Yerning ichki tuzilishi. Geosferalar - Геология - Презентации

Yerning ichki tuzilishi. Geosferalar

Загружено в:

13.02.2024

Скачано:

0

Размер:

689.322265625 KB

YERNING ICHKI TUZILISHI. GEOSFERALAR

REJA:  5.Yerning ichki kuchlari. 2. Yer geosferalari  3. Yerning paydo bo’lish bosqichlari.  4.Xulosa.  5.Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.

 Yerning ichki tuzilishini o‘rganish nafaqat ilmiy, balki katta  iqtisodiy ahamiyatga ega. Jahonning barcha davlatlarida Yerning ichki  qismini, Yer osti boyliklarini o‘rganish hamda Yer qa’ri monitoringini  olib borish bo‘yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilingan.  Jumladan, 0 ‘zbekistonda ham Yer osti boyliklaridan samarali  foydalanish va ularni tasarruf etishda yuzaga keladigan munosabatlarni  tartibga solish, Yer qa’ridan oqilona va kompleks foydalanish, Yer qa’ri  va atrof muhitni muhofaza qilish maqsadlarida 2002-yil 13- dekabrda  “ Yer osti boyliklari to‘g‘risida”gi Qonun, 2014-yil 12-mayda  0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “0 ‘zbekiston  Respublikasining Yer qa’ri monitoringini olib borish tartibi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 119-son Qarori qabul qilindi.

 Tabiiy geografiya Yerning ichki qismlarini maxsus  o'rganmaydi, ammo geografik qobiqda sodir bo'ladigan jara-  yonlarni chuqurroq o'rganish maqsadida, geofizikaning va  boshqa fanlarning Yerning ichki tuzilishi haqidagi ma’lumot-  laridan foydalanadi. Yerning ichki tuzilishi haqida zil-zilalar  ta’sirida hosil bo'ladigan seysmik to'lqinlami kuzatish aniq ma’  lumotlar beradi. Yer qimirlaganda uch xil seysmik to'lqinlar  hosil bo'ladi (Shubayev, 1975y):

 a) yuza to'lqinlar, ular Yer  yuzasi bo'ylab tarqaladi va tezligi kam bo'ladi b) bo'ylama  to'lqinlar, moddalaming o'rtacha holati yaqinida to'lqinlar  yo'nalishi bo'yicha elastik tebranishi, ya’ni ketma-ket qisilib  cho'zilishidir. Bunday to'lqinlar har qanday muhitda ham  tarqalaveradi, eng katta tezlikka ega bo'ladi va seysmik stansi-  yalarga eng oldin yetib keladi; d) ko'ndalang to'lqinlar, mod-  dalaming to'lqin tarqalish yo'nalishiga nisbatan perpendikular  tebranishlardir. Bular moddalaming siljishi bilan bog'liq, ya’ni  moddalaming shaklini o'zgarishi bilan bog'liq. Bu to'lqinlar faqat  qattiq moddalardan o'tadi, suyuq va gazsimon muhitlarda so'nib  qoladi, chunki suyuq va gazsimon moddalar shakl o'zgarishiga  qarashlik qilmaydi.

 Yer shari bir nechta geosferalardan iborat. Biz ularni shartli  ravishda ikki guruhga ajratib o‘rganamiz:  S Birinchisi - tashqi geosferalar (atmosfera, gidrosfera va  biosfera);  S Ikkinchisi - ichki geosferalar (litosfera (Yer po'sti bilan),  mantiya va yadro).  Umumiy tabiiy geografiya fanidan ma’lumki, atmosferaning quyi  qatlami boMgan troposfera, gidrosfera, biosfera hamda Yer po‘sti bir  butun yaxlit geografik qobiqni tashkil etadi.  Yer Quyosh atrofidagi fazoda gazchang holatda boMgan kimyoviy  elementlaming gravitatsion kondensatlanishi yo‘li bilan paydo boMgan.  Yer tarkib topib borayotgan vaqtda radioaktiv elementlaming  parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik hisobiga

 Agar Yeming hamma qismi bir xil jinsdan tuzilganda edi,  to'lqin to'g'ri chiziq bo'ylab tarqalar hamda tezligi bir xil bo'lar  edi. Haqiqatda esa to'lqinlaming o'tish yo'llari murakkab bo'ladi,  tezligida keskin o'zgarishlar bo'lib turadi. To'lqinlar keskin  o'zgaradigan birinchi sath o'rta hisobda 60 km. chuqurlikda  bo'ladi. Bu yerda bo'ylama to'lqinlar tezligi birdaniga sekundiga  5 km. dan 8 km. ga ortadi. Shundan so'ng tezlik asta- sekin orta  borib 2900 km. chuqurlikda sekundiga 13 km. ga yetadi, so'ngra  birdaniga kamayib, sekundiga 8 km tushib qoladi.

 Agar Yeming hamma qismi bir xil jinsdan tuzilganda edi,  to'lqin to'g'ri chiziq bo'ylab tarqalar hamda tezligi bir xil bo'lar  edi. Haqiqatda esa to'lqinlaming o'tish yo'llari murakkab bo'ladi,  tezligida keskin o'zgarishlar bo'lib turadi. To'lqinlar keskin  o'zgaradigan birinchi sath o'rta hisobda 60 km. chuqurlikda  bo'ladi. Bu yerda bo'ylama to'lqinlar tezligi birdaniga sekundiga  5 km. dan 8 km. ga ortadi. Shundan so'ng tezlik asta-sekin orta  borib 2900 km. chuqurlikda sekundiga 13 km. ga yetadi, so'ngra  birdaniga kamayib, sekundiga 8 km tushib qoladi. Shundan so'ng  Yer markazi tomon orta borib sekundiga 11 km ga etadi.  Ko'ndalang to'lqinlar 2900 km. dan chuqurga yetib bormaydi va  Ushbu chuqurlikdan qaytib, Yer betiga chiqadi.

 keskin o'zgarishini aks ettiradi. Moddalar zichligini turlicha  bo'lishi tufayli Yeming ichki qobiqlari hosil bo'lgan, ya’ni yadro,  mantiya va Yer po'sti.  Yerning yadrosi 2900 km. dan boshlanadi va ichki hamda  tashqi yadroga bo'linadi. Tashqi yadroning qalinligi 2080 km.,  u 2900 km. dan 4980 km. chuqurliklar orasida joylashgan. Ichki  yadro 4980 km. dan Yerning markazigacha bo'lgan  chuqurliklarda joylashgan. Yadro asosan temir va nikeldan  iborat.

 Mantiya Moxo chegarasidan (70—80 km) 2900 km.  chuqurlikkacha davom etadi. Mantiya asosan magniy, kislo-  rod, temir, kremniy va boshqa moddalardan iborat. Mantiya  uchta qatlamdan iborat: quyi (1000—2900 km), o'rta (300—  1000 km), yuqori dunit (70—300 km) Yuqori mantiya  dunitlardan — magniy bilan temirga boy bo'lgan silikat jinslardan  tashkil topgan. 100km. dan 700 km chuqurlikkacha moddalar

 Seysmologik ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgi kunda Yer ichida  yigirmaga yaqin ajratuvchi chegara qayd etiladi. Ular umumiy tarzda  Yerning konsentrik zonal qatlamli tuzilishga ega ekanligidan dalolat  beradi. Bu chegaralar orasida ikkitasi: kontinentlarda 30-70 km.  chuqurlikda va okeanlar ostida 5-10 km. da yotuvchi Moxorovichich  yuzasi (qisqacha “Moxo”) hamda o‘rtacha 2900 km. chuqurlikda  joylashgan Vixert-Gutenberg yuzasi asosiy hisoblanadi. Mazkur ikkita  asosiy chegara Yerning ichki tuzilishini Yer po ‘sti, Yer mantiyasi va Yer  yadrosidan iborat degan xulosaga kelishga sabab bo‘ldi.

 Yeming ichki issiqligi ta’sirida erigan holatda bo'lishi mumkin,  100 km dan yuqorida harorat jinslaming erishi uchun yetarli  emas, 700 km. chuqurlikda esa bosim juda yuqori. Erigan  qatlamda materiklar og'irligini muvozanatga keltirib turish uchun  moddalar bir joydan ikkinchi joyga oqib turadi. Vulkan va zilzila  o'choqlari shu yerda joylashadi.  O'rta va quyi mantiyada moddalar zichligi yuqoridir. Yer  po'sti-Yerning tashqi qatlamlari majmuasidir. U mantiyadan  Moxo chegarasi bilan ajralib turadi.

 Yeming ichki issiqligi ta’sirida erigan holatda bo'lishi mumkin,  100 km dan yuqorida harorat jinslaming erishi uchun yetarli  emas, 700 km. chuqurlikda esa bosim juda yuqori. Erigan  qatlamda materiklar og'irligini muvozanatga keltirib turish uchun  moddalar bir joydan ikkinchi joyga oqib turadi. Vulkan va zilzila  o'choqlari shu yerda joylashadi.  O'rta va quyi mantiyada moddalar zichligi yuqoridir. Yer  po'sti-Yerning tashqi qatlamlari majmuasidir. U mantiyadan  Moxo chegarasi bilan ajralib turadi. Bu yerda moddalar qattiq  holatda bo'ladi. Mazkur Moxo chegarasi aniq chegara bo'lib,  Yer yuzasining hamma joyida bor.

 Mazkur Moxo chegarasi aniq chegara bo'lib,  Yer yuzasining hamma joyida bor. Mantiyadan Yer po'stiga  o'tishda bosim shunchalik pasayib ketadiki, gabbrodan bazaltga  o'tiladi. Bundan moddalar hajmi 15% ga oshadi va shunga mos  ravishda zichlik kamayadi.  Yerning tashqi va ichki qobiqlari doimo o'zaro ta’sirda  bo'ladi. Mazkur ta’sir quyidagilarda namoyon bo'ladi (Shubayev,  1975):

 dastawal o'zaro ta’sir Yer yuqori qatlamlarining ichki  qatlamlariga bosimida namoyon bo'ladi. Mazkur bosim  shunchalik kattaki, u zich yadro va qalin mantiyaning vujudga  kelishiga sabab bo'ladi;  — yuqori bosim radioaktiv parchalanish bilan birga issiqlik  hosil qiladi. Bu issiqlik Yerning ichki qismidan uning yuzasiga  chiqib keladi va yiliga 50—60 kal/sm2 ni tashkil qiladi. Bu  issiqlikning Yer yuzasi uchun bevosita ahamiyati katta, u Yer  Quyoshdan oladigan issiqlikning 0,001 ulushini tashkil qiladi.  Lekin mazkur issiqlik tufayli Yer po'sti ostidagi mantiya qizigan.  Bu esa Yer po'sti va mantiyada tektonik jarayonining faoliya-  tini ta’minlaydi

 Yer po‘sti - Yerning eng yuqoridagi qattiq geosferasi (qatlami).  Uning o‘rtacha umumiy qalinligi 35-50 km.  Yer po‘stining quyi chegarasida bo‘ylama va ko'ndalang seysmik  to‘lqinlar tezligi birdaniga o‘zgaradigan (6,7-7,6 km/sek dan 7,9-8,2  km/sek gacha) yuza (chegara) — Moxo yuzasidan o‘tadi. Shu yuza bilan  Yer po‘sti mantiyadan ajralib turadi.  Moxo yuzasi2 dastlab, 1909-yilda Bolqon zilzilalaridan tarqalgan  seysmik to‘lqinlami o‘rganish natijasida aniqlangan.

 Yerninig og'ir yadrosi Yer yuzasi og'irlik kuchining katta  bo'lishini ta’minlaydi. Buning yordamida Yer o'zida atmosfera  bilan suvni ushlab turadi;  — Yer yuzasi uchun suvning asosiy manbai mantiyadir. Yer  yuzasida suv suyuq holda faqat atmosfera bosimi tufayligina  mavjuddir, aks holada suv bug'ga aylanib ketgan va uchib ketgan  bo'lar edi;  — suv havo harakati tufayli materiklarga kirib borib, oke-  anlarga oqib tushadigan quruqlikdagi suvlami hosil qiladi. Yer  yuzasida nurashning ro'y berishi va cho'kindi jinslarning vu-  judga kelishiga suv bilan havo sabab bo'ladi;

 Yerning ichki qismdagi moddalar elastiklik xususiyatiga  ega. Buning oqibatida moddalaming oqishi Yerning shaklida  aks etadi. Qalqish qarshiligi Yer aylanishini sekinlashtiradi.  Bu esa qutbiy siqiqlikni kamaytiradi. Bu hoi yuqori mantiyadagi  moddalar bir qismining ekvatorial kengliklardan qutbiy keng-  liklarga oqib ketishiga sabab bo'ladi. Yer po'sti ostidagi mod-  dalarga qaraganda qattiqroq bo'lganligidan o'zgarishga uch-  raydi, yoriladi, ko'chiriladi va pasayadi. Bu jarayonda qutbiy  va ekvatorial radiuslar mutloq uzunligining o'zgarishi emas,  balki Yer shaklining muvozanatlashishiga intilishi muhim o'rin  tutadi;

 Yerninig og'ir yadrosi Yer yuzasi og'irlik kuchining katta  bo'lishini ta’minlaydi. Buning yordamida Yer o'zida atmosfera  bilan suvni ushlab turadi;  — Yer yuzasi uchun suvning asosiy manbai mantiyadir. Yer  yuzasida suv suyuq holda faqat atmosfera bosimi tufayligina  mavjuddir, aks holada suv bug'ga aylanib ketgan va uchib ketgan  bo'lar edi;  — suv havo harakati tufayli materiklarga kirib borib, oke-  anlarga oqib tushadigan quruqlikdagi suvlami hosil qiladi. Yer  yuzasida nurashning ro'y berishi va cho'kindi jinslarning vu-  judga kelishiga suv bilan havo sabab bo'ladi;

 er mantiyasi uchta: substrat, yuqori mantiya va quyi mantiya  qatlamlariga ajratiladi. Substrat 35-50 km. dan yuqori mantiyagacha  davom etadi. Substratning elektr o‘tkazuvchanligi juda sust. Substrat  qatlamida forsterit (Mg2 Si04) eng ko‘p.  Yuqori mantiya substrat qatlamidan 670-900 km. gacha davom  etadi. Uning o‘rtacha qalinligi 620-850 km. Yuqori mantiya, o‘z  navbatida, (yuqoridan pastga qarab) Gutenberg5 qatlami va Golitsin  qatlamiga bo‘linadi.  Gutenberg qatlami materiklar ostida o‘rtacha 100-120 km, okean  ostida 50-60 km. chuqurlikdan boshlanib, 250-410 km. chuqurlikkacha  tushadi. Gutenberg qatlamida seysmik to‘lqinlaming tarqalish tezligi  undan yuqori va quyidagi qatlamlardagidan kichikroq.

XULOSA:  Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki Yer paydo bo‘lgandan beri uning ichida moddalaming  tabaqalanishi sodir bo‘lib hozir ham davom etmoqda. Yerning  ichki qismidagi moddalaming tabaqalanishi natijasida geografik  qobiqning tarkibiy qismlari bo‘lgan tashqi qobiqlar vujudga  kelgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.  1.Маматкулов М. Урта Осие геоморфологияси. -Т.: Университет, 2008.  2.Низомов А., Алимкулов Н., Тилляходжаева 3. Табиий географик  жараёнлар (укув кулланма). -Т.: Фан ва технология, 2015. 112-6.  3. Рычагов Г.И. Общая геоморфология (учебник). 3-е изд. -М.: Наука,  2006. 41 с.4  с Соатов А., Юсупов Р. Геоморфология асослари. -Т.: Университет,  2003. 80 б.32 Чиникулов X., Жулиев А.Х,. Умумий геология. -Т.: Минерал  ресурслар илмий тадкикот института давлат корхонаси нашриёти. 2011.

Похожие

Yerning ichki tuzilishi va geosferalar

Yerning ichki tuzilishi va geosferalar tog’ jinslari hamda minoralar

Yerning ichki tuzilishini o’rganishda sesmologik usullar. Yerdagi asosiy sesmik toʻlqinlar

Yerning koinotdagi o’rni

Eratosfenning Yer kattaligini o‘lchash usuli. Yerning tashqi qobiqlari