Zilzila haqida tushuncha - Геология - Презентации

Zilzila haqida tushuncha

Загружено в:

14.02.2024

Скачано:

0

Размер:

4129.4345703125 KB

Reja:  Zilzila haqida tushuncha  Zilzila turlari va ularni tasniflash. Zilzila kuchi  Tarixdagi eng daxshatli zilzilalar  Xulosa  Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

 Zilzila , yer qimirlash — Yer poʻstida yoki mantiyaning yuqori qismida toʻsatdan siljish, sinish yoki oʻpirilish roʻy berishi oqibatida vujudga keladigan va toʻlqinsimon tebranishlar tarzida uzoqlarga tarqaladigan yer osti silkinishlari va tebranishlari. Sabablariga koʻra, tektonik, vulqoniy va oʻpirilish zilzilalariga boʻlinadi. Yer poʻstining xar xil chuqurligida tabiiy kuchlar taʼsirida sodir boʻladigan silkinishlar tektonik zilzilalar deyiladi. Ular yer qaʼridagi harakat va jarayonlarning mahsuli boʻlib, bu jarayonlarning kinetik quvvat tarzida birdan sarflanishi oqibatidir.

 Yer sharining kuchli zilzilalar sodir boʻladigan mintaqalarini seysmik jihatdan faolligiga qarab ikkita asosiy hududga boʻlish mumkin; birinchisi, geografik kenglik yoʻnalishida Alp, Karpat, Kavkaz, Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir, Himolay, ikkinchisi, meridional yoʻnalishda — Tinch okeanining ikki qirgʻogʻi boʻyicha va qisman quruqlik mintaqasida joylashgan. Bunday seysmik faollashgan joylarga Jan. Amerikadan Antarktidagacha, Yevropa va Osiyo qitʼasining shimoliy qismi, Markaziy va Gʻarbiy Afrika, Avstraliya va b. hududlar kiradi. Demak, Markaziy Osiyo uning seysmik jihatdan faol boʻlgan Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir togʻlari tufayli seysmik faol mintaqaga kiradi.

 Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol boʻlgan togʻ tizmalari joylashgan hududlarda koʻproq boʻladi. Bu joylar geologik iborada yer yuzining belbogʻli (mintaqali) buzilish joylari deb yuritiladi.

 Yer pusti yoki yuqori mantiya qatlamidagi zilzila paydo boʻlgan maʼlum bir hajm zilzila oʻchogʻi, uning markazi deb hisoblangan nuqta esa gipotsentr, gipotsentrning yer yuzasidagi proyeksiyasi zilzila epitsentri deyiladi. Epitsentr va gipotsentr oraligʻidagi masofa zilzilaning yer yuzidan chuqurligini koʻrsatadi. Zilzila oʻchogʻi Oʻrta Osiyo hududida, aksariyat hollarda, Yer sathidan 5-50 km chuqurlikda joylashgan boʻladi. Yer sharining maʼlum hududlarida zilzilalar oʻchogʻi 200— 300, hatto 700 km gacha chuqurlikda boʻlishi ham mumkin.

Zilzila sodir boʻlganda uning oʻchogʻidan boʻylama va koʻndalang seysmik toʻlqinlar tarqaladi. Boʻylama toʻlqinlar R harfi (birinchi toʻlqin), koʻndalang toʻlqinlar S harfi (ikkinchi toʻlqin) bilan belgilanadi. Bulardan tashqari, yer yuzasida paydo boʻladigan yuza toʻlqinlar (L) mavjud. Mazkur toʻlqinlar asosiy hisoblansada, koʻndalang va boʻylama toʻlqinlar yer yuzasi hamda ichki qatlamalarida sinish va qaytarilish xususiyatiga egaligi sababli murakkab toʻlqinlar hosil boʻladi. Toʻlqinlar har xil tezlik bilan tarqaladi. Eng tez tarqaluvchi toʻlqin boʻylama toʻlqin boʻlib, muhitda taxminan bino ichidagi odamlarning koʻpchiligi sezadi. Uydagi jihozlar harakatga keladi. Bino va mebel tebranadi. Uyqudagilar uygʻonib ketadi. Hamma sezadi.Koʻpchilik tashqariga chiqishga oshiqadi, baʼzi buyumlar turgan yeridan tushib ketadi.

