiya yoshi (3—7 yosh); 7 yosh inqirozi; • maktab yoshi (8—12 yosh); 13 yosh inqirozi; • Pubertat yosh (14—17 yosh); 17 yosh inqirozi .

• D.B.Elkonin (1904—1984) bolada insoniyatga xos bo'lgan qobiliyatlar rivojlanishining asosi sifatida bola tomonidan nasliy insoniy faoliyat usullarini o'zlashtirish muammosini o'rgangan. D.B.Elkoninning bola tug'ilgan onidanoq ijtimoiy mavjudot hisoblanishini ta’kidlab, «jamiyatda bola» (bola va jamiyat emas) formulasinigina tan olgan.

• D.B.Elkonin bolalarning rivojlanishida, shunchaki vaqt oraliqlarini emas, balki yosh davrlari, bosqichlarini ajratishni zarur deb hisoblagan. D.B.Elkonin yoshni — «bola rivojlanishining umumiy egri chizig'ida uning o'rni va funksional ahamiyati bilangina muhimligi belgilanadigan, nisbiy, alohida davr» sifatida ko'rib chiqqan.

• D.B.Elkonin bolalikdagi psixologik yoshlar ketma-ketligini quyidagicha taqsimlagan: • chaqaloqlik davri inqirozi; • godaklik (2 oylikdan 1 yoshgacha); kattalar bilan bevosita emotsional muloqot; 1 yosh inqirozi; Bevosita emotsional muloqot. Motivatsion ehtiyoj sohasi • ilk bolalik (1—3 yosh); vositali — predmetli (predmetli — harakatli) faoliyat; 3 yosh inqirozi; Predmetli harakatli faoliyat. Intellektual bilish sohasi • maktabgacha tarbiya yoshi (3—7 yosh); rolli oyin; yetti yosh inqirozi; Rolli o‘yin. Motivatsion ehtiyoj sohasi • kichik maktab yoshi (8-12 yosh) oquv faoliyati; 11-12 yosh inqirozi; 0 ‘qish. Intellektual bilish sohasi • o’smirlik yoshi (11—15 yosh) tengdoshlar bilan intim (jinsiy) shaxsiy munosabat; 15 yosh inqirozi. Motivatsion bilish sohasi • Ilk o‘spirinlik 15-17 yosh 0 ‘quv-kasbiy. Intellektual bilish sohasi

• Elkonin tomonidan shakllantirilgan, bolaning psixik rivojlanishidagi davriylik farazi L.S.Vigotskiyning g'oyalarini ijodiy rivojlantiradi, u bolada nafaqat bilish, balki shaxsning motivatsion — ehtiyoj sohasi ham shakllanishini, bola tomonidan insonlar va predmetlar olamini o'zlashtirilishini tushuntirib, psixik rivojlanishda o'zo'zini rivojlantirish mexanizmini ochib berdi.

Похожие

L.S. Vigotskiy va J. Piajening egotsentrik nutq tuzilishi, funktsiyalari, va rivojlanishi haqidagi munozaralari

Yosh davri konsultatsiyasiga xos talablar

Ijtimoiylashuv muammosi sifatida bola psixik rivojlanishining ijtimoiy o’rganish nazariyasi. Psixik rivojlanish intellekt shakllanishi sifatida - J. Piaje konsepsiyasi

Rivojlanish psixologiyasining asosiy tushunchalari

Men konsepsiyasi va ularning shaklanishi