Bilish nazariyasi asosiy muammolari va yo‘nalishlari - Философия - Презентации

Bilish nazariyasi asosiy muammolari va yo‘nalishlari

Загружено в:

18.12.2024

Скачано:

0

Размер:

83.595703125 KB

Bilish n azariyasi: a sosiy m uammolari v a y o‘nalishlari Reja: 1. Bilish nazariyasi ning predmeti va o‘ziga xos xususiyatlari. 2. Falsafada ong muammosi 3. Bilishning asosiy turlari va shakllari va darajalari 4. Bilishda haqiqat tushunchasi: nazariya va amaliyot.

Bilish nazariyasining predmeti va o‘ziga xos xususiyatlari Gnoseologiya – bilish haqidagi ta’limotdir. Ya’ni, grekcha “gnosis”- bilim, ilm, “logos” -fan, ta’limot degan ma’no anglatib, 1854 yil shotland olimi Jonn Ferer tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. Olam va uning qonunlarini bilish falsafiy dunyoqarash bilan bevosita bog’langan masaladir. Shuning uchun ham dunyoni bilish masalasi doimo falsafa fanining di q qat markazida bo’lib kelgan. Qadimgi faylasuflar ham dunyoni bilish mumkinligini ehtirof qilganlar. Masalan, atomistik nazariyaning asoschisi Demokrit olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini tahkidlaydi. U bilish jarayonida hissiy jihat va tafakkur rolini oddiy va sodda holda ko’rsatadi. Markaziy Osiyo mutaffakkirlaridan Farobiyning aytishicha, bilish muammosi inson mohiyatini aniqlash masalasining bir qismini tashkil etadi. U insonni bilish sub’ekti, o’rab turgan tabiatni re a llikni bilish ob’ekti deb hisoblaydi. Seziluvchi narsa, Farobiy fikricha, sezgilarga qadar mavjud bo’lgandek, bilinuvchi narsa ham unga oid bo’lgan bilimga qadar mavjuddir. Uning tahrificha, odam o’z bilimlarini tashqaridan, atrofdagi hodisalardan bilish jarayonida oladi. Bu jarayon o’z ichiga ko’p vosita va usullarni: sezgi, idrok, xotira, tasavvur va eng muhimi mantiqiy fikr, aql va nutqni oladi. Shu vositalar yordamida inson fanni yaratdi. Beruniy merosini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ilk asarlaridan boshlab va keyingi asarlarida uning inson bilishga juda qiziqqanligini ko’rishimiz mumkin. Beruniy fikricha, bilishning asosi, olam haqidagi bilimlarimizning manbai sezgi organlari yordamida olingan hissiy bilimlardir. Agar sezgi bo’lmaganda olam haqidagi bilimlarimiz mumkin bo’lmas edi. Bilish jarayoni Beruniy ma’lumoticha, eskilik, fanatizm, shaxsiy g’araz sub’ektivizmdan ozod bo’lish, tabiatning o’ziga, kuzatishga tajribaning rad etib bo’lmaydigan dalillarga asoslanish lozim: tabiatni bilish jarayoni sezgilar bilan boshlanib tafakkurgacha ko’tariladi, ma’lum narsalar va hodisalarni bilishga tomon rivojlanib boradi, biroq bir avlodning hayotida hamma narsani bilish mumkin emas. Buyuk alloma Abu Ali Ibn Sinoning bilish nazariyasida “aql – faol ijodiy kuch va bilish qurolidir, biroq moddiy olam, uning qonuniyati tajriba jarayonida o’rganiladi: buyumlar va hodisalar to’g’risida tushunchalar paydo bo’ladi. Inson aqli o’z bilimini og’ir va uzoq mehnat jarayonida hissiy qabul qilish orqali ko’paytiradi”.

Alisher Navoiy ham o’z falsafiy qarashlarida moddiy olamni bilish mumkinligini asosan ehtirof etadi. Uning bilishning manbai real voqelikdir, dunyoda mavjud narsalarning hammasi hislarimizning predmetidan (ob’ektidan) iborat. Ulug’ gumanist inson baxtining manbai, uni bilishda deb tahkidlaydi. Falsafa tarixida bunday olamni bilishni ehtirof etuvchi qarashlar bilan birga tabiat va jamiyatni rivojlantirish qonunlarni bilish mumkinligini e’tirof etuvchi ( gnostiklar ) va inkor etuvchi turli oqimlar ham bor. Dunyoni bilish mumkinligini, bilimlarimizning to’g’ri va aniq ekanligini inkor etuvchi va shubha qiluvichlar agnostitsizm va skeptitsizm ta’limotidir. ( Agnostitsizm yunon so’zi bo’lib, a – inkor, gnosos – bilishdir). Agnostitsizmning eng qadimgi ko’rinishi skeptitsizmdir . (bilishga shubhalanib qarash). Agnostitsizmning eng yirik vakillari ingliz faylasufi David Yum bilan nemis faylasufi Immanuelg’ Kantdir. Yumning fikricha, inson o’z sezgilari chegarasidan tashqariga chiqa olmaydi, u faqat o’z sezgilarinigina bila oladi. Real voqelikni aslo bila olmaydi. Kant esa Yumga qarama-qarshi o’laroq, inson ongi va sezgilaridan tashqarida ob’ektiv olamda aslo bilib bo’lmaydigan “narsa o’zida” bor, “narsa o’zida” makon va zamon tashqarida bo’lib, uni aslo bilish mumkin emas. K ant inson bilishi mumkin bo’lgan hodisalar olamini “ biz uchun bo’lgan narsalar ” d eb uni inson aqli bilan, fan vositasi bilan bilish mumkin deydi. “Biz uchun bo’lgan narsa” bilan “Narsa o’zida” sezgi a’zolariga aralash ta’sir etish bilan bilish mumkin bo’lgan hodisalar yuzaga keladi, inson ularni o’zining tug’ma aprior tushunchalari bilan tartibga soladi. Umuman Kantning bilish nazariyasi boshdan oyoq chalkash, g’ayri ilmiy reaktsion bo’lib, o’z mohiyati e’tibori bilan bilan inson aqlining bilish imkoniyatlarini fanning rivojlanish istiybollarini inkor etishga qaratilgan. Bilish nazariyasining rivojlanishida XVII-XVIII asr faylasuflari (ingliz F.Bekon, frantsuz Dekart, Didro, Golg’bax, Gelg’vetsiylar) muhim o’rin tutadi. Ular agnostitsizm, spektitsizmni qattiy tanqid qilib olamni bilish mumkinligini tahkidlaydilar. Biroq ularning qarashlarida ma’lum nuqsonlar ham bor edi. Masalan, ularning bilish nazariyasi metafizik xususiyatga ega bo’lib, bilishda hissiy va ratsional jihatlarning dialektik birligini ko’rsata olmas edi. Ular bilish jarayonining ziddiyatli ekanligini ochib bera olmadilar. Shuningdek ular kishilar ijtimoiy tarixda amaliyot rolini tushuna olmadilar, kishilarning ongli faoliyati rolini inkor etdilar.

Ma’lumki, ob’ektiv dunyo, uning predmet va hodisalari bilishning birdan-bir manbaini tashkil eta di. Shunday bo’lsada, ayrim faylasuflar va din ta’limotida bilishning manbai sifatida qandaydir mistik, goyo insondan tashqari mavjud bo’lgan ong (“Mutloq g’oya”, “olam ruhi” va h.k.) ehtirof etiladi. Ular nuqtai nazarida inson tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarining mohiyatini bilishga qodir emas, u faqat iloh ijodining natijalarini qayd qilishga va turkumlarga ajratishgagina qodir. Insoniyat, ijtimoiy amaliyoti va bilish taraqqiyotining ilgarilab borishi bilimni chegaralab qoyuvchi agnostitsizmni puchga chiyarmoqda. Masalan, hozirgi zamon tabiat fanlari, ayniqsa, fizika fani atom tabiatini tuzilishini va xususiyatlarini o’rganish sohasida katta yutuqlarni qo’lga kiritdi. Atomni parchalash, atom ichki energiyasidan foydalanish, atom yadro zarrachalarining bir-biriga bog’liqligi, umuman mikro olamni bilish, astronomiya, biologiyadagi kashfiyotlar ilmiy falsafaning bilish nazariyasini to’g’riligini tasdiylaydi. Insonning bilish qobiliyati cheklanmagan, lekin har bir aniq tarixiy davrda o’zi hohlagan barcha narsa va hodisalarni emas, balki bilish imkoni borlarinigina bilib, bilmaganini keyinroq biladi. Lekin shuni aytish kerakki, inson bilimining cheki yo’q, chunki makro-mikro olamning cheksizligi inson bilimining ham cheksizligini ko’rsatadi. Bilish nima? Bilish – moddiy olamning inson ongida in’ikos etish jarayonidir, aniqrog’i, bilish oddiy mexanik holdagi aks etish bo’lmay, balki ob’ektiv olamdagi narsa- hodisalarning inson miyasida umumlashtirilgan, abstraktlashgan holdagi, ilmiy tushunchalar shaklida aks etishdir. Dunyoning moddiyligini va uning rivojlanish qonunlarining inson ongida in’ikos etishni ehtirof qilish ilmiy falsafa bilish nazariyasining asosidir. Fan qonunlari tabiat va jamiyatda inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda yuz beradigan ob’ektiv jarayonlarining in’ikosidan boshqa narsa emas. Falsafaning bilish nazariyasi asosan quyidagilardan asoslanadi. - ob’ektiv olam bizning sezgi va tasavvurlarimizga bog’liq bo’lmagan holda undan tashqari mavjud, ob’ektiv olam – inson sezgi va tasavvurlari manbai; - inson dunyo va uning rivojlanish qonuni yat larini bilish mumkin. Inson sezgi, tasavvur va tushunchalarida o’ziga bog’liq bo’lmagan olam mazmunini in’ikos ettiradi. Demak, tashqi olam, undagi hamma narsa va hodisalar sezgilarga ta’sir etishi bilan sezgi obrazlari hosil qiladi. Sezgi tasavvur va tushunchalarda ob’ektiv olamning