Zilzila toʻlqinlarining umumiy quvvati magnituda (M) bilan belgilanadi. U shartli son boʻlib, yer sathidagi muhit zarralarining siljish amplitudasiga toʻgʻri keladi. Bu qiymat seysmik stansiyalar qayd qilgan yozuvlar — seysmogrammalardan aniqlanadi. „A“ harfi bilan belgilangan kattalik K = lg£ zilzilaning quvvatlilik sinfi deb ataladi. Masalan, magnitudasi 5 ga teng (M = 5) boʻlgan zilzila oʻchogʻidan 1012 J quvvat ajraladi, yaʼni K = 12. zilzila kuchini ifodalash uchun turli seysmik shkalalar taklif etilgan. Ulardan biri — 1917 yilda Xalqaro seysmik assotsiatsiya tomonidan qabul qilingan 12 balli Merkalli — Kankani — Ziberg shkalasi boʻlib, u hozirgacha bir qancha Yevropa mamlakatlarida qoʻllaniladi. Ikkinchisi — AQSH da Vud va Nyumanlar tomonidan 1931 yilda Merkalli shkalasini bir oz mukammallashtirilgan 12 balli MM shkalasi qisoblanadi. Uchinchisi — Rossiyada S. V. Medvedev tomonidan ishlab chiqilgan 12 balli shkaladir.

1964 y. Parijda YUNESKO ning seysmologiya va seysmobardosh qurilish boʻyicha oʻtkazilgan davlatlararo yigʻilishida tavsiya etilgan MSHK=1964 12balli shkala S. V. Medvedev (Moskva), V. Shponxoyer (Iyena, Germaniya) va V. Karniklar (Praga) tomonidan tuzilgan. Zilzila kuchini aniqlashning juda koʻp usullari va belgilari bor. Pekin zilzilaning yer yuzida namoyon boʻlishi ballarda aniqlanganligi bilan zilzilaning aniq, quvvatini ballar ifodalamaydi. Shuning uchun zilzilaning haqiqiy kuchini koʻrsatuvchi oʻlcham — magnituda hisoblanadi. Magnituda 1940y.lar boshlarida amerikalik tadqiqotchilar Ch. Rixter va B. Gutenberglar tomonidan kiritilgan

Yer qaʼridagi tektonik, harakatlar faollashgan qismi va uning tevarak atrofida fizikaviy va kimyoviy jarayonlar ham faollashadi. Jumladan, togʻ jinslarining zichligi, elektr oʻtkazuvchanligi, magnitik xossalari, elektromagnit toʻlqinlar tarqatish xususiyati, yer sathining vertikal va gorizontal holati kabilar oʻzgarishi mumkin. Mazkur hududlarda mavjud boʻlgan burgʻi quduqlari orqali olinayotgan neft, gaz, suv miqdori keskin oʻzgarishi, yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi, mikroelementlar, gazlar miqdori ham oʻzgaradi. Ushbu sanab oʻtilganlar zilzila sodir boʻlishi arafasida keskin va koʻp miqdorda oʻzgarib, zilzilaning darakchilari sifatida qaralishi mumkin. Ular zilzilalarni oldindan aytib berish muammosini hal qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada Yer sharining seysmik jihatdan faol boʻlgan barcha hududlarida koʻp yillik xalqaro va milliy dasturlar asosida toʻxtovsiz izlanishlar olib borilayapti.

Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga koʻra quyidagi guruhlarga boʻlinadi: • Tektonik zilzilalar; • Vulqon zilzilalari; • Agʻdarilish, oʻpirilish zilzilalari; • Texnogen (insonning muxandislik faoliyati bilan bogʻlik) zilzilalar. Yuqorida qayd etilgan yer silkinishi turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng ko'p talofat keltiradigani tektonik yer silkinishidir. Bunday yer silkinishlar haqida gap ketganda litosfera oʻramlarida boʻladigan harakat (tektonik kuchlar) tushuniladi. Qiya sathlarida togʻ jinslarining katta bo'laklarini agʻdarilishi, yoki tog'larning oʻpirilishi natijasida yuzaga keluvchi yer silkinishlar agʻdarilish zilzilalari deyiladi. Bu yer silkinishining tarqalish maydoni kichik, koʻp hollarda talofatsiz boʻladi.

