Materiallar qarshiligi - Физика - Презентации

Materiallar qarshiligi

Загружено в:

13.11.2024

Скачано:

0

Размер:

315.814453125 KB

Materiallar qarshiligi

Reja: 1. Materiallar qarshiligi fanining asosiy tushunchalar va gipotezalari; 2. Hisoblash modeli; 3. Konstruksiya elementlari va tuzilmalari; 4. Konstruksiya qismlarining bog‘lanishlari; 5. Tashqi va ichki kuchlar; 6. Kesish usuli;

Amalda ishlatiladigan barcha mashina, inshoot va konstruksiya elementlariga qo‘yiladigan asosiy talablar, ularning mustahkamligi, bikirligi va ustivorligini taminlashdir. Mustahkamlik - konstruksiya elementlarining emirilmasdan tashqi kuchga qarshilik ko‘rsatish qobiliyatidir. Bikirlik - konstruksiya elementlarining tashqi kuch ta’siridan katta deformatsiya hosil qilmaslik qobiliyatidir. Ustivorlik - tashqi kuch ta’sirida konstruksiya elementlarining dastlabki muvozanat holatini saqlash qobiliyatidir. Demak, fanni o‘rganishdan maqsad konstruksiyalar va ularning qismlari mustahkamligi, bikirligi va ustivorligini ta’minlash usullarini yaratish va asoslashdan iborat. Muhandislar inshootlarni qurishda mehnat va materialni eng kam sarf qilish maqsadida o’tkazilgan hisoblashlar natijasida ko‘p variantli loyihalar tuzadi va ulardan eng arzon, qulay hamda yuqorida qo‘yilgan uchta talablarga javob beradigan loyiha tanlab olinadi. Materialllar qarshiligi -mashina va inshoot qismlarining mustahkam, bikir va ustivor bo‘lishini taminlashda zarur bo‘lgan zo‘riqish va deformatsiyalarni aniqlash usullarini o‘rgatuvchi fandir. Nazariy mexanika fanining materiallar qarshiligi fanidan farqi shundaki, nazariy mexanika fanida jism absolyut qattiq jism , ya’ni deformatsiyalanmaydi deb qaraladi. Materiallar qarshiligi fanida esa aksincha, qattiq jism deformatsiyalanadi deb qaraladi. Nazariy mexanikada absolyut qattiq jism qaralganligi sababli tashqi kuchlar ta’sirida bo‘lgan absolyut qattiq jismlar o‘z geometrik o‘lchamlari va shaklini o‘zgartirmaydi. SHu sababli nazariy mexanikada jismlar mustahkamlikka, bikirlikka va ustivorlikka tekshirilmaydi. 1.Fan tekshiradigan masalalar va asosiy tushunchalar.

Material qarshiligi fanida jismlar deformatsiyalanadi deb qaraladi, ya’ni tashqi kuchlar tasirida jismlar geometrik o‘lchamlarini yoki shaklini o‘zgartiradi. Jismlarning tashqi kuchlar ta’sirida geometrik o‘lchami yoki shaklini o‘zgartirishiga deformatsiya deb ataladi va u quydagilarga bo‘linadi: 1.Jism tashqi yukdan ozod qilingandan keyin, u o‘zining oldingi o‘lchamlari va shaklini to‘liq qayta tiklasa, bunday deformatsiyaga elastik deformatsiya deyiladi. 2. Jism tashqi yukdan ozod qilingandan keyin u o‘zining oldingi o‘lchamlari va shaklini qayta tiklay olmasa, bunday deformatsiyaga plastik (qoldiq) deformatsiya deyiladi. Materiallar qarshiligi fanida quyidagi xossalarga ega bo‘lgan ideal jism qaralishi uchun quyidagi gipotezalar qabul qilingan: 1 . Jism bir jinsli va yaxlit deb qaraladi, ya’ni biror nuqta atrofidan olingan cheksiz hajmdagi materialning xossalari nuqtaning o‘rniga bog‘liq emas va jism bir butun yaxlit tuzilgan deb qaraladi. 2. Jism absolyut elastik va izotrop deb qaraladi. Ya’ni izotrop deganda jismning xossalarini barcha yo‘nalishlar bo‘yicha bir xilligi tushuniladi. (Shu bilan birga turli yo‘nalishlar bo‘yicha xossalari har xil bo‘lgan anizotrop jismlar ham ko‘p uchraydi). 3. Jismning deformatsiyasi uning o‘lchamlariga qaraganda ancha kichik deb qaraladi. 4. Jismga qo‘yilgan kuch ma’lum miqdordan oshmasa, jism chiziqli deformatsiyalanadi (Guk qonuni). 5. Sen-Venan prinsipi. Jismga u qadar kata bo’lmagan yuzachalarda taqsimlangan kuchlar shu kuchlarning teng ta’sir etuvchisini ifodalovchi bitta kuch bilan almashtirish mumkin. 6. Deformatsiyadan oldin tekis bo‘lgan kesim, deformatsiyadan keyin ham tekis bo‘lib qoladi (Bernulli gipotezasi).

