Noinersial sanoq tizimlardagi inersiya kuchlari - Физика - Презентации

Noinersial sanoq tizimlardagi inersiya kuchlari

Загружено в:

04.12.2023

Скачано:

0

Размер:

438.77734375 KB

Noinersial sanoq tizimlardagi inersiya kuchlari 1

REJA:  Inersial sanoq sistemalari  Inersiya kuchi  Noinersial sanoq sistemalari

3Nisbiylik prinsipining ochilishiga asosiy sabablardan biri, Yerning harakati, anig’rog’I uning o’z o’qi atrofida aylanishi haqidagi gipoteza bo’ldi.Shunday savol tug’iladi: agar Yer o’z o’qi atrofida aylanadiga bo’lsa, nega biz uni Yer sirtida o’tkazilgan eksperimentlarda sezmaymiz? Faraz qilaylik, siz o’rtog’laringiz bilan birgalikda ulkan keaning ichida, tashqi oynalari qoraytirilgan xonasida o’tiripsiz. Shunda o’rtog’laringizdan biri hozir kema tinch turibdimi yoki harakatdami, degan savolni berdi. Tashqi palubaga chiqmasdan, buni qanday aniqlash mumkin? Bolalardan biri:”Kelinglar, tajriba o’tkazib ko’ramiz. Stoldagi buyumlardan birini tepadan pastga tashlab ko’ramiz

4Agar kema harakatsiz bo’lsa, u vertical tushadi. Harakatda bo’lsa, tushish davrida kemaning poli oldinga ketib qolib, ozgina orqaga tushadi” , deb taklif qildi. Turli narsalar tashlab kurilgnda hammasi polga qarab tik holda aynan bir joyga tushdi. Demak, kema tinch turibdi, degan xulosaga kelindi. Tashqi palubaga chiqib qaralsa, kema bir tekisda chayqalmasdan suzib ketayotgan ekan! Demak, mexanik tajribalarni tinch turgan sinf xonasida o’tkazilsa ham, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan vagon yoki kema ichida o’tkazilsa ham bir xil kechar ekan. Bunga birinchi bo’lib Galiley o’z e’tiborini qaratgan edi. Galiley ham siz faraz qilgadek, ulkan kema ichida kuzatilayotgan mexanik jarayonlar, agar kema to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan bo’lsa, xuddi tinch turganda qanday kechsa, shunday borishini yozib qoldirgan. Bunda sanoq sistemasi sifatida yer emas, balki harakatlanayotgan vagon yoki kea olinadi.

5Tinch holatda turgan yoki nisbatan to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sanoq sistemalari inersial sanoq sistemalari deyiladi. Bir tekis oqayotgan daryoda kema oqim bo’ylab suzib ketayotgan bo’lsa, sanoq sistemasi sifatida qirg’oqni yoki suvni olish mumkin. Xuddi shunday, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan poyezd vagonida poyezd bo’ylab harakatlanayotgan odam uchun sanoq sistemasi sifatida vagonni yoki Yerni olish mumkin. Odamning vagonga nisbatan tezligi v, vagonning Yerga nisbatan tezligi u bo’lsin. Agar odam vagonning harakatlanish yo’nalishi bilan bir xil yo’nalishda bo’lsa, u+v bo’ladi. Harakat qarama-qarshi yo’nalishda bo’lsa, u-v bo’ladi. Bunga Galileyning tezliklarni qo’shish qoidasi deyiladi.

6Tajribalar inersial sanoq sistemalarida soatlar bir xil davr bilan yurishini ko’rsatdi. Jismlarning ko’chishi sanoq sistemalarida bir xil kechmaydi. Chunki harakatlanayotgan vagon ichidagi odamning vagonga nisbatan ko’chishi Yerga nisbatan ko’chishidan kichik bo’ladi. Jism massasini tinch holatda turgan vagon ichida o’lchangnda ham bir xil chiqadi. Shunday qilib, inersial sanoq sistemalarda vaqt, massa, tezlanish va kuch bir xil (invariant)bo’ladi. Tinch holatda turgan sanoq sistemasida kuch F ga, massa m ga, tezlanish a ga teng bo’lsa, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotga sistemada mos ravishda F’, m’, va a’ bo’ladi. F = F’;m= m’;a= a’ bo’lganligi tufayli, Nyutonning ikkinchi qonuni F = F’=ma yoki F ‘=m’a’ kabi ifodalanadi. Bundan Nyuton qonunlari barcha inersial sanoq sistemalarida o’rinli bo’lishi kelib chiqadi.

7Galileyning nisbiylik prinsipi umumiy holda quyidagicha ta’riflash mumkin: Barcha inersial sanoq sistemalarida hamma mexanik jarayonlar bir xilda kechadi. Yuqorida aytilganidek, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sistemalarda Nyuton qonunlari o’rinli bo’ladi. Agar sanoq sistemasi egri chiziqli yoki tezlanish bilan harakatlanayotgan bo’lsa-chi?Bunday sistemalar noinersial sanoq sistemalari deyiladi. Tezlanish hosil bo’lish sababi – bu kuch. Demak, Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanish uchun jismga boshqa jismlar tomonidan tasir qilayotgan kuchlar birgalikda inersiya kuchini kiritamiz. Inersiya kuchi jismga boshqa jismlar tomonidan emas, balki sanoq sistemasi tezlanish bilan harakatlanishi tufayli ta’sir qiladi. Аylаnuvchi sаnoq tizimidаgi jismgа Fm.q dаn tаshqаri Koriolis inersiya kuchi deb аtаluvchi kuch hаm tа’sir qilаdi. U holda Nyutonning ikkinchi qonuni quyidagicha ma nis =F+F i

8Inersiya kuchining ifodasini topish uchun tezlanishning absolyut qiymati a ab va tezlanishning nisbiy qiymati a nis ning ayirmasidan foydalanamiz. U holda inersiya kuchi ifodasi quyidagicha bo’ladi: F i =m(a ab -a nis ) Aytilganlarini misoldan ko’raylik. Kichik bir aravacha ustida ustun o’rnatilgan bo’lib, unga 1-rasmda ko’rsatilgandek mayatnik osilgan. Aravacha yerga nisbatan a ab doimiy tezlanish bilan harakatlanmoqda. Mayatnik aravachaga nisbatan qo’zg’almas: a nis =0. Mayatnikka mg, ma i va T kuchlar tasir qiladi. T-mayatnik osilgan ipning taranglik kuchi. Lekin bu kuchlar mayatnikka tezlanish bermaydi. Nyutonning ikkinchi qonuni bajarilisi uchun unga inersiya kuchi F i =-ma i ni kiritish kerak. U holda Demak, Nyutonning ikkinchi qonuni shartli ravishda bajariladi. Mayatnikning og’ish burchagi tga=a i /g .

9Xulosa: Demak tekis аylаnuvchi sаnoq tizimigа nisbаtаn jismning hаrаkаt tenglаmаsini tuzish uchun mаzkur jismgа tа’sir etаyotgаn Nyuton kuchlаri, mаrkаzdаn qochmа inersiya kuchi vа Koriolis inersiya kuchining yig‘indisini olish kerаk: m a = Biz yashаb turgаn sаyyorа - Yer hаm, аylаnuvchi sаnoq tizimidir. Yer bilаn bog‘liq bo‘lgаn sаnoq tizimining noinersiаl ligi tufаyli Yer sirtidаgi jismlаrgа mаrkаzdаn qochmа vа Koriolis inersiya kuchlаri tа’sir etаdi.

10FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1.O’rta ta’lim muassasalarining 10-sinf darsligi 1. Abdurazzoqov A. A., Nazirov E. N. “Yosh fizik ensiklopedik lug`ati” Toshkent - 1989. 2. A.K.Kikoin, I.K.Kikoin “Molekulyar fizika” Toshkent – 1978. 3. L.C.Jdanov va N.I.Xlebnikov “Fizika kursi texnikumlar uchun” ikkinchi qism. Toshkent – 1967.

Похожие

Inersiya kuchlari. Noinersial sanoq tizimi

Inersiya kuchlari

Materiallar qarshiligi

Dinamika

Fizika fanining rivojlanish tarix, fazo va vaqt, sanoq sistemasi