Insonning muxandislik faoliyati bilan bogʻlik boʻlgan yer silkinishlar asosan oxirgi yillarda hisobga olinmoqda.Bunday yer silkinish yirik suv omborlari vujudga kelgan hududlarda, gaz, neft mahsulotlarining yer ostidan surib olinishi jarayoni amalga oshirilgan maydonlarda yuz bermoqda. Inson oʻzining muxandislik faoliyati bilan yer osti komponentlariga muayyan taʼsir etishi, u yoki bu darajada oʻzgartirishi yer silkinishining vujudga kelishiga sabab boʻlmoqda. Daryo vodiylariga toʻgʻonlarning qurilishi natijasida maydoni bir necha ming km 2 , hajmi bir necha yuz km3 dan katta boʻlgan (masalan, Chorvoq suv omborining umumiy xajmi 2,1 mld. m3, suv sathi maydoni 3640 ga teng) suv omborlari vujudga kelmoqda. Yer qaʼrida 4000-5000 m chuqurlikda yotgan gaz, neft yer sathiga soʻrib chiqarilmoqda, yer ostida uzoq geologik davrlar mobaynida yotgan koʻmir ana shu yer qaʼrida yondirilib gazga aylantirib olinmoqda.

Zilzila turlaridan eng xavflisi (talofatlisi) tektonik zilzila hisoblanadi. Maʼlumki, har yili sayyoramizda 100000 dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar (seysmograflar) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi fojia boʻlib, imorat va inshootlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlarning paydo boʻlishiga, ming- minglab insonlar yostigʻining qurishiga olib keladi.

Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning oʻchogʻi asosan 70 km.gacha chuqurliklarda joylashganligi qayd etilgan. Mantiyadagi katta bosim yoki portlashlar tufayli zilzila oʻchogʻi vujudga keladi, natijada katta kuchlanishlar paydo boʻladi, bular oʻz navbatida yerning ustki qatlamini tebranishiga olib keladi. Gipotsentrdan hamma tarafga, qaytar seysmik toʻlqinlar tarqaladi, ular asosan, boylama va koʻndalang turlariga boʻlinadi.Yer ostidan uzunasiga tarqalayotgan (vertikal tarzda) toʻlqinlar oʻz yoʻnalishi buyicha navbatma- navbat yer poʻstlogʻini siqib, yer yuzasiga chiqqanda tovush chiqaradi. Bu esa yer silkinishi oldidan chiqadigan tovushning oʻzginasidir. Koʻndalang toʻlqinlar (gorizontal) yer yuzasiga chiqib, zilzila toʻlqinlarini vujudga keltiradi va epitsentrdan barcha taraflarga tarqaladi.

1 ball — sezilarsiz, faqatgina seysmik asboblar qayd qiladi • 2 ball — juda kuchsiz, uy ichida utirgan baʼzi odamlar sezishi mumkin (deraza oynalari titraydi); • 3 ball — kuchsiz, kupchilik odamlar sezmaydi, ochiq joyda tinch oʻtirgan odam sezishi mumkin. Osilgan jismlar asta-sekin tebranadi; • 4 ball — oʻrtacha sezilarli. Ochiq joyda, bino ichida turgan odamlar sezadi. Uy devorlari qirsillaydi. Roʻzgʻor anjomlari titraydi, osilgan jismlar tebranadi; • 5 ball — ancha kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam uygʻonadi, baʼzi odamlar hovliga yugurib chiqadi. Idishlardagi suyuqlik chayqalib toʻkiladi, osilgan uy jihozlari qattiq tebranadi; • 6 ball - kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam uygʻonadi, koʻpchilik odamlar hovliga yugurib chiqadi. Uy hayvonlari betoqat boʻladi. Baʼzi hollarda kitob javonidagi kitoblar, roʻzgʻor buyumlari javonlaridagi idishlar agʻdarilib tushadi; • 7 ball - juda kuchli. Koʻpchilik odamlarni qoʻrquv bosadi, koʻchaga yugurib chiqadi, avtomobil haydovchilari harakat vaqtida ham sezadi, uy devorlarida katta-katta yoriqlar paydo boʻladi, Hovuzlardagi suv chayqaladi va loyqalanadi. • 8 ball - yemiruvchi. Xom g'ishtdan qurilgan imoratlar butunlay vayronaga aylanadi, ancha pishiq qilib qurilgan imoratlarda ham yoriqlar paydo boʻladi, uy tepasidagi moʻrilar yiqiladi, baʼzi daraxtlar butun tanasi bilan yiqiladi, sinadi, togʻliq joylarda qulash, surilish hodisalari yuz beradi. • 9 ball - vayron qiluvchi. Yer qimirlashiga bardosh beradigan qilib qurilgan imorat va inshootlar ham qattiq shikastlanadi. Oddiy imoratlar butunlay vayron boʻladi, yer yuzasida yoriqlar paydo boʻladi, yer osti suvlari sizib chiqishi mumkin. • 10 ball - yakson qiluvchi. Hamma imoratlar yakson boʻladi. Temiryoʻl izlari toʻlqinsimon shaklga kelib bir tomonga qarab egilib qoladi, yer osti kommunal quvurlari uzilib ketadi, choʻkish hodisalari yuz beradi. Suv havzalari toʻlqinlanib qirgʻoqqa uriladi, qoyali yon bagʻrlarda katta-katta surilish hodisalari sodir boʻladi. • 11 ball - fojiali. Hamma imoratlar deyarlik vayron boʻladi, toʻgonlar yorilib ketadi, temir yoʻllar butunlay ishdan chiqadi, yerning ustki qismida katta-katta yoriqlar paydo boʻladi, yer ostidan balchiqlar koʻtarilib chiqadi, surilish, qulash hodisalari nihoyasiga yetadi. • 12 ball - oʻta fojiali. Yerning ustki qismida katta oʻzgarishlar yuz beradi. Hamma imoratlar butunlay vayron boʻladi, daryolarning oʻzani oʻzgarib sharsharalar paydo boʻladi, tabiiy toʻgʻonlar vujudga keladi.

Gyandja zilzilasi Gyandja zilzilasi — hozirgi Ozarbayjon hududining Gyandja shahri yaqinidagi 1139- yili 30-sentabr kuni boʻlgan 11 ballik zilziladir. Oqibatda 230 ming kishi halok boʻldi, 8 ta koʻl hosil boʻldi ( Geygel ko'li ). Bu zilzila tarixdagi eng falokatli 5 zilzilalar toifasiga kiradi.

Buyuk Xitoy zilzilasi Buyuk Xitoy zilzilasi (xit. 嘉嘉嘉嘉嘉 ) — Shensi provinsiyasida 1556-yil 23-yanvar kuni sodir boʻlgan. Salkam 830 000 kishi halok boʻldi. Epetsentr Vey daryosi vodiysida boʻlib, Xuasyane shahri butkul yoʻq boʻldi. 20 mlik yoriqlar paydo boʻldi, 500 kmlik hududga zilzila taʼsir koʻrsatdi. Zilziladan soʻng ancha vaqt aftershok holati kuzatildi.

Yamayka zilzilasi 1692-yilning 7-iyun kuni tahminan 11:43 da Port-Royal shahrida sodir boʻlgan. 2 ming kishi sunami oqibatida, 3 ming kishi tarqalgan kasallik va jarohatlar oqibatida halok boʻldi.

Ulugʻ Sitsiliya zilzilasi Sitsiliya tarixidagi eng kuchli zilziladir, 1693-yil Etna vulqoni otilishi ortidan sodir boʻldi. 60-100 ming kishigacha insonlar halok boʻldi. Shundan soʻng arxetikturaning barokko uslubining yangi koʻrinishi „sitsiliya barokko“si yaraldi.

Messina zilzilasi Messina zilzilasi (ital. Terremoto di Messina) 1908-yil 28-dekabr kuni soat 5:20 da Sitsiliya va Appenin yarimoroli oʻrtasida 7.8 magnitudada sodir boʻldi. 3 m lik sunami yuzaga keldi. Halok boʻlganlar soni turli maʼlumotlarga koʻra 200 minggacha boʻlgan.

Ashxabod zilzilasi Rixter shkalasi boʻyicha 7.3 ballik zilzila 1948-yil 6-oktabr kuni mahalliy vaqt boʻyicha 02:17 da sodir boʻldi. Zilzila Oʻchogʻi Ashxabod shahrining ostida 18 km chuqurlikda joylashgan edi. Markazda MSK-64 shkalasi boʻyicha tebranishlar 9-10 balgacha yetgan. Shahar toʻliq buzildi, 35 ming kishi vafot etdi.

Toshkent zilzilasi 1966-yil 26-aprel soat 5 dan 22 minut 52 sekund oʻtganda Toshkentda qattiq yer qimirlash roʻy berdi. Zilziladan avval kuchli portlashdagi kabi tovush eshitilib, shahar chekkasida shafaq koʻrindi. Ilmiy tekshirishlarning natijalariga koʻra, shafaqning kelib chiqishiga sabab, yer ostida yigʻilgan tektonik kuchlanishning yer yuzasiga chiqishi vaqtida elektr energiyasiga aylanishidir. Zilzila oʻchogʻi 5-10 km chuqurlikda joylashgan. Zilzila energiyasi 1014 joulga yaqin, epitsentrda uning kuchi 8 ballga yetgan. Zilzila markazi (Qashqar mahallasi va Labzak oʻrnida) vertikal zarblar kuchining magnitudasi (M) 5,3 ga, silkinish 8 balldan ziyod, maksimal vayronalik zonasi 10-12 km 2 ga teng boʻlgan. Zilzila oʻchogʻi choʻziqroq shaklda boʻlib, shimoli-gʻarbdan janubi-sharqqa yoʻnalgan. Zilzila natijasida atrofga seysmik toʻlqinlarning soʻnib borishi natijasida 8, 7, 6 balli maydonlar ajratilgan.

Zilzila natijasida 2 mln. m2 dan ziyod turar joy, 236 maʼmuriy bino, 700 ga yaqin savdo va umumiy ovqatlanish shoxobchalari, 26 kommunal xoʻjalik korxonasi, 180 ga yaqin oʻquv yurti, 8 ming oʻrinli maktablar, 36 madaniy-maishiy muassasa, 185 tibbiyot va 245 sanoat korxonasi binolari zarar koʻrdi, 78 ming oila yoki 300 ming kishi boshpanasiz qoldi, qurbonlar boʻldi. Asosiy tebranish 1966-68-yillar mobaynida bir qancha aftershoklar bilan davom etdi. Markaziy seysmik stansiya birinchi kuchli zarbadan soʻng silkinishlarning 2500 dan ortiq takrorlanganini qayd qildi.

Xulosa  Zilzilalar deyilganda o‘ta vayronlor xususiyatga ega bo‘lgan jarayon sifatida qarashimiz mumkin.Zilzilalar yer po‘sti va mantiyaning yuqori qismida sodir bo‘ladigan siljish sinish o‘parilish hodisalaridir. Zilzilalarni vulkanik zilzilalar,tektonik zilzilalar,antropogen zilzilalar hamda o‘pirilish zilzilalariga bo‘lishimiz mumkin.zilzilalar o‘ta vayronkor xususiyati bilan sodir bo‘ladigan vaqtda judayam katta miqdordagi energiyani hosil qiladi.12 balli tizimda baholaydigan bo‘lsak2,3 balli zilzilani inson sezmasligi yoki talofatlari yuqori bo‘lmasligi mumkin ammo 11,12 balli zilzilalar o‘ta vayronkor xususiyatga ega bo‘lib relyefni tubdan o‘zgarishiga olib keladi

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati • Abdullabekov K. N., Zilziladan saqlanish mumkinmi? Toshkent- 1992; • Karimov F. X., Zemletryaseniye, M. Otaboyev X., “Zilzila” Toshkent-1988. • Umarov Gʻ. — „HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI“ fanidan MAJMUA Toshkent-2000 Internet saytlari

Похожие

Geoxronologiya haqida tushuncha. Yerning yoshini aniqlash va rivojlanish tarixi

Yer elektr maydoni to'g'risida tushuncha

Yer haqida umumiy tushunchalar

Tog’ jinslari va minerallar haqida umumiy ma’lumot

Endogen jarayonlar