Muhandislik konstruksiyalari elementlardan tuzilgan, bu elementlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi. Bruslar guruhi. Ko‘ndalang kesim o‘lchamlari uzunlik o‘lchamiga nisbatan juda kichik bo‘lgan konstruksiya elementlariga bruslar deb ataladi (1-rasm). Bruslarning ishlatilishiga ko’ra quyidagi turlari mavjud. l a b 1-rasm. Brus.a<<l, b<<l. d l d<<l.2.Hisoblash modeli. 3.Konstruksiya elementlari va tuzilmalari.Materiallar qarshiligining ixtiyoriy masalasini yechish, hisob sxemasini tanlashdan boshlanadi, ya’ni shunday soddalashgan sxema tanlanadiki, unda bir tomondan konstruksiyaning asosiy xususiyatlari e’tiborga olinadi, ikkinchi tomondan yakuniy natijaga sezilarli ta’sir etmaydigan ikkilamchi omillar tashlab yuboriladi. Ushbu holat tashqi kuchlarni hisoblashda ham, ko‘rilayotgan elementni geometrik jihatdan belgilayotganda ham va konstruksiya materiali modeliga ham tegishlidir. Misol uchun lift arqoniga tushayotgan kuchlanishni aniqlanayotganda kabina og‘irligi, ko‘tarilayotgan yuk og‘irligi, inersiya kuchlari, arqon og‘irligi kabi omillar hisobga olingan holda, havoning qarshilik kuchi, barometrik bosimning farqi, havo haroratining yuqoriga ko‘tarilishi bilan bog‘liq omillar ikkinchi darajali deb tashlab yuboriladi.

Agarda brusning simmetriya o’qi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lsa, to’g’ri brus deyiladi. Agarda brusning simmetriya o’qi egri chiziq bo’lsa, bunda egri brus deyiladi. Cho‘zilish yoki siqilishiga qarshilik ko‘rsatuvchi to’g’ri brusga sterjen deb ataladi. Buralishga qarshilik ko‘rsatuvchi brusga val deb ataladi Egilishga qarshilik ko‘rsatuvchi to’g’ri brusga balka deb ataladi Plastinka va qobiqlar guruhi. Jismning qalinligiga nisbatan qolgan boshqa o‘lchamlari katta bo‘lgan tekis sirt bilan chegaralangan konstruksiya qismiga plastinka yoki plita deb ataladi (2-rasm). Qalinligi qolgan boshqa o‘lchamlariga nisbatan juda kichik bo‘lgan egri sirt bilan chegaralangan konstruksiya qismiga qobiq deb ataladi (3-rasm). a b h 2-rasm. Plastinka .R o δ<<R 3-rasm. Qobiq .

Uchala o‘lchami bir xil tartibda bo‘lgan jismga massiv deb ataladi (4-rasm). Ferma deb bir necha sterjenlarni sharnirlar yordamida biriktirishdan hosil bo‘lgan geometrik o‘zgarmas sistemaga aytiladi (5-rasm). Rama deb bir necha bruslar bikr qilib tutashtirilishidan hosil bo‘lgan sterjenlar sistemasiga aytiladi (6-rasm). Ramalar yuklanganda sterjenlari egilib, ular tutashgan nuqtalaridagi to‘g‘ri burchaklari o‘zgarmaydi. 5-rasm . Ferma.4-rasm . Massiv.Konstruksiya tuzilmalari. Inshootni tashkil etuvchi sterjenlar o‘q shakliga, tutashtirish usuliga, tayanch turlariga qarab bir qancha turlarga bo‘linadi, ular ichida eng ko‘p tarqalganlari: balka, konsol, ferma, arka, siniq konsol va ramalardir. Arka deb bir necha egri sterjenlardan tashkil topgan sistemasiga aytiladi (7-rasm). 6-rasm . Rama. 7-rasm . Arka.

4.Konstruksiya qismlarining bog‘lanishlari. Sterjenlardan yaxlit inshoot yasash uchun turli biriktirish vositalari – bolt, parchin mix, payvand va qirqib kirgizishlardan foydalaniladi. Hisob sxemasida ushbu usullar yordamida biriktirish shartli ravishda nazariy mexanikada mavjud bo‘lgan qistirib mahkamlangan, qo‘zg‘aluvchi yoki qo‘zg‘almas sharnir, oraliq sharnir, yoki silliq sirt bog‘lanishlariga keltiriladi. Konstruksiya elementlarining bog‘lanishlari: a) bog’lanishlar; b) hisob sxemasi. 7-rasm. 5.Tashqi va ichki kuchlar. Bino, inshootlar va mashina konstruksiyalari ish va ekspulatatsiya jarayonida turli yuklar ta’siriga qarshilik ko‘rsatadi. Bu yuklarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: Tashqii yuklar. Jismga qo‘shni bo‘lgan ikkinchi jismdan o‘tuvchi kuchlarga sirtqi kuchlar deb ataladi. Hajmiy kuchlar . Jismning ichki barcha zarrachalariga ta’sir etuvchi kuchlarga hajmiy kuchlar deb ataladi. Hajmiy kuchga misol qilib jismning xususiy og‘irligini, inersiya kuchlarini, magnit tortish kuchlarini va boshqalarni keltirish mumkin. Masalalarni echish oson bo‘lishi uchun muhandislik amaliyotida materiallar qarshiligida hajmiy kuchlar, odatda, chiziq bo‘yicha taqsimlangan kuchlar bilan yoki jismning ayrim bo‘laklarga ajratilib shu bo‘laklarning og‘irlik markazlariga qo‘yilgan to‘plangan kuchlar jismning butun hajmiga taqsimlangan deb qaraladi.

Ob’ekt yuzasiga nisbatan ancha kichik yuzaga qo‘yilgan yoyilgan kuchlar, bir nuqtaga ta’sir etuvchi yoki to‘plangan kuchlar deb ataladi, ular N, kN, larda o‘lchanadi. Agarda bu kuchlar uzunlik bo‘yicha taqsimlangan bo‘lsa u holda yoyilgan kuch (tekis taqsimlangan kuch) deyiladi, uning intensivligi q olinadi va bu – kuch/masofa birligida ( N/sm, kN/m va hokazolarda) o‘lchanadi. Bunga devor og‘irligining fundamentga ta’siri misol bo‘lishi mumkin.Tekis taqsimlangan kuchlar ko‘rilayotgan ob’ekt yuzalari bo‘yicha yoki uzunlik bo’yicha teng ta’sir etuvchi parallel kuchlar sistemasidan iborat bo‘ladi. Agarda kuch yuza bo‘yicha taqsimlangan bo‘lsa u holda bu kuch – kuch/yuza birligida ( N/sm 2 , N/m 2 larda) o‘lchanadi. Bu kuchga yoqqan qor og‘irligini tekis tomga ta’siri misol bo‘lishi mumkin. Tekis taqsimlangan kuchning teng ta’sir etuvchisini topish uchun kuch intensivligini ta’sir etish masofasiga (yuzaga) ko‘paytiriladi ( q l⋅ ), ( q S ⋅ ). Notekis taqsimlangan kuch ham parallel kuchlar sistemasidan iborat bo‘lib, uning kattaligi kuch qo‘yilish nuqtasidan boshlab masofa funksiyasi sifatida o‘zgaradi. Notekis taqsimlangan kuchga oddiy misol sifatida uchburchak qonuni bo‘yicha taqsimlangan gidrostatik bosimni keltirish mumkin.

Statik yuklar. Yuk o‘z miqdori, qo‘yilgan nuqtalari yoki yo‘nalishlarini sekin-asta oxirgi qiymatigacha o‘zgartiradigan, ya’ni tezlanishlari e’tiborsiz bo‘lgan yuklarga statik yuklar deyiladi. Dinamik yuklar. Yuklar o‘z miqdor va qo‘yilgan nuqtalarni juda qisqa vaqt mobaynida juda katta tezlik bilan o‘zgartirsa bunday yuklarga dinamik yuklar deyiladi. Bunda konstruksiya tebranishlar chastotasi va inersiya kuchlarini e’tiborga olish shart va ularni aniqlash hisoblash ishlarining katta qismini tashkil etidi. Ichki kuchlar. Jism tashqi kuchlar ta’sirida, garchi muvozanatda bo‘lsa ham, ma’lum darajada deformatsiyalanadi, buning natijasida jismning kesimidagi zarrachalar bir – biridan qochishga yoki o‘zaro yaqinlashishga intiladi, ana shu intilishda hosil bo‘lgan reaksiya kuchlari zarrachalar muvozanatini saqlaydi. Zarrachalar muvozanatini saqlovchi reaksiya kuchlar ichki kuchlar yoki zo‘riqish kuchlari deb ataladi. Jism kesimlarida hosil bo‘ladigan zo‘riqish kuchlarining teng ta’sir etuvchisini topish uchun kesish usulidan foydalaniladi. 6.Kesish usuli. Qaralayotgan jismning kesimlarida hosil bo‘lgan ichki kuchlarni aniqlash uchun kesish usulidan foydalanamiz. Kesish usulida ketma - ket quyidagi amallar tartib bilan bajarish zarur: 1. Kuchlar sistemasi ta’sirida muvozanatda bo‘lgan jismni ixtiyoriy kesimidagi ichki kuchni aniqlash uchun jismning shu kesimdan o‘tuvchi tekislik bilan fikran kesib, ikki bo‘lakka (B-chap va D-o‘ng) ajratiladi (8a-rasm); 2. Ajratilgan bo‘laklardan biri masalan o‘ng tomoni D tashlab yuborib, chap tomon olib qolamiz, bunda olib qolingan qismining muvozanati buziladi (8b-rasm); 3. Olib qolingan B qismning muvozanati buzilmasligini ta’minlash maqsadida tashlab yuborilgan qismining ta’sirini p 1 , p 2 , …,p n kuchlar bilan almashtiramiz, bu kuchlar kesim yuzi bo‘yicha ixtiyoriy qonun asosida taqsimlanadi (8b-rasm), ular kesimning har bir nuqtasiga ta’sir etadi. Natijada jismning olib qolingan qismining muvozanati tiklanadi.

8-rasm. 4. Olib qolingan qism uchun statika muvozanat tenglamalarini tuzamiz: (1.1) Tashqi kuchlardan jismda hosil bo‘lgan noma’lum ichki kuchlarning soni cheksiz ko‘p bo‘lgani sababli ularni (1.1) tenglamalardan bevosita topib bo‘lmaydi, chunki zo‘riqish kuchlari kesim bo‘yicha ixtiyoriy qonun asosida yoyilgan. Demak, zo‘riqish kuchlarining yoyilish qonunini bilish maqsadida tashqi kuchlar ta’siridan jismda hosil bo‘ladigan deformatsiyani tekshirish lozim. Deformatsiyaning hosil bo‘lish xarakteriga qarab, jism kesim yuzasida zo‘riqish kuchlarining taqsimlanish qonunini bilish mumkin. Natijada jismga qo‘yilgan kuchlarni bir bosh vektor R va bir bosh moment M bilan almashtirib (8c-chizma), masalani (1.1) tenglamalar yordamida echish mumkin bo‘ladi. 1F B )a D 2 F 3 F 4 F n F 1 F B b ) p 1 p 2 p n n F 1 F n F B )с y z M z N 0 R M y Q x Q x y M x M .0 ; 0 ;0 ;0 ; 0 ;0              z y x M M M Y X

Agarda sterjenga fazoviy tashqi kuchlar sistemasi ta’sir etsa, u holda sterjen kesimida oltita ichki kuchning tashkil etuvchilari (komponentalari) N , Q x , Q y , M x , M y , M z hosil bo‘ladi (9-rasm). Bu yerda N – bo‘ylama kuch, Q x , Q y – lar esa ko‘ndalang yoki kesuvchi kuchlar, M z – burovchi moment (odatda u M bur ko‘rinishda belgilanadi), M x , M y – eguvchi momentlar deyiladi. Z X Y O NAgar tashqi kuchlar ta’sirida sterjen ko‘ndalang kesimida faqat bitta ichki kuch paydo bo‘lsa, u holda oddiy qarshilik, agar ikki va undan ortiq (noldan farqli) ichki kuchlar paydo bo‘lsa murakkab qarshilik hosil bo‘ladi. Sterjen kesimida paydo bo‘ladigan ichki kuchlar turiga qarab bir nechta oddiy qarshilik ko‘rinishlari hosil bo‘lishi mumkin, ya’ni N kuchi o‘q bo‘ylab cho‘zilish yoki siqilishni vujudga keltiradi, ko‘ndalang kuch Q – siljishni, burovchi moment M bur – buralishni, M x (yoki M y ) momenti – sof egilish deformatsiyalarini hosil qiladi. Murakkab qarshilikka misol qilib bir vaqtning o‘zida sterjen ko‘ndalang kesimda hosil bo‘ladigan bo‘ylama kuch ( N ) va eguvchi moment ( M x yoki M y ) keltirish mumkin. Bu kuchlar bir vaqtning o‘zida cho‘zilish bilan egilish deformatsiyasini yoki ikkita eguvchi moment M x bilan M y qiyshiq egilishni hosil qilishi mumkin. xQy Q x M z M y M

Murakkab qarshilikda ichki kuchning bitta tashkil etuvchisi boshqalaridan ancha katta bo‘lib, konstruksiya elementining mustahkamligiga asosiy ta’sirni shu ko‘rsatadigan bo‘lsa u holda qaralayotgan holatni oddiy qarshilik deb qarash mumkin. Bunga balkaning ko‘ndalang egilishini misol qilish mumkin, ya’ni bu holda balka ko‘ndalang kesimida ikkita ichki kuch – eguvchi moment M, ko‘ndalang kuch Q bir vaqtda hosil bo‘ladi. Lekin bu holda balkaning mustahkamligini baholaganda ko‘pincha ko‘ndalang kuch Q e’tiborga olinmasdan, hisob ishlari faqat eguvchi moment orqali bajariladi. Xuddi shunday, vintli prujina kesimlarida bir vaqtning o‘zida 4 ta ichki kuch komponentalari M eg , M bur , N, Q paydo bo‘ladi, ammo hisob ishlarini bajarganda faqat burovchi moment M bur e’tiborga olinadi, ya’ni masala oddiy qarshilik holatiga keltiriladi. Sterjen kesimlarida hosil bo‘ladigan ichki kuchlarning miqdori kesimning sterjendagi holatiga – ta’sir qilayotgan tashqi kuchlarning z - o‘qi bo‘yicha o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi (qabul qilingan sanoq sistemasida z o‘qi sterjen bo‘ylama o‘qi bo‘ylab yo‘nalgan) ya’ni: N = f 1 (z); Q = f 2 (z); M eg = f 3 (z); M bur = f 4 (z). Ushbu funksiyalarning grafiklari ichki kuchlarning z - o‘qi bo‘yicha o‘zgarishini ifodalab ichki kuchlarning epyuralari deb ataladi. Umuman olganda, materiallar qarshiligida epyura deb, tekshirilayotgan kattalikning sterjen uzunligi yoki kesim yuzasi bo‘ylab o‘zgarishini ko‘rsatuvchi grafikka aytiladi. Ichki kuchlar epyurasiga qarab ichki kuchlarning ekstremal qiymatlari sterjenning qaysi kesimlariga to‘g‘ri kelishini aniqlash mumkin. Ichki kuchlar epyurasini qurish materiallar qarshiligi fanida aksariyat masalalarning asosiy va kerakli bosqichi hisoblanadi. Epyuralarni qurish qoidasi va tartibi keyinchalik keltiriladi. (1.2)

1.Materiallar qarshiligi fani nimani o’rgatadi? 2. Mustahkamlik-bu 3. Bikirlik –bu 4. Ustuvоrlik-bu 5. Defоrmatsiya – deb nimaga aytiladi? 6. Jismning elastik defоrmatsiya deb nimaga aytiladi? 7. Jismning plastik (qоldiq) defоrmatsiya deb nimaga aytiladi? 8. Sterjen-deb nimaga aytiladi? 9. To’sin- deb nimaga aytiladi? 10. Plita yoki plastinka-deb nimaga aytiladi? 11. Qоbiq deb nimaga aytiladi? 12. Massiv - deb deb nimaga aytiladi? 13. Ferma - deb nimaga aytiladi? 14. Rama- deb nimaga aytiladi? 15. Kоnstruktsiayga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar qanday gruppalarga bo’linadi? 16. Sirtqi kuchlar – deb qanday kuchlarga aytiladi? 17. Qanday kuchga to’plangan kuch deyiladi? 18. Hajmiy kuchlar - deb qanday kuchlarga aytiladi? 19. Statik yuklar - deb qanday yuklarga aytiladi? 20. Dinamik yuklar deb - qanday yuklarga aytiladi? 21. Qanday kuchlarga, ichki kuchlar yoki zo’riqish kuchlar deb ataladi? 22. Tashqi kuch ta’siri brus ko’ndalang kesimida umumiy hоlda nechta ichki kuch faktоri hоsil bo’ladi? 23. Qay bir jism materialari bir jinsli va izоtrоp bo’ladi? 24. Kuchlar ta’sirining mustallik printsipidan qanday shartlar bajarilsa fоydalanilsa bo’ladi? 25. Sen-Venan printsipi nima? 26.Val-deb nimaga aytiladi? Savollar:

Asosiy adabiyotlar: 1. Ўразбоев М.Т. Материаллар қаршилиги./–Тошкент, «Ўқитувчи», 1979 – 510 б 2. Беляев Н.С. Сопротивление материалов.-Москва: Наука, 1976 3. Nabiev А. Materiallar qarshiligi./ – Тошкент, «Yаngi asr avlodi», 2008 – 379 b. 4. Mirsaidov М.М. va boshqalar. Materiallar qarshiligi.// – Тошент, «Fan va texnologiya», 2010 – 412 b. 5. Qo‘ldashev A.T. Siqilgan sterjenlarni ustuvorlikka hisoblash. (o‘quv qo‘llanma), // «Samarkand», 2014 -208 b. 6. Качурин В.К. Материаллар қаршилигидан масалалар тўплами./– Тошкент, «Ўзбекистон», 1993–336 б. Qoʻshimcha adabiyotlar: 7. Ўрозбоев М.Т. Материаллар қаршилиги I ва II қисм.-Тошкент: Ўрта ва олий мактаб, 1960 8. Дарков А.В., Шпиро Г.С. Сопротивление материалов./ – Москва, «Высшая школа», 1989 – 624 с 9. Шодмонова З.С., Рахмонов Б.Қ. Материаллар қаршилигидан мисол ва масалалар.// Ўқув қўлланма. – Тошент, 2011 – 160 б 10. Маткаримов П.Х. Материаллар қаршилиги.// – Тошент, «Ўқитувчи», 2004– 184 б. 11. Корабоев Б. Материаллар каршилиги. Олий техника ўқув юртлари учун дарслик. - Тошкент: Фан ва технологияси, 2007. - 192 б. 12. K. Ismayilov, S.K.Toshev va b. / Materiallar qarshiligi/ Toshkent “MASHHUR-PRESS” 2019 y – 320 bet Axborot manbalari (saytlar): 13. www.gov.uz – Oʻzbekiston Respublikasi xukumat portali. 14. http://www.edu.ru – ta’lim sayti. 15. http://www.edu.uz – ta’lim sayti. 16. http://www.ziyonet.uz - adabiyotlarning elektron variantlari 17. http://www.intuit.ru – masofaviy ta’lim sayti.

Похожие

Geometrik optikaga oid mavzularni axborot texnologiyalari va didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi

7 - sinfida fizikaning “Dinamika asoslari” bobini o’qitishni didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi

Deformatsiya. Deformatsiya turlari

Teng qarshilikli bruslar. Pog‘onali sterjenlar. Cho‘zilish va siqilishda statik aniqmas masalalar

Bo’ylama kuchlar