sub’ektiv in’ikosi hosil bo’ladi. Shuning uchun ham bilish nazariyasi in’ikos nazariyasi deb ataladi. Bilish nazariyasi predmet bilan obraz va ob’ekt bilan sub’ekt orasidagi munosabatlarini to’g’ri hal qilishni talab qiladi. Chu nki bilish jarayonida ob’ekt bilan sub’ekt dialektikasi muhim o’ringa ega. U sub’ekt, ya’ni inson bilan bog’liq jarayondir. Insonsiz bilish jarayoni bo’lishi mumkin emas. Sub’ektning ilmiy bilishdagi roli shundan iboratki, u ob’ektiv mavjud bo’lgan qonuniy bog’lanishlarni ochib beradi. Ob’ektga nisbatan ham amaliy, ham nazariy jihatdan yondoshadi. Masalan, nemis fiziologi Gelg’mgolning ilgari surgan simvollari nazariyasiga muvofiq, inson avvalo o’z sezgirlarida tashqi olamni yaratadi. O’ z sezgilarini narsa, hodisaga aylantiradi , keyin esa uni bilishga intiladi. U buyum obrazini buyumning o’zi bilan tenglashtiradi. Sezgi ob’ektiv olam obrazi bo’lmay, olamning o’zi bo’lib qoladi. Demak, ushbu simvollar nazariyasiga ko’ra narsa bilan narsaning tasavvuri orasida farq yo’q. O’z vaqtida Ibn Sino empirik tabiatshunos sifatida Pifagor, Platon, o’rta asrdagi sxolastlarni fikrlariga zarba berib mistik son yoki geometrik feguralari yo’q: son, geometrik feguralar konkret predmetsiz bo’lmaydi, degan xulosaga keladi. Sezgi mazmuni predmetlar xossalari bilan hech qanday umumiylikka ega bo’lmagan belgilar, simvollar bilan almashtirish noto’g’ri. Sezgi obrazi moddiy dunyo narsa va hodisalarining inson sezgi a’zolarida aks etishi natijasida yuzaga kelgan. Demak sezgi va tushunchada narsaning o’zi emas, narsaga nisbatan ikkilangan ko’rinishi h osil bo’ladi. Obraz sezgi va tushunchadan tashqarida mavjud bo’lishi mumkin emasligi sababli u ideal narsadir, u inson, sub’ekt ongida vujudga keladi. Lekin sezgi ob’ektiv mazmunga ega. U moddiy dunyoning qayta ishlangan mazmunini gavdalantiradi. Shunga ko’ra ob’ektivdir. Obraz sub’ektda uning sezgi va tafakkurida h osil bo’ladi. Demak, obraz sub’ekt bilan ob’ekt o’rtasidagi birlikni ko’rsatadi. Sezgi, tasavvur, tushuncha shakliy jihatdan sub’ektivdir, lekin mazmunga ko’ra ob’ektivdir. Chunki sezgida real dunyo in’ikos etadi. Demak , sezgi – ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazidir. Sezish – umuman inson bilimi taraqqiyotiga nisbatan birinchi bosqichdir. Insoniyatning dastlabki bilimlari, tushunchalari dastavval sezgi a’zolari orqali olingan dalillar asosida yuzaga keladi. Sezish inson miyasining tashqi olam bilan dastlabki va

bevosita bog’lanishdir. Sezgi obrazi sodir bo’lishi uchun uni hosil qiluvchi narsa yoki hodisa ob’ekti mavjud bo’lmog’i lozim. Olamdagi narsa va hodisalar haqida sezgi obrazlari, tasavvurlar bilish jarayonining ma’lum bosqichidagina shakllanadi. Sezgi ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi deyish bilan birga shuni alohida tahkidlash kerakki, bu obraz ko’chirma qotib qolgan, o’lik narsa emas, balki bilish jarayonida o’zgarib boradi. Bilishning ziddiyatli jarayon ekanligini bilimlarimizning to’laroq, chuqurroq bilishi uchun dalil va ma’lumotlarning yangisiga to’g’ri kelmay qolishida ko’rishimiz mumkin. Ziddiyatli munosabat hal qilinishi bilan bilish jarayoni rivojlanib boradi. Bizning ongimiz esa bu taraqqiyotini o’zida aks ettirish bilan birga hodisalarning yuzaki xususiyatlarini bilishdan mohiyatini bilishga tomon boruvchi tarixiy jaryon ekanligini ko’rsatadi. Bilish jarayonida amaliyot muhim rol oynaydi. Amaliyot ko’p qirrali va sermazmun tushuncha bo’lib, o’z ichiga inson faoliyatining barcha shakllarini qamrab oladi. Amaliyotning asosini mehnat, moddiy ishlab chiqarish tashkil etadi. Bundan tashqari, siyosiy kurash, milliy ozodlik harakati, amaliyot insonning o’ziga xos faoliyati bo’lib, faqat ulargagina tegishlidir. Amaliyot insonlarning tarixan yuzaga kelishi jarayonida shakllanib, barcha jamiyatlar taraqqiyoti yo’lida rivojlanadi va mukammallashadi. Amaliyot tarixiy taraqqiyot sub’ekti hisoblangan insonning, uning uchun ob’ekt hisoblangan moddiy olam bilan bog’lanishdir. Bunday aloqadorlik jarayonida sub’ekt faol rol oynaydi. Amaliy ta’sir faqat ob’ektini emas, balki sub’ektning o’zini ham o’zgartiradi. Amaliyot sub’ekti alohida insonlar, ijtimoiy guruhlar; sinflar, butun jamiyat ham bo’lishi mumkin. Qachonki, bunday sub’ekt sifatida inson bilar ekan, amaliyot alohida faoliyat tusini oladi va u bilan bog’langan bo’ladi. Chunonchi, har bir inson shu jamiyat a’zosi bo’lar ekan, o’zining harakatlari bilan alohida jamiyat a’zosi bo’lib maydonga keladi. Shuning uchun ham alohida odam ijtimoiy amaliyotining bir bo’lagi bo’lib hisoblanadi. Amaliyot hamma vaqt ijtimoiy faoliyat bo’lgan va bundan keyin ham bo’lib qoladi: Birinchidan, amaliyot bilishning boshlang’ich nuqtasi va asosidir. Eng avvalo e’tiboriga olish kerakki bilishning o’zi amaliyot asosida va ayniqsa moddiy ishlab chiqarish ta’siri ostida vujudga kelgan. Masalan, mexanik harakat issiqlikka aylanadi,

