Geoxronologiya haqida tushuncha. Yerning yoshini aniqlash va rivojlanish tarixi - Геология - Презентации

Geoxronologiya haqida tushuncha. Yerning yoshini aniqlash va rivojlanish tarixi

Загружено в:

14.02.2024

Скачано:

0

Размер:

4938.580078125 KB

Geoxronologiya haqida tushuncha. Yerning yoshini aniqlash va rivojlanish tarixi

Rej: Yerning paydo bo‘lishi XULOSAGeoxronologiya Geoxronologik shkala Fanerozoy 51 2 3 4 Foydaniladigan adabiyotlar ro’yxati6

Yerning paydo bo‘lishi haqidagi hozirgi zamon nazariyalariga ko‘ra, Yer murakkab taraqqiyot bosqichlarini o‘z boshidan kechirgan. So‘nggi yillardagi ma’lumotlarda keltirilishicha, Yer taraqqiyotining astronomik, geologik, biologik va antropogen bosqichlarini ajratish mumkin.

Astronomik bosqich 5–4,6 mlrd yillar oralig‘ini o‘z ichiga oladi. Bundan 5 mlrd yil oldin koinotdagi disksimon gaz va chang massasining gravitatsion mexanik quyuqlashuvi oqibatida Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralar singari Yer ham sharsimon shaklga ega bo‘lgan.

Geologik tog` jinslarini o`rganish yer qobig`ining yuqori qavatlarida yotgan qatlamsimon tog` jinslarining shakillanish ketma ketligini, bir jinslilik va ularda uchraydigan qotgan usimlik va xayvon qoldiqlarining belgilariga qarab ularni shartli guruxlarga jamlashni imkonini beradi. Shunday tarizda birlashtirilgan cho`kindi tog` jinslarining guruxlari ular shakillanishi vaqtining bir necha bo`laklariga mos keladi. Guruxlarning shakillanish ketma-ketligini bilish, ularning nisbiy yoshini o`rnatish imkonini beradi, ya`ni ularning qaysi biri oldin, qaysi biri keyin, qaysi biri yosh, qaysi biri qadimiy. Tog` jinslarinig bunday yoshini aniqlash geologiyada nisbiy yosh aniqlash degan nomni olgan.

Yer tarkib topib borayotgan vaqtda radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik hisobiga, uning ichki qismi asta-sekin qizib, moddalarning saralanishiga olib kelgan.

Tog` jinslari yoshi va geologik xodisalarning mutloq vaqtini aniqlash buyicha juda ko`plab urinishlar bo`lgan. Lekin, bu savolni tug`ri yechimini topishga yaqindagina muvofiq bo`lindi va tog` jinslarini absolyut yoshini aniqlashning tug`ri usuli murakkab, mukammal ishlab chiqilmagan va xar doim xam qo`llab bo`lmaydi. Shuning uchun xozirgi vaqtda geologiyada tog` jinslarini yoshini aniqlashning absolyut usuliga qaraganda, nisbiy yoshini aniqlash usuli kengroq qo`llaniladi. Asosan ikkala usul xam parallel qo`llaniladi va bir-birini to`ldiradi.

Nisbiy geoxronologik usul asoslari Ayrim xollarda cho`kindi tog` jinslari o`zida ko`plab turli xil qotgan organizm qoldiqlarini o`zida mujassamlaydi. Ularni asosan oxaktosh, dolomit, oq bo`r, qo`ng`ir va tosh ko`mir kabi cho`kindi tog` jinslarida ko`plab uchratishimiz mumkin. Organizm qoldiqlari shuningdek bo`lakli jinslar (qumtosh, qum, gil va b. k.) va juda kamdan-kam xolda vulkan turlari orasida xam uchratish mumkin. Qazilma xolatida organizmning qattiq skelet qismi bir muncha keng tarqalgan va yaxshi saqlanadi. Qattiq skelet qoldiqlarining organik moddalari ko`pchilik xollarda tuliq yoki qisman ikkilamchi mineral shakillanishga almashinadi, masalan karbanatli kaltsiy, arogonit, kremnezyom, oltingugurtli temir va b. k. Bunday almashinishda organik tolalar toshlanishi yuz beradi va ularning tuzulishi juda yaxshi saqlanadi. Tog` jinslarida qurigan organizm qoldiqlarining saqlanishi toshqotganlik deb nomlanadi.

Vulqon va tektonik harakatlarning boshlanish paytidan Yerning geologik bosqichi boshlangan. Yer po‘sti yuzlab million yillar davomida doimiy ravishda o‘zgarib turgan, materiklar goh shakllanib, goh parchalangan. Materiklar doimiy harakatda bo‘lgan va ba’zida birlashib yirik materiklarni hosil qilgan.

Yerda 3,8 mlrd yil avval hayot paydo bo‘lishi bilan Yer taraqqiyotining biologik bosqichi boshlangan. Yerda dastlabki odamlarning paydo bo‘lishi (3–1,5 mln yil) antropogen bosqichni boshlab bergan.

Geoxronologiya (geologik yilnoma) – yer po‘stidagi tog‘ jinslarining hosil bo‘lish ketma-ketligi va yoshi haqidagi ta’limot. Geoxronologiya mutlaq va nisbiy geoxronologiyaga bo‘linadi. Mutlaq geoxronologiyada Yerning yoshi yillar bilan ifodalanadi.

Tog‘ jinslarining yoshini aniqlashda paleontologik metod ham ishlatiladi. Bu metod hayvon va o‘simliklarning tog‘ jinslaridagi toshqotgan qoldiqlarini o‘rganishga asoslangan. Geologlar ko‘p yillik tadqiqotlar natijalarini umumlashtirib, yer po‘stida qat lamlar yo‘nalishining umumiy ketma-ketligini aniqlaganlar. Har qaysi davr uchun o‘ziga xos hayvon va o‘simliklarning toshqotgan qoldiqlari mavjud 30 0510 24 12 17 25182518 1C 2518 09 32 1109 17

Geoxronologik shkala – geoxronologik bo‘limlarning iye rarxiya (quyi bo‘limlarning yuqori bo‘limlarga bosqichma- bosqich bo‘ysinish) tizimi. Shkalada eng yirik birlik supereon bo‘lib, ular 2 ta: tokembriy va fanerozoy. Tokembriy supereoni xades, arxey (yoki arxeozoy) va proterozoy eonlariga bo‘lingan, fanerozoy supereoni esa shu nomdagi bitta eondan iborat.

Proterozoy erasi - proterozoy guruxini tashkil qilgan tog` jinslarini xosil bulishi uchun taxminan 2 - 2,2 (2,9) mln. yil talab qilingan. Uzbekistonda proterozoy yotqiziqlari Xisor, Tomdi, Sulton Uvays va boshqa toglarda mavjud. Bu jinslarda kupgina foydali qazilmalari uchraydi.

Geoxronologik jadval. Paleontalogik va stratigrafik usullar asosida chuqindi qatlamlarinni va ular bilan birga keluvchi metamorfik va magmatik jinslarni qator sratigrafik bulinishlarga bulishiimz mumkin. Bular ichida eng yirigi turli tipdagi organizm qodiqlarining topilmalari bilan xarakterlanuvchi, bir muncha yirik jinslar kompleksini uzida mujassamlashtirgan guruxlar hisoblanadi. Guruxlar bir muncha maydaroq birliklarga - sistemalarga bo`linadi. Sitemalar uz navbatida- bulimlarga, bulimlar esa yaruslarga, yaruslar - yaruschalarga bo`linadi. Yirik stratigrafik bulinishlar xalkaro ahamiyatga ega.

Stratigrafik va unga moslashgan geoxronologiya shkalasi 1881-yilda Italiyaning Bolonya shahrida ikkinchi xalqaro geologlar kongressida tasdiqlangan va o‘sha vaqtdan boshlab jahonda umumiy hisoblanadi. Geoxronologiya shkalasi 331703 2D 06 0D

. Yerning geologik tarixida taxminan 2,6 mlrd. yil oldin hosil bo`lgan yotqiziqlarni uz ichiga oladi. Ko`pincha bu yotqiziqlar kuchli metamorfizmga uchragan. Proterazoy guruxining umum qabul qilgan stratigrafik bo`linishi yuq. Keyingi yillarda uni bulimlarga ajratishda tog` jinslarining mutloq yoshini aniqlash va paleontologik usullar qullanilmoqda. Ayrim olimlar proterozoy guruxini 2 boshqalari 3 yoki 4 bulimga ajratadi. Ayrim hollarda proterozoy guruxi yotqiziqlarini mahalliy stratigrafik kismlarga ajratish keng tarqalgan.

Yerning paydo bo’lishi haqida diniy qarash

Yer geologik taraqqiyotining tokembriy supereoni 4 mlrd yil davom etgan. Bu bosqich Yer tarixining sayyora shaklini olgan kundan boshlanib, proterozoy, arxey va xades eonlarini qamrab oladi va bundan 541–570 mln yil oldin tugagan.

Tog` jinslari yoshini aniqlashning paleontologik usuli Organizmlarning qurigan qoldiqlarini uzoq vaqt o`rganish shuni ko`rsatadiki, yer qobig`ining qadimiy qatlamlarida o`simlik va xayvon qoldiqlarining kam rivojlangan sodda shakllari, bir muncha yosh yotqiziqlarda esa bir muncha yaxshi rivojlanganlari uchraydi. Shuningdek tog` jinslarini yoshini aniqlashda barcha toshqotgan jinslar xam bir xilda rol uynamasligi o`rganilgan. Organik dunyo tarkibidagi uzgarishlar juda xilma-xil sodir bo`lgan. Bir turdagi xayvonlar uzoq vaqt mavjudlikka ega bo`lgan bo`lsa ikkinchi bir turi esa tezda qirilib ketgan.

. Yer qobig`i qirqimida katta vertikal tarqalishga ega va ko`p qatlamlarda uchraydigan qoldiqlar uzoq yashaydigan organizmlar deyiladi. Jinslarning nisbiy yoshini aniqlashda ular kam yordam beradi. Unchalik geografik keng va vertikal tarqalishga ega bo`lmagan, bir vaqtda turlicha uchraydigan, ketma -ket xududlarda bir-biridan ajratilgan xayvon qoldiqlari yetakchi toshqotgan jinslar deyiladi. Bundan tashqari ular kamdan-kam topilma ko`rinishida emas, katta miqdordagi nusxada bo`lishi kerak.

Jinslarning yoshini o`rnatish va ularni bir muncha maydaroq stratigrafik bo`linishlarga ajratish uchun faqatgina yetakchi shakillar qo`llanilib qolmay balki turli rayonlardagi fauna va flora komplekslari o`zaro solishtiriladi xam. Jinslarni nisbiy yoshini aniqlash uchun qo`llaniladigan toshqotgan qoldiqlardan tashkil topgan turli xil tog` jinsi qavatlarini o`zaro solishtirish usuli paleontalogik usul deyiladi. Paleontalogik usul o`rganilayotgan etapdagi xayotning rivojlanishi va xolatini o`zidan oldingi yoki keyingi etap bilan solishtirishga asoslangan. Shuning uchun nisbiy geoxronologiya qandaydir bir voqiylikni davomiyligini emas balki faqat ularning ketma-ketligini yoki tarixiy geologik etaplarni bir-biridan keyin kelish ketma-ketligini aks ettiradi.

Atmosfera, asosan, azot, ammiak, karbonat angidridi, suv bug‘lari, metan, vodorod, inert gazlar, kislotalardan tashkil topgan. Ayrim olimlarning fikricha, dastlabki atmosfera kislorodsiz bo‘lgan. Yer po‘sti sovigandan (suvning qaynash haroratidan pastga tushganidan) so‘ng Yer yuzasining ma’lum pastqam joylarida kichik suv havzalari (ko‘llar va dengizlar) paydo bo‘ladi.

Mezozoy guruxi va erasi Yergeologik tarixining tokembriydan so`ngi ikkinchi erasi 160-170 mln. yil davom etgan. Mezozoy davrida kimmeriy nomi bilan ma`lum bo`lgan tog` hosil bo`lish xarakati sodir bo`lgan. Mezozoy guruxi uchta sistemaga bo`linadi: triass, yura va bur. Yuqori burning paleogen bilan chegarasida butun kaynozoy davomida va to`rtlamchi davrni xam qamrab oluvchi alp burmalanishiga taaluqli tog` hosi bo`lish jarayoni sodir bo`lgan.

Stratigrafik usul Tosh qotgan qoldiqlar bilan tog` jinslari yoshini doim xam o`rnatib bo`lmaydi. Buning uchun qatlamni o`zini, uning tarkibini, gorizontal va vertikal yunalishlar buyicha o`zgarishini, qalinligini, fauna va flora tarkibini, ularning o`zaro nisbatini, ularni shakillanish ketma-ketligini o`rnatish uchun qatlamni qoplovchi va ostida yotuvchi qatlamlarni o`rganish kerak bo`ladi. Bularning barchasi stratigrafiya nomi bilan geologiya tarmog`ining vazifasini tashkil qiladi.

Tog` jinslari yoshini aniklashning katlamlarni uzaro boglanishini analiz kilish usuliga stratigrafik usul deyiladi. Qatlamni fazoda xar tamonlama o`rganishga asoslangan stratigrafik usul, paleontologik usulni qo`llash imkoniyatlarini kengaytiradi. Ikkala usulni xam qo`llash faqatgina paleontologik qoldiqlar mavjud bo`lgan qatlamlarnigina yoshini aniqlashni imkonini berib qolmasdan balki organik qoldiqlar uchramaydigan jinslarning yoshini xam aniqlash mumkin.

Stratigafik va paleontologik usullar faqat bir jinsli tabaqalar yoshini emas, balki bir vaktning uzida turli sharoitlarda shakllangan har xil jinsli qatlamlar yoshining ham aniqlash imkonini beradi. Jinslar yig`ilishi bir vaqtning uzida kuruk sharoitda, dengizning qirg`oq chegarasida va uning bir muncha chuqur qismlarida yuz berishi mumkin. Tabiiyki bir vaqtning uzida dengiz va kontinental iqlimda xosil bulgan qatlamlarda uchraydigan organizm qoldiqlari turlicha bo`adi.

Mutloq geoxronologiya asoslari Mutloq geoxronologiya deganda odatda vakq birligi ichida aniqlangan, yer qobig`ini tashkil etuvchi tog` jinslarining yoshini, geologik hodisalar va ularning tarixiy ketma-ketligi tushuniladi. Turli xil usullar yordamida mutloq geoxronologiyani urnatish borasida kuplab urinishlar qilingan. Toq jinslarini yoshini aniqlashning geologik usullari juda xilma- xil. Ulardan biri qator zamonaviy geologik jarayonlarni davomiyligini urganishga asoslangan, masalan delta yotqiziqlarini yotish tezligini, yemirilish va chuqindi hosil bulish tezligini, sharsharalarni quyilish tezligini va x. k. Bir muncha diqqatga sazovor usul, bu lentasimon gillar va turtlamchi davr muzlik epoxasini urganishdir.

Radioktiv elementlarning yemirilishini kuzatish natijasida mutloq yoshni urnatish usuli, ularni erkin va bir tekisda, atrof muxitning uzgarishiga bog`liq bulmagan xoldagi yemirilishiga asoslangan. Hozirgi vaqtda radioktiv elemntlarning yemirilishiga asoslangan mutloq yoshni aniqlashning bir necha usuli taklif etilgan. Radioaktiv elementlarning yemirilishidan hosil bo`lgan, tog` jinslari orasidagi qurg`oshin va geliyning miqdorini hisoblashga asoslangan qurg`oshin va geliy metodlari keng qullaniladi.

Hozirgi vaqtda geologik eralarning davomiyligini hisoblashda quydagi miqdorlar qullaniladi: kaynazoy erasi - 66 - 70 mln. yil, mezozoy - 173 - 175 mln. yil, paleozoy - 335 - 355 mln. yil, proterozoy - 2 mlrd yilga yaqin, arxey 1,8 mlrd. yildan kuproq. Radioktiv elementlarning yemirilishiga asoslangan mutloq yoshini aniklash usuli boshkalariga qaraganda ishonchliroq, sayyoramiz yoshi va eralar davomiyligini haqiqatga yaqin miqdorlarda aniqlab berishiga qaramay, keyingi aniqlashtirishga va qayta kurib chiqishni talab qiladi.

Yer geologik taraqqiyotidagi ikkinchi yirik supereon bo‘lib, davomiyligi 541 mln yil va hozirgacha davom etmoqda. U oldingi bosqichdan tirik organizmlar qoldiqlarining ko‘pligi bilan yaqqol ajralib turadi.

Organizm qoldiqlarining ko`pchilik qismi dengiz yotqiziqlarida uchraydi, qaysiki xayvonlarning saqlanishi uchun juda qulay sharoitga ega. Quriqlikda xayvon va o`simlik qoldiqlari saqlanishi uchun qulay sharoit talab qiladi. Kontinental yotqiziqlar toshqotganlikni deyarli o`zida mujassamlashtirmaydi. Toshqotgan qoldiqlarga qarab cho`kindi va u bilan bog`liq bo`lgan magmatik va metamorfik tog` jinslarining nisbiy yoshi tiklanadi. Shuningdek toshqotgan jinslar yotqiziqlar va ularni o`rab turgan cho`kindilar hosil bo`lgan qadimiy geologik epoxalar xolatini va fizika geografik sharoitini aniqlab beradi.

Ushbu bosqich bitta fanerozoy eoni va uchta era: paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralarini qamrab oladi.

XULOSA. Yerning shakli va kattaligini aniqlash qadimgi davrlardan to hozirgacha kungacha tabiatshunoslik fanlarining muhim muammolaridan biri bolib kelmoqda. Qadimgi davrlarda yer shaklini “yassi”, “tortburchak”, “disk”simon deb oylaganlar. Yerning shaklini sharsimon ekanligini yunon olimlaridan Pifagor, Aristotel, Eratosfenlar birinchi bolib aytganlar va isbotlashganlar. Turkistonlik olimlardan Xorazmiy, Farg`oniy, Byeruniylar ham bu fikrni isbotlashga uringanlar.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Islomov O.I. “Umumiy geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 2. Shoraxmedov SH.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” «O`qituvchi» 1989 yil. 3. Qurbonov A.S. “Geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 4. www.ziyonet.uz 5. www.qmii.uz

E’tiboringiz uchun rahmat

Похожие

Zilzila haqida tushuncha

Yerning ichki tuzilishi va geosferalar tog’ jinslari hamda minoralar

Yerning ichki tuzilishi va geosferalar

Yerning koinotdagi o’rni

Yerning ichki tuzilishi. Geosferalar