ya’ni ishqalanish natijasida o’t hosil bo’lgan, bu juda qadimiy kashfiyot. Ko’p yillardan keyin esa odamlar issiqlikdan mexanik harakat vujudga keltirish imkoniyatiga amaliyot asosida ega bo’ladi. Odamlarning amaliy ehtiyoji tabiat ilmining kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Masalan, astronomiya fani masalani bilish ehtiyoji natijasida kelib chiqdi. Demak , har bir fan inson amaliy ehtiyoji natijasida kelib chi q adi. Bundan tashqari amaliyot bilish oldiga ma’lum vazifalarni hal qilish uchun yordam beradi, jumladan u ilmiy bilishning asbob-uskunalari bilan qurollantirishni ta’minlaydi: Ikkinchidan, amaliyot bilishning maqsadi hamdir. Inson bilish natijalaridan o’zining amaliyot faoliyatidan foydalanish uchun ham atrof tevarakdagi dunyoni bilib boradi. Uning taraqqiyot qonunlarini ochadi. Amaliyot jarayoni bo’lib, bunda munozarali masalalar, nazariy muammolar hal qilinadi. Tabiat va jamiyat qonunlari to’g’risidagi bilimlar ham amaliyot jarayonida tekshiriladi. Olam va uning qonunlarini bilish murakkabdir. Bilishning vazifasi olam hodisalarini oddiy kuzatib qolmasdan ularning mohiyatini tabiat va jamiyat taraqqiyotining qonunlarini ochish va ularning inson o’z manfaati uchun foydalanishdan iboratdir. Tashqi olamning inson miyasida in’ikos qilishi murakkab dialektik jarayondir. Bilish jarayonida narsani, hodisani to’la va mukammal aks ettirish uchun ma’lum bir yo’l bosib o’tadi. Farobiy o’zining “Ilm va san’atning fazilatlari” risolasidan tabiatni bilishning cheksizligini, bilish-bilmaslikdan bilishga, sababini bilishdan oqibatini bilishga, hodisadan mohiyatga qarab borishini tahkidlaydi. Bilish ikki bosqichdan: jonli mushohada (sezish) va mavhum taffakkurdan iboratdir. Bilishning boshlang’ich bosqichi jonli mushohada, ya’ni ob’ektiv dunyoning buyumlarini bevosita sezgi a’zolari yordamida aks etiradi. Ibn Sinoning fikricha, sezish – bu shunday ta’sirki, u tashqi narsalarning o’zi bo’lmay, balki bizning hislarimizda vujudga keladi. His moddiy obrazining oynasi bo’lib, moddiy shakllarning boyi, eni bilan birga ifodalanganligi sababli ularni inson moddiy asossiz in’ikos eta olmaydi va jismlarni bilolmaydi. Jonli mushohadaning bilishdagi roli muhimdir, uning yordamida dunyo haqida aniq bilimlar kelib chiqadi. Lekin bu bos qich ma’lum darajada cheklangan. Bu bosqichda narsa va hodisalarning ba’zi bir tomonlari va xususiyatlarinigina bilib olish mumkin. Narsalarning muhim belgilari ularning ichki

bog’lanishlari, mohiyatlari esa bi lishning ikkinchi bosqichiga mavhum taffakkur yordamida aks ettirilishi m umkin. Bilishning bir bosqichidan ikkinchi bosqichga ko’taradigan narsa am aliyotdir. Mehnat jarayoni, ishlab chiqarish ehtiyojlari predmet va hodisalar asosida yotgan qonuniyatlarni ochishni talab qiladi. Hissiy bilishga, jonli mushohadaga bilishning sezgi, idrok va tasavvur shakllari kiradi. Tashqi dunyoning bu in ’ ikos shakllari bir-biri bilan organi k aloqada bo’lib, alohida- alohida uchramaydi. Sezgi tashqi dunyo narsa va hodisalarini bilishning birinchi qadamidir. Sezgini dastlabki bilishning manbai deb hisoblagan Farobiy buyumning aks etishi yoki in’ikosi o’sha buyumning o’ziga muvofiy kelsa, sezgi haqiyiy bo’ladi deydi. Inson miyasida hosil bo’ladigan tasavvur va fikr tashqi dunyo predmetlarining sezgi orqali ta’siri natijasida yuzaga kelishi mumkin. Biz sezgilarimiz yordamida narsa va hodisalarni bilib olamiz va idrok qilamiz, ularning xossalarini, o’xshashliklarni, farqlarini egallaymiz. Masalan, ko’rish bilan predmetning katta-kichikligi, rangi va shaklini, tana sezgisi orqali qattiy-yumshoqligini, eshitish orqali ohang, kuch yoki tempini va boshqa a’zolar vositasi bilan ob’ektiv mavjud. Predmetlarning xilma-xilligini bilamiz. Sezgi idrok uchun asos bo’ladi. Idrok sezgidan farq qilib predmetning butun obrazini beradi. Bu predmetning turli xossalarini qayta ishlab, ularni birlashtiradi. Demak, idrok deganda turli sezgi a’zolari bergan ma’lumotlar asosida miyada tashqi qo’zg’atuvchining bir butun obrazi hosil bo’lishi tushuniladi va idrok tashqi dunyo predmetining ob’ektiv to’g’ri in’ikosini beradi. Bu in’ikosning to’g’ri ekanligini amaliyotda isbotlanadi. Inson o’zining amaliy faoliyatida o’zi idrok qilayotgan predmet bilan odamning o’zida shu predmet to’g’risida hosil bo’lgan sezgi va idrokning o’xshashligini belgilaydi. Amaliy faoliyat, fan va texnikaning rivojlanib borishi insonga har xil vositalar, asbob va uskunalar yaratish va hissiy bilish chegarasini kengaytirish imkoniyatini beradi. Demak, sezgi, undan keyin idrok ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazini hosil qiladi. Tasavvur – mavhum tafakkurga o’tishdagi oxirgi bosqichdir. U narsa va hodisalarning avvalgi ta’siri natijasida xotiramizda qolgan tasavvurlarning qaytadan esga olinishi bilan bog’liqdir. Tasavvurdagi yangi obrazlar ilgarigi obrazlar bilan taqqoslash orqali yuzaga kelish mumkin. U mavhum tafakkur uchun asos bo’ladi. Idrok qilinayotgan narsa va hodisalar ichki qonuniyatli bog’lanishlarni ochish uchun mavhum tafakkurga o’tishi kerak. Mavhum tafakkur esa voqeani chuqur bilishga

imkoniyat yaratadi. Hissiy bilish aniq narsalar obrazini hosil qiladi, lekin u hodisalar mohiyatini ochib bera olmaydi. Demak hodisalar mohiyatini bilish uchun ayrim narsalarga emas, ko’p narsalarga xos bo’lgan umumiylikni topmoq kerak. Shunday qilib, hissiy bilish bilan mavhum tafakkur bir butun bilish jarayonining sifat jihatdan turlicha bo’lgan va ayni vaqtda bir-biri bilan bog’liq bo’lgan bosqichlaridir. Mavhum tafakkur hissiy bilishdan kelib chiqadi, jonli bilish esa qonuniyat bilan o’sib, mavhum tafakkurga asos soladi. Mantiqiy bilish –bilishning rivojlanishidagi sifat jihatidan yangi, yuqori pog’onasidir. Mantiqiy bilishda inson mantiqiy tafakkur yordamida voqealikning rivojlanish qonuniyatlarini bilib oladi. Bizga ma’lumki, sezgi obrazlari tashqi olamning in’ikosidir, ya’ni tashqi olam sezgimizga qanday ta’sir qilsa shundayligicha aks etiladi. Lekin tafakkur obrazlarida boshqacharoq, unda tashqi olamning ichki mohiyati, aloqa va bog’lanishlari hamda rivojlanish qonun va qonuniyatlari aks etadi. Tafakkur obrazining uchta asosiy xususiyati bor. 1.Tafakkur obrazlari mavhumlik xususiyatga ega, ya’ni tafakkur obrazlari hosil bo’lishi uchun ifoda qilinayotgan tashqi olam bevosita ko’z oldimizda bo’lishi shart emas. Tafakkurga xos bo’lgan ana shu jarayon – abstraktsiya deyiladi. 2.Tafakkur obrazlari umumlashgan xususiyatga ega. Umumlashtirish esa bizga ta’sir etayotgan narsa yoki hodisaning sifat va xususiyatlaridagi muhim bo’lmagan ikkinchi darajalilarini chetga surib asosiy tomonlarini taqqoslash va fikran bir-biri bilan bog’lanishdir. 3. Tafakkur obrazlari til bilan bog’langandir. Bilish jarayonida paydo bo’layotgan har bir tushuncha til orqali royobga chiqadigan ong omildir. Mavhum tafakkur shakllari tushuncha, muhokama, xulosadir. Bu haqida yana mantiq mavzusida kengroq to’xtalamiz. Bilishdagi hissiy va ratsional-mantiqiy jihatlarining roli masalasini hal qilinishida se n sualizm yoki rotsiyalizmga berilish masalani bir yoqlama tushuntirishga olib keladi. Se n su alist iklar hissiy bilishni yuqori qoyadilar, mantiqiy tafakkurning roliga yetarli baho bermaydilar. Ratsionalistlar esa aksincha, mavhum tafakkur ni haddan tashqari yuqori ko’tarib, hissiy bilishning rolini kamsitar edilar.

Madomiki, hissiy bilish bilan mantiqiy bilish birgalikda maydonga chiqar hamda bir-birini to’ldirar va boyitar ekan, bilishda sezgilar beradigan ma’lumotlarga ham, aqliy xulosalarga ham mensimaslik bilan qarash mumkin emas. Sezgi organlarimiz orqali biz narsalarning xossasini, xususiyatlarini his qilamiz, aqliy bilish tufayli biz ularning moddiy asosini mohiyatini bilishga muyassar bo’lamiz. “Balki, – deb yozadi Abu Nasr Farobiy 1 , – olamda substantsiya (jabha) va aktidentsiya (jabha bo’lmagan) hamda substantsiya, aktidentsiyani yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa yo’qdir”. Aktsidentsiyani besh sezgi his etadi, ular o’rtasida hech qanday vosita yo’qdir. Substantsiyani faqat aql qabul qiladi va bunda aktsidentsiya aql uchun vosita bo’lib xizmat qiladi. Aql ranglar ostida shu rang ega bo’lgan narsa borligini ovoz ketidan ovoz kelayotgan narsa mavjudligini biladi. Aqlning boshqa sezgilar bilan munosabatda ham shuning kabidir. Bilish jarayoni murakkab, ko’p qirrali jarayondir. U albatta sub’ektning qobiliyati izlanuvchanligi, mantiqiy tafakkurning hususiyati, voqealik hodisalarini kuzatish, uning mohiyatini ochishda ham bir narsa va hodisaga ijodiy yondashishni talab qiladi. Ijod insonning fan, texnika, madaniyat va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan yangilik yaratish, kashf etish faoliyati bo’lib, murakkab ruhiy jarayondir. Unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diyqati, irodasi faol ishtirok etadi, butun bilimi, tajribasi, istehdodi namoyon bo’ladi. Ijod jarayonida boshqalar tomonidan qo’lga kiritilgan chuqur atroflicha, tanqidiy ravishda o’rganiladi, tahlil etiladi, kuzatishlar hisoblashlar o’tkaziladi, mantiqiy xulosalar chiyariladi. Xulosalarning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi tajribada sinaladi. Ijodiy izlanish natijasida kelib chiyqan bilim mazmuni turli shakllarda – badiiy asar, matematik formula, nazariya qonun va boshqalar orqali jamiyatga taqdim etiladi. Ulardan jamiyat bahramand bo’lsagina haqiyiy to’liy ijod bo’ladi. Ijod – fan, texnika, madaniyatni boyitadi, bilimni rivojlantiradi. Odamlarning iste’dod va qobiliyatlarini namoyon etish uchun barcha shart-sharoitlar yaratish, ma’naviy mulkni himoya qilish, ma’naviy potentsialni ildam rivojlantirish, 1 Абу Наср Фаробий “ Фозил одамлар шаҳри ” 174-бет.

umuman ijodning ba rcha turlarini rivojlantirish orqali respublikaning mustaqilligini va ravnaq topishini tahminlash kerak 2 . 6/2. Falsafada ong muammosi . . Inson azal-azaldan o’zigagina xos bo’lgan ongning nima ekanligi to’g’risida oylab bahslashib kеladi. Bu bahslarning bir jihati, ong tabiat mahsulimi yoki inson ongi ilohiy yaratilganmi? Dеgan masaladan iborat. Ikkinchi jihati esa, inson dunyoni doimo bir xil anglaganmi? Ya'ni, asrlar davomida inson ongi takomillashib kеlganmi yoki hamon o’sha-o’shami? Dеgan muammo bilan bog’liq. Shu nuqtai nazardan qaraganda, ongning tabiatini anglash masalasi – eng qadimiy falsafiy masalalardan biri dеyish mumkin. Garchand ong va uning turli xususiyatlari insonga xos hodisa sifatida psixologiya, adabiyot, sotsiologiya kabi fanlarning tadqiqot mavzi doirasiga kirgan bo’lsa-da, ongning mohiyati, uning turli ko’rinishlari o’rtasidagi munosabat kabi masalalarni o’rganish bilan aynan falsafa shug’ullanadi. Ongni diniy tushunish uni ilohiy hodisa, Xudo yaratgan mo’jiza tarzida talqin qilishga asoslanadi. Ko’pgina dinlarda inson ongibuyuk ilohiy aqlning mittigina aks etishi, namoyon bo’lishi shakli tarzida tavsiflanadi. Inson tanasidagi ruh bizning istak va fikrlarimizning tashuvchisidir. Jon o’lishi bilan ong ham o’ladi. Bunday qarashlarning ildizi juda qadimiy bo’lsa-da, hamon o’zining ko’plab tarafdorlariga ega. Zеro, u olam va odam yaratilganligini tan olar ekan, ong ham Yaratganning qudrati ekanligini tan olishi tabiiy. Shu tariya bashariyat tarixida animizm – odamlar, hayvonlar hayoti, narsalar va hodisalarga jon va ruhlar ta'sir ko’rsatishiga bo’lgan e'tiyod paydo bo’ldi, shu asnoda shakllangan dunyo haqidagi tasavvurlar еkyinchalik u yoki bu tarzda turli dinlar nеgizini tashkil etdi. XVIII asrga kеlib ongning bеvosita inson miyasi faoliyati bilan bog’lashga harakat qilgan qarashlar ham shakllandi. Ayni paytda matеrialistik yo’nalish nomini olgan bunday yondashuvlar doirasida ongning mohiyatini buzib talqin qilish hollari ham paydo bo’lgan. Falsafa tarixida “Vulgar matеrializm” dеb nom olgan oqim namoyondalarining qarashlari bunga misol bo’la oladi. Ularning fikricha xuddi jigar safro ishlab chiyqani kabi miya ham ongni ishlab chiyaradi. Bunday yondashuv 2 I.Karimov. O’zbekiston: milliy istiylol, iytisod, siyosat, mafkura. 1993 yil 47-bet.

natijasida ong idеal emas, balki moddiy hodisa, dеgan xulosa chiqadi. Vaholanki, safroni ko’rish mumkin, ammo ongni ko’rib ham, ushlab ham, o’lchab ham bo’lmaydi. Ongning mohiyatini anglashda uni ijtimoiy hodisa sifatida olib qarash muhim ahamiyatga ega. Insonni hayvonot olamidan ajralib chiqishida va biologik mavjudotdan ijtimoiy mavjudotga aylanishida muhim rol oynagan omillar ongni ham shakllanishida zamin bo’lib xizmat qilgan. Bu omillar sifatida uzoq ajdodlarimizning birgalikda hayot kеchirishlari, o’zaro axborot uzatishga bo’lgan ehtiyoj, atrof-muhit sharoitiga 2sun'iy2 ravishda moslashishga bo’lgan moyilligi va nihoyat, “mеhnat” qilishga o’rgana borishini ko’rsatish mumkin. Ana shu omillar ta'sirida oxir-oqibat insonning tashqi muhitni o’zgartiruvchi faolligi namoyon bo’lib borgan. Ongimizdan muhim o’rin olgan mavjud bilimlarimiz uzoq davom etgan ham tabiiy, ham ijtimoiy evolyutsiya jarayonining mahsuli ekanligi shundandir. Yangi davrda ong aqidagi tasavvurlar ancha kеngaydi. R.Dеkart (1596-1650 y) ongni tafakkur bilan tеnglashtirib, uni umumiyroq tusdagi “ruhiyat” tushunchasidan ajratdi va ongni mustaqil erkin fikrlovchi substantsiya dеb hisoblab, yonma-yon joylashgan boshqa – ko’lamli, fikrlamaydigan, moddiy substantsiyaga qarshi qoydi. Dualizm dеb nomlangan mazkur falsafiy yondashuv kеyinchalik ongning tabiatini tushunishga nisbatan ikki qarama-qarshi yondashuvni yuzaga kеlishiga zamin hozirladi. Shulardan biri ruhiyatni jismoniyga (Gobbs); ma'naviyni – moddiyga bog’lash bilan tavsiflanadi. Ikkinchi yondashuv sub'еktiv (Bеrkli, Yum, Fixtе, Max va boshqalar) va ob'еktiv (Platon, Foma Akvinskiy, Gеgеl) idеalizm bilan bog’liq bo’lib, moddiy va jismoniy narsalar va hodisalarni ikkilamchi, idеal, ma'naviy, ruhiy narsalar va hodisalar mahsuli dеb tushunishi bilan ajralib turadi. Ikkala yondashuv ham nеmis klassik falsafasida faol rivojlantirildi. Masalan, Gеgеl individual ongga butun rivojlanish nеgizi sanalgan mutlaq g’oyaning pirovard shakllaridan biri sifatida yondashdi. Bu еrda ong tarixan bеlgilangan faol asos sifatida tushuniladi. Mazkur asosda uning strukturasi darajalari, xususan, hissiy, mantiqiy, individual va ijtimoiy darajalar farqlanadi.. Tabiatshunoslikning rivojlanishi, ayniqsa, nеyrofiziologiya, biologiya, eksprimеntal psixologiya sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlar so’ngi yillarda bizning

ong tabiati haqidagi tasavvurlarimizni sеzilarli darajada kеngaytirdi. Shunga qaramay, sun'iy intеllеkt yaratish borasidagi ishlar, “fikrlovchi mashinalar”ning paydo bo’lishi va “axborot portlashi” va kompyutеr inqilobining boshqa natijalari, xususan shaxmat oyinida jahon chеmpionlarini yutishga qodir supеrkompyutеrlarning yaratilishi inson ongining mohiyati va imkoniyatlari haqidagi masala yangidan qoyilishiga sabab bo’ldi. Xullas, ong muammosini еchishga nisbatan har xil, ba'zan bir-birini istisno etuvchi nuqtai nazarlar va falsafiy yondashuvlar sonini aslo kamaytirgani yo’q. Ongning strukturasi va funktsiyalari . Ongning strukturasi ko’p jihatdan shartlidir. Ong elееmеntlari bir-biri bilan uzviy bog’langan. Ammo shunga qaramay, ongda quyidagi elеmеntlarni ajratish mumkin. Birinchi elеmеnt – bilim. Bu ongning bosh tarkibiy elеmеnti, uning o’zagi, mavjudlik vositasi. Bilim – bu insonning voqеlik haqidagi tushunchasi. Inson ongida bilim anglab еtilgan hissiy va mavhum mantiqiy obrazlar sifatida aks etadi. Bilimlar yordamida inson o’zini qurshagan dunyoni va bilishning prеdmеtini to’laligicha idrok etishi mumkin . Ikkinchi elеmеnt –emotsiyalardir. Inson o’zini qurshagan dunyoni sovuqqonlik va bеfarqlik bilan emas, balki qoniyish, balki nafrat yoki hamdardlik hissi bilan anglab еtadi. U o’z ongida aks etgan hamma narsani his qiladi. Emotsiyalar borliqning rеal hodisalarini individ anglab еtishini yo rag’batlantiradi, yo bunga to’sqinlik qiladi. Ko’zni quvontiradigan narsalar xotiraga osonroq o’rnashadi. Ammo, ba'zan dunyoning ko’zni quvontiradigan manzarasi o’ziga maxliyo qilishi, illyuziyalar tug’ilishiga sabab bo’lishi ham mumkin. Ayrim salbiy emotsiyalar aqlning tеranlik darajasiga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Masalan, qo’rquv hissi inson yuz bеrayotgan hodisani anglab еtishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Shaxsning eng muhim ijtimoiy va ekzistеntsial qadriyatlar bilan aloqalarini anglab еtilishi natijasida shakllanadigan ma'naviy tuyg’ular (masalan, muhabbat tuyg’usi) emotsiyaning oliy darajasi hisoblanadi. Tuyg’ular moddiy mazmunga egalik, turg’unlik, rеal vaziyatga bog’liq emaslik bilan tavsiflanadi. Emotsiyalar sohasi inson ongining barcha harakatlariga sеzilarli darajada ta'sir ko’rsatadi, uning faoliyati uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Uchinchi elеmеnt – iroda hisoblanadi. Iroda inson o’z faoliyatini ongli ravishda, izchillik bilan boshqarishini o’zida ifodalaydi. Bu insonning o’z faoliyatida

yuzaga kеladigan, sub'еktiv va ob'еktiv qiyinchiliklar va to’siylardan ongli ravishda oshib o’tishini talab qiladigan vazifalarni hal qilishga o’z ruhiy va jismoniy kuchlarini safarbar etish va yo’naltirish qobiliyatidir. Iroda va maqsad bir-birini to’ldiradi. Irodasiz maqsadga erishish mumkin emas. Iroda – bu ongli intilish va harakatga mayl uyg’otishdir. Ammo insonga ongsiz mayllar ham xos. Ba'zan inson qaеrgadir intiladi, lеkin qaеrga, nima uchun intilayotganini o’zi ham bilmaydi. To’rtinchi elеmеnt – tafakkurdir. Tafakkur – individ bilish faoliyatining voqеlikni umumiy va bilvosita aks ettirish bilan tavsiflanuvchi jarayon. Mazkur jarayon narsalarning muhim, tabiiy munosabatlarini ma'lum, his qilingan, eshitilgan narsalar asosida aks ettirishni o’zida ifodalovchi mavhum tushunchalar, mulohazalarning yaratilishi bilan yakunlanadi. Fikrlash faoliyati yordamida biz ko’z bilan ko’rish va qo’l bilan ushlash mumkin bo’lmagan narsalarni idrok etamiz. Tafapkkur bizga muhim xossalar, aloqalar va munosabatlar haqida bilim olish imkoniyatini bеradi. Tafakkur yordamida biz sirtdan ichga, hodisadan narsalar, jarayonlarning mohiyatiga o’tishni amalga oshiramiz. Ong strukturasiga e'tibor va xotira ham kiradi. E'tibor – bu inson ruhiy faoliyatining muayyan ob'еktlariga qarab mo’ljal olishda namoyon bo’luvchi shakli. Xotira – bu individ miyasida uning o’tmishdagi tajribasini mustahkamlash, saqlash va gavdalantirishdan iborat bo’lgan ruhiy jarayon. Xotiraning asosiy elеmеntlari eslab qolish, saqlash, gavdalantirish va unitish hisoblanadi. Insoning sub'еktiv borlig’ida muhim kichik struktura – o’zlikni anglash ham bor. Bu insonning o’zini shaxs sifatida anglab еtish, mustaqil qarorlar qabul qilish va shu asosda odamlar va tabiat bilan ongli munosabatlarga kirishish, javobgar bo’lish qobiliyatini tushunish jarayonidir. Faylasuflarning o’zlikni anglashga sub'еktiv dunyoning alohida sohasi sifatida yondashishlari Suqrotdan, uning “O’z-o’zingni angla” dеb nomlangan maksimasidan boshlangan. Shunday qilib, o’zlikni anglash – insonning o’zini-o’zi kamol toptirishning muhim shartidir. O’zlikni anglash strukturasida o’z-o’zini his qilish, o’z-o’zini bilish, o’z-o’ziga baho bеrish, o’z-o’zini boshqarish kabi elеmеntlar yotadi. Umuman olganda o’zlikni anglash rеflеktsiya bilan uzviy bog’liq. Rеflеktsiya tafakkurning unga o’z faoliyat shakllarini tahlil qilish va anglab еtishga ko’maklashuvchi tamoyil sifatida tavsiflanadi. Ayni shu

sabablirеflеktsiyaga inson ma'naviy dunyosining ichki tuzilishi va xususiyatlarini namoyon etuvchi o’zlikni anglash faoliyati sifatida yondashish, bizningcha, o’rinli bo’ladi. Ongning tarkibiy elеmеntlari bir-biri bilan o’zaro aloqaga kirishadi va ongga inson hayoti uchun o’ta muhim bo’lgan bir qancha funktsiyalarni ta'minlaydi. Ongning birinchi funktsiyasi bilish yoki aks ettirish, ya'ni insonni qurshagan voqеlik haqida bilimlar olishdir. Bilish faoliyati sifatida anglash jarayoni hissiy, obrazli bilishdan boshlanadi va mavhum fikrlash sari yuksaladi. Hissiy bilish bosqichida rang-barang ashyoviy matеrial to’planadi va kеyinchalik u mavhum fikrlash yo’li bilan umumlashtiriladi. Shu tariya ong eng muhim hodisalarning mohiyatini anglaydi va ularga boysunuvchi ob'еktiv qonuniyatlarni aniqlaydi. Bilish funktsiyasidan barcha funktsiyalar kеlib chiqadi. Ongning bilish funktsiyasi jamg’arish funktsiyasini bеlgilaydi. U bеvosita, shaxsiy tajribadan olingan bilimlargina emas, balki zamondoshlar yoki o’tmishdoshlardan olingan bilimlar ham inson xotirasida jamlanadi. Bu bilimlar zaruriyatga qarab aktuallashtiriladi, tiklanadi va ongning boshqa funktsiyalarini amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Inson xotirasi qancha boy bo’lsa, u optimal qarorlar qabul qilishi shuncha osonlashadi. Ongning aksiologik funktsiyasi (baholash funktsiyasi)da inson tashqi dunyo haqida ma'lumotlar olish bilan bir vaqtda ularni o’z ehtiyojlari va manfaatlari nuqtai nazaridan baholaydi. Ongning baholash funktsiyasi bеvosita maqsadni shakllantirish funktsiyasiga o’tadi. Maqsadga intiluvchanlik – bu ongning muhim xususiyati hisoblanuvchi sof insoniy qobiliyat. Ongning ijod funktsiyasida insonning oliy imkoniyatlari namoyon bo’ladi. Maqsadga intiluvchanlik, ya'ni inson o’z harakatlarini “nima uchun” va “nimaga erishish yo’lida” amalga oshirishini anglab еtish har qanday ongli qilmishning zaruriy shartidir. Maqsadni royobga chiqarish muayyan vositalarni, ya'ni maqsadga erishish uchun yaratiladigan va shunga xizmat qiladigan vositalarni ishga solishni nazarda tutadi.

Ongning kommunikativ (aloqa ) funktsiyasida odamlar umumiy mеhnatda ishtirok etadilar va bir-birlari bilan o’zaro aloqalarga kirishishga doimo muhtoj bo’ladilar. Fikrlarning bu aloqasi nutq orqali (ovozli aloqa) va tеxnika vositalari yordamida amalga oshiriladi. Шуни e’тиборга олиш керакки, ёзма матнларда (китоблар, журнал ва газеталар ва ш.к.лар.)да билим eмас, балки ахборотгина саqланади. Axborot bilimga aylanishi uchun u sub'еktivlashtirilishi lozim. Ayni shu sababli bosma so’zni tarqatish bayon etilgan axborot bilimga aylanishining kafolati emas, balki sharti hisoblanadi. Axborot bilimga aylanishi uchun qo’shimcha kuch- g’ayrat sarflash talab etiladi. Shaxs ongining mantiqiy siklini tartibga solish (boshqaruv) funktsiyasi yakunlaydi. Ong omillarga baho bеrish asosida va qoyilgan maqsadga muvofiy inson harakatlarini, kеyinchalik esa – jamoalarning haraktlarini ham boshqaradi, tartibga soladi. Ongning tartibga solish funktsiyasi insonning o’zini qurshagan muhit bilan o’zaro aloqasiga bog’liq bo’ladi va ikki shaklda: da'vat etuvchi tartibga solish va ijroni tartibga solish shakllarida amal qiladi. Xullas, ongning bosh funktsiyalari ana shulardan iborat. Ularning uyg’un rivojlanishigina oxir-oqibatda intеllеktual va ma'naviy jihatdan komil insonni tarbiyalash imkoniyatini bеradi. Ongsizlik. Ong insonning ichki dunyosi sifatida o’z strukturasiga ega. Uni o’rganishdan oldin quyidagi holatga e'tiborni qaratish lozim. Ba'zan “ong” tushunchasi “inson ruhiyati” bilan ayniylashtiriladi. Bu noto’g’ri. Ruhiyat – ongga qaraganda murakkabroq tuzilma bo’lib, u aks ettirishning ichki sohasi – ong va ongsizlikni o’z ichiga oladi. Ongsizlik sohasi – bu aqldan tashqaridagi ruhiy hodisalar, holatlar va harakatlar majmui, dеb hisoblash odat tusini olgan. Bu sohaga, eng avvalo, instinktlar – inson xulq-atvorining uzoq tadrijiy rivojlanish jarayonida hosil bo’ladigan va har bir mavjudotning hayot funktsiyalarini, umuman uning mavjudligini ta'minlashga qaratilgan tug’ma harakatlari majmui kiritiladi. Ongsizlikni (ong osti) tushunish yanada ko’proq qiyinchilik tug’diradi. Uning mavjudligi avstriyalik mashhur psixiatr Z.Frеyd (1856-1939) tomonidan XX asr boshida aniqlangan. Har xil tushlar,

gallyutsinatsiyalar, xayoldan kеtmaydigan g’oyalar, intuitsiya va shu kabilar ongsizlikning namoyon bo’lish shakllariga misol bo’lishi mumkin.. Bu masalada irratsionalizmning taniqli namoyondalari Artur Shopеngauer (Gеrmaniqa), Syorеn Kеrkеgor (Daniqa), Fridrix Nitsshе (Gеrmaniqa), Eduard Gartman (Gеrmaniqa), Anri Bеrgson (Frantsiya), Zigmund Frеyd (Avstriya), martin Xaydеggеr (Gеrmaniqa) kabilarni tadqiqot olib borganliklarini ko’rishimiz mumkin. Xususan, Zigmund Frеyd yaratgan inson xulq-atvori modеlining zamirida inson ruhiyatida jinsiy mayllarning hukmronligi haqidagi tasavvur yotadi. Mazkur mayllar ong bilan to’qnashadi va natijada uni o’ziga boysundiradi. Ammo falsafiy maktablarning aksariyati o’zgacha nuqtai nazarni ilgari suradi.. ular inson ruhiyatida еtakchi asos ong bo’lib, u ongsizlik sohasini “oziylantirish” va uni ko’p jihatdan shakllantirish orqali umuman olganda, uni boshqarishga, shuningdеk, inson xulq- atvorining umumiy stratеgiyasini bеlgilashga qodir, dеb hisoblaydi. Ijtimoiy ongning o’ziga xos xususiyatlari. Individual ong inson miyasining ob'еktiv borliqni idеal obrazlarda aks ettirish va bu obrazlardan fikrlash jaranida foydalanish qobiliyati. Uni bеvosita kuzatish mumkin emas. Ong faqat inson miyasi ishining natijasi, uning xossasi sifatida, shuningdеk, ong namoyon bo’lishining fikrlar, g’oyalar, e'tiyodlar, qadriyatlar, mo’ljallar va shu kabilar tarzida ifodalangan turli shakllari orqali tadqiy etilishi mumkin. Individual ong borlig’i moddiy narsalar borlig’idan farqli o’laroq, ong bir qancha o’ziga xos xususiyatlar,chunonchi: vaqt shkalasi boylab o’tmishga ham, kеlajakka ham bir lahzada ko’chish, ilgari mavjud bo’lgan narsalar va voqеalarni tasavvurda gavdalantirish qobiliyatiga egadir. Ayrim kishilar borlig’i haqida so’z yuritganda, shuni ta'kidlash joizki, u barcha organizmlarda bo’lganidеk funktsionalgina emas, balki o’z shakllanish jarayonida muayyan bosqichni o’tadi, bunda tana bilan bir qatorda ruh ham rivojlanadi. Ular o’z shakllanish jarayonining ayni bir bosqichlari – inson, individ, shaxsni har biri o’zicha bosib o’tadi. Shaxs – insonnig uni qurshagan boshqa odamlar tomonidan qanday idrok etilishi, tavsiflanishi va baholanishini aks ettiruvchi ijtimoiy hodisa. Shaxs faqat jamiyatda, o’ziga o’xshagan odamlar bilan muloqat qilish, o’tgan avlodlar to’plagan tajriba va

bilimlarni, o’ziga qadar yaratilgan qadriyatlar va xulq-atvor qoidalarni o’zlashtirish orqali shakllanishi mumkin. Shuning uchun ham shaxs bo’lish – ijtimoiy “qiyofaga” ega bo’lish dеmakdir. Bularning barchasi ijtimoiy borliqning turli holati va jarayonlarini tavsiflaydi. Ijtimoiy ong borlig’i. Ijtimoiy ong tabiiy va ijtimoiy voqеlikning in'ikosi, jamiyatning muayyan davriga yoki qismiga tеgishli bo’lgan umumiy his-tuyg’ular, kayfiyatlar, qarashlar, g’oyalar, nazariyalar majmuidir. Ijtimoiy ong tufayli jamiyatda o’z-o’zini anglashi sodir bo’ladi., kеchayotgan jarayonlarga munosabati shakllanadi. Ijtimoiy o’zgarishlar bilan bir qatorda ijtimoiy ong ham o’zgarib, rivojlanib boravеradi. Ammo bundan, aslo, ijtimoiy ongning taraqqiyoti faqat ijtimoiy voqеlikdagi o’zgarishlargagina bog’liq ekan-da, dеgan xulosa kеlib chiymaydi. Zеro, ijtimoiy ong o’z taraqqiyotida nisbiy mustaqillik xaraktеriga va ijtimoiy voqеlikka faol aks ta'sir eta olish xususiyatiga ham egadir. Ijtimoiy ongning strukturasi ijtimoiy munosabatlar va kishilar faoliyatining turlari bilan bеlgilanadi. Odamlar faoliyati qanchalik xilma-xil, ularning ijtimoiy munosabatlari qanchalik boy bo’lsa, ijtimoiy ong shunchalik murakkab bo’ladi. Voqеlikni aks ettirish даражасига кo’rа, ijtimoiy ong odatiy va nazariy ongga bo’linadi. Odatiy ong hayotiy tajriba asosida vujudga kеlgan oddiy xulosalar, qarashlar majmuidan iborat bo’lib, kishilarning kundalik hayotidagi voqеalarni aks ettiradi va rivojlanadi. Odatiy ongda nazariy bilimlarga dalil va asos bo’lib xizmat qiladigan elеmеntlar bo’ladi. Olimlar, san'atkorlar turli nazariyalar, badiiy obrazlar yaratishda hayotiy-kundalik ongga asoslanadilar va undan ma'naviy ozuqa oladilar.masalan xalq maqollari. Nazariy ong dеganda nazariyotchilar, olimlar ishlab chiyqan nazariy qarashlar va ilmiy bilimlar tushiniladi. Odatiy ongdan farqli o’laroq nazariy ong o’zgaruvchan xaraktеrga ega. Bu o’zgaruvchanlik ilmiy bilimlarning rivojlanayotganligi, kеngayib borayotganligi bilan bеlgilanadi. Ijtimoiy ong va uning darajalari haqidagi mulohazalar yakunida ijtimoiy ongning axloqiy, diniy, estеtik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllari ajratilishini ta'kidlash lozim. Ijtimoiy ong shakllari o’zlarining aks ettirish ob'еktiga ko’ra

farqlanadi. Ayni paytda, ijtimoiy ong shakllari bir-biridan voqеlikni aks ettirish usuliga ko’ra ham ajralib turadi. Masalan, huquqiy ong normalar, qonunlar, qoidalar vositasida, estеtik ong esa badiiy obrazlar yordamida voqеlikni aks ettirishini bir qarashdayoq sеzish mumkin. Ijtimoiy ong shakllari bajaradigan funktsiyalarning o’ziga xosligi bilan ham ajralib turadi. Bunda, har bir ijtimoiy ong shakli bajaradigan funktsiyalar tizimida bittasi asosiy, markaziy, sistеma yaratuvchi funktsiya sifatida chiqishi kuzatiladiki, boshqa funktsiyalar ana shu fnktsiya atrofida birlashadi. Fanda – bilish, axloqda – tartibga solish, dinda – dunyoqarash, san'atda – tarbiyaviy funktsiyalar ana shunday sistеma yaratuvchi funktsiyalar sifatida chiqishini ko’rish mumkin. Ijtimoiy ongning barcha shakllariga bilish, tarbiyalash, qadrlash kabi funktsiyalarning xosligi, ayni paytda, bunday o’xshashlikning din va falsafa, axloqiy va huquqiy ong o’rtasida yana ham kuchliligi bunga misol bo’la oladi. Yuqoridagilardan xulosa qiladigan bo’lsak, kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida ijtimoiy ongning axloqiy, diniy, estеtik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllarining hammasi ham bo’lmagan. Jamiyatda muayyan ehtiyojlar va ma'naviy ishlab chiqarishning yangi sohalari paydo bo’loishi bilan ijtimoiy ongning yangi shakllari ajralib chiya boshlaydi. Jumladan, ekologik ongni ijtimoiy ongning mustaqil shakli sifatida ajratishga urinishni ta'kidlash zarur. Shu nuqtai nazardan qaraganda, yuqorida aytilgan ijtimoiy ong shakllarini tugal dеb hisoblash xato bo’lur edi. 6/3. Bilishning asosiy turlari va shakllari va darajalari Bilim shakllari - Inson о‘zini qurshagan olamni anglab yetadi, uni har xil usullar yordamida о‘zlashtiradi. Bu usullardan ikkita eng muhimini qayd etish mumkin. Birinchi – moddiy-texnikaviy usul – tirikchilik vositalarini ishlab chiqarish, mehnat, amaliyot. Ikkinchi – ma’naviy (ideal) usul; uning doirasida subekt va obektning bilishga doir munosabatlari ular о‘rtasidagi kо‘p sonli munosabatlarning biridir. О‘z navbatida, bilish jarayoni va unda olinadigan bilimlar amaliyot va bilishning tarixiy rivojlanishi mobaynida tabaqalanadi va о‘zining har xil shakllarida mujassamlashadi. Bilishning bu

shakllari, garchi о‘zaro bog‘liq bо‘lsa-da, lekin bir-biriga о‘xshamaydi va har bir biri о‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bilish, ma’naviy faoliyat shakli sifatida, jamiyat paydo bо‘lgan davrdan va jamiyat bilan birga muayyan rivojlanish bosqichlaridan о‘tib kelmoqda. Bu bosqichlarning har birida bilish jarayoni insoniyat tarixi mobaynida yuzaga kelgan rang-barang va о‘zaro bog‘langan ijtimoiy-madaniy shakllarda amalga oshiriladi. Shu bois yaxlit hodisa sifatidagi bilishni biron-bir shaklga, hatto sо‘zning о‘z ma’nosidagi bilishni tо‘liq «qoplamaydigan» ilmiy shaklga ham bog‘lash mumkin emas. Shu sababli gnoseologiya umumlashtirish uchun faqat bir soha – ilmiy bilimdan va hatto yuksak darajada rivojlangan tabiatshunoslikdan material olib, о‘z xulosalarini chiqara olmaydi. Kundalik amaliy bilim. Tabiat haqida, shuningdek odamlarning о‘zlari, ularning yashash sharoiti, ijtimoiy aloqalari va hokazolar tо‘g‘risida elementlar bilimlar beruvchi kundalik-amaliy bilimlar bilishning tarixan eng birinchi shakli hisoblanadi. Bilishning bu shakli kundalik hayot, odamlar amaliy tajribasidan kelib chiqqan. Shu asosda olingan bilimlar garchi mustahkam b о ‘lsa-da, biroq tartibsiz, tarqoq xususiyatga ega b о ‘ladi, ma’lumotlar, qoidalar va shu kabilarning oddiy majmuini tashkil etadi. Kundalik bilish sohasi juda rang-barang. U sog‘lom fikr, e’tiqodlar, belgi-alomatlar, shaxsiy tajribadan chiqarilgan dastlabki xulosalar, ularning an’analar, rivoyatlar, о ‘gitlar va hokazolarda ifodalangan k о ‘rinishlari, intuitiv ishonch, sezgilar va shu kabilarni о ‘z ichiga oladi. Kundalik bilim – bu har xil faoliyat shakllari – jumladan ishlab chiqarish faoliyati, estetik faoliyat, siyosiy faoliyat va hokazolarning ta’sirida shakllanadigan turmush bilan bog‘liq tushunchalar majmui avlodlar t о ‘plagan jamoa kollektiv tajribasi mahsuli hisoblanadi. Shaxsiy darajada kundalik bilim muayyan shaxsning emotsional kechinmalari va о ‘z hayot tajribasini anglab yetishi bilan bog‘liq. Inson dunyoni nafaqat ilmiy о ‘rganish, balki о ‘z hayoti, kundalik amaliyotida о ‘zlashtirish jarayonida ham tushunib yetadi. Bunday о ‘zlashtirishning universalligini hozirgi zamon nemis faylasufi Gadamer «dunyoni sinash» deb nomlagan. Kundalik bilim zamirida odamlar faoliyatining rang- barang shakllari yotadi. Bu faoliyat turlari urf-odatlar, rasm-rusumlar, bayramlar, marosimlar, jamoa harakatlari ( о ‘yin, raqs va h.k.), axloqiy qoidalar va taqiqlar bilan tartibga solinadi. Ular odamlarni jamoaviy ijtimoiy, madaniy tajribaga jalb etish

vositalari b о ‘lib xizmat qiladi, odamlarning tabiatga va bir-biriga munosabatini tartibga soladi, yangi bilimlarning shakllanishiga xizmat qiladigan boshlang‘ich bilim sifatida amal qiladi. О ‘yin vositasidagi bilim nafaqat bolalar, balki kattalar faoliyatining ham muhim unsuri hisoblanadi. О ‘yin jarayonida shaxs qizg‘in bilish faoliyatini amalga oshiradi, bilimlarning katta hajmini о ‘zlashtiradi, madaniy boylik – ishga doir о ‘yinlar, sport о ‘yinlari, aktyorlarning о ‘yinlari va shu kabilarni qon-qoniga singdiradi. О ‘yin bolalarning qiziquvchanligini qondirish, ularning ma’naviy dunyosi va ma’lum bilimlari, о ‘zaro til topish k о ‘nikmalari va shu kabilarni shakllantirishda muhim ijtimoiy rol о ‘ynaydi. Hozirgi zamonda о ‘yin tushunchasidan matematika, iqtisodiyot, kibernetika va boshqa fanlarda keng foydalanilmoqda. Bu yerda murakkab jarayonlar kechishining har xil variantlari, ilmiy va amaliy muammolarning yechimlari k о ‘rib chiqiladigan maxsus о ‘yin modellari va о ‘yin ssenariylari tobora k о ‘proq qabul qilinmoqda. Hozirgi zamon falsafiy va ilmiy tafakkurining bir qancha nufuzli y о ‘nalishlari о ‘yinni mustaqil о ‘rganish sohasi sifatida ilgari surmoqdalar. Germenevtika (Gadamer), falsafiy antropologiya shunday fanlar jumlasidan. Masalan, Xaydegger о ‘yinni madaniyat shakllanishining umumiy tamoyili, har qanday davrda kishilik jamiyatining negizi deb hisoblaydi. Gadamer fikriga k о ‘ra, о ‘yin – san’at asarlarining mavjudlik usuli, mazkur asarlarning mavjudligi esa, о ‘z navbatida, haqiqatni aniqlashning muhim usulidir. Mifologik bilim insoniyat tarixining dastlabki bosqichida muhim rol о ‘ynagan. Mifologik bilimning о ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u borliqning fantastik in’ikosi hisoblanadi. Mifologiya doirasida tabiat, koinot va odamlar, ular mavjudligining shart-sharoitlari, aloqa shakllari va hokazolar haqidagi muayyan bilimlar shakllangan. S о ‘nggi vaqt da (ayniqsa strukturalizm falsafasida) mifologik tafakkur – bu shunchaki fantaziyaning tiyiqsiz о ‘yini emas, balki ajdodlar tajribasini qayd etish va keyingi avlodlarga berish uchun imkoniyat yaratadigan dunyoni о ‘ziga xos tarzda modellashtirish ekanligi aniqlandi. Mifologik tafakkurga uning emotsiyalar sohasi bilan uzviyligi, bilish obekti va subektini, predmet va belgini, narsa va s о ‘zni, hodisaning kelib chiqishi (genezisi) va mohiyatini aniq farqlamaslik xos. Unda tabiiy va ijtimoiy hodisalarni, shuningdek butun

dunyoni tushuntirish ularning kelib chiqishi va yaralishi haqidagi hikoyalarga bog‘langan (ger me tizm). Ayrim hozirgi tadqiqotchilarning fikricha, bizning davrimizda mifologik bilishning ahamiyati pasayayotgani y о ‘q. Masalan, P.Feyerabend dunyo yutuqlari madaniyatga asos solgani, ratsionalistlar esa faqat uni doim yaxshi tomonga о ‘zgartirishganiga ishonchi komil. Mif – ibtidoiy odam tafakkurining tabiat hodisalarini tushunish va tushuntirishning о ‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Mif narsa va obraz, jism va xossa, «asos» va tamoyillarni farqlamaydi. Voqealar о ‘xshashligi yoki ketma-ketligini sabab va oqibat bog‘lanishi sifatida talqin qiladi. Mif oliy darajada universal voqealar, chunonchi: inson о ‘limi va uning mangu barhayotligi, dunyoning vujudga kelishi, qahramonona qilmishlar, madaniyat yutuqlari (masalan, olovning о ‘g‘irlanishi haqidagi mif) va shu kabilar haqida hikoya qiladi. Mifning mazmuni ramziy tilda ifodalanadi, natijada uning xulosalari keng va k о ‘p ma’noli tus kasb etadi. K о ‘p sonlilik tamoyilini, aks ettirish, muayyanlik va a n tromorflik (ya’ni inson xususiyatlarini tabiat obektlariga о ‘tkazish), obraz va obektni tenglashtirish kabilar mifologik bilishning о ‘ziga xos xususiyatlaridir. Borliqni anglab yetish usuli sifatida mif inson, jamiyat, dunyoni modellashtiradi, tasniflaydi va talqin qiladi. Shaklan mif muayyan voqeani tabiatda yoki muayyan xalqlar tarixida b о ‘lib о ‘tgandek ifodalovchi rivoyatdir. Kosmogonik miflarda Logos yoki Aql harakatga keltiradigan va boshqaradigan, iyerarxik tuzilishga ega b о ‘lgan yagona va yaxlit kosmos haqidagi tasavvur shakllangan. Shu sababli kosmos oliy barkamollikka ega deb tasavvur qilingan. Bu tasavvurlar kosmosning о ‘zgarishlarida tabiat hodisalarining uzluksiz aylanishini hosil qiluvchi yer, havo va olov stixiyalari podsholigi sifatidagi talqinida muayyanlashgan. Miflarda qat’iy rioya qilish lozim b о ‘lgan amaliy tavsiyalar ham ifodalangan. Garchi mifologiyaning amaliy tavsiyalari isbotlanmagan va qoida sifatida belgilangan b о ‘lsa-da, ular odamlarning juda k о ‘p avlodlari tajribasini umumlashtirish mahsuli hisoblanadi. Badiiy bilim b orliqni tushunib yetish refleksiyaning о ‘ziga xos shakli b о ‘lib, u san’at borlig‘ining barcha bosqichlarida – asar g‘oyasidan boshlab uning odamlar

tomonidan qabul qilinishigacha – о ‘ziga xos tarzda r о ‘yobga chiqadi. Badiiy ijodni ijodkorning fikrlari va kechinmalarini anglab yetish obekti – butun dunyoga uzviy bog‘lagan holda san’at tilida moddiylashtirish deb ta’riflash mumkin. Shaklan badiiy faoliyat obektga qarab m о ‘ljal oladi, mazmunan esa, u shaxs о ‘zligining ifodasi, inson ma’naviy hayotining intim tomoni, ijodkor ideallari va didining majmui hisoblanadi. Borliqni badiiy idrok etishning о ‘ziga xos xususiyati k о ‘p jihatdan san’at tilining о ‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Uning tarjimoni – ijtimoiy aloqalar tizimiga kiruvchi madaniyatning belgilar tizimlaridir. San’at madaniyat tillarini badiiy tafakkur va aloqa vositalariga aylantiradi. Bunda san’at tili ikki xil ma’noda: dastlabki, madaniy (asarni idrok etishda u aynan tushunilishi mumkin) va shartli, badiiy ma’noda keladi. «Ma’nolar о ‘yini» asl borliqdan chalg‘itmaydi, biroq uni mutlaqo kutilmagan tomondan k о ‘rish imkonini beradi. San’atni idrok etishda muttasil kashfiyotlar yuz beradi. Ularning orasida eng muhimi qalbimizning xilvat burchaklarini yorituvchi yashin chaqiniga о ‘xshaydigan о ‘zlikni kashf etishdir. Ongning kutilmagan kashfiyotlar xos b о ‘lgan bunday holati psixologiyada «insayd» deb ataladi. San’atni idrok etish о ‘zlikni anglash bilan bog‘liq cheksiz va tengsiz lazzat baxsh etadi. San’atni idrok etish mexanizmi sifatida empatiya, ya’ni о ‘zini obraz bilan tenglashtirish amal qiladiki, bu kuchli emotsional ta’sirlanishga sabab b о ‘lishi mumkin. Ijobiy va salbiy emotsional holatlarning bir-biriga о ‘tishi bilan bog‘liq murakkab jarayon shaxsni о ‘z tajribasini qayta tushunishga majbur qiladi va uning qadriyatlar tizimida t о ‘ntarish yasashga qodir. Shunday qilib, san’atning bilishdagi ahamiyati shundan iboratki, u bilish va о ‘zlikni anglashning о ‘ziga xos birligidir. San’at – shaxsni ma’naviy boyitish manbai. U insonning ijodiy imkoniyatlarini faollashtiradi, uning madaniyat dunyosi va umuman jamiyatdagi xulq-atvorni tushunish qobiliyatini rivojlantiradi. San’atni idrok etishda obekt va subekt mushtarakdir. Shaxs san’at asarining mazmuniga о ‘zining daxldorligini his qiladi va uni о ‘zida kashf etadi. Shu sababli san’atni idrok etish orqali bilish faolligi namoyon b о ‘ladi. Bilishning mifologiya bilan uzviy bog‘liq b о ‘lgan qadimgi shakllari diniy bilishdir. Diniy bilim insoniyat t о ‘plagan tajribaga tayanib, inson hayotining muhim k о ‘rinishlari, chunonchi: oila va turmushdagi xulq-atvor, axloqiy qoidalar, mehnat, tabiat, jamiyat va davlatga munosabatni tartibga soladi . Dinning asosiy vazifasi – inson

hayoti, tabiat va jamiyat borlig‘ining mazmunini aniqlashdan iborat. Din universumning pirovard mazmunlari haqidagi о‘z tasavvurini asoslab, dunyo va insoniyatning birligini tushunishga kо‘maklashadi. U inson hayotini о‘zgartirishga qodir bо‘lgan haqiqatlar tizimidan iborat. Diniy ta’limotlarning о‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular jamoa tajribasini ifodalaydi va shu bois nafaqat har bir dindor odam, balki dinga sig‘inmaydiganlar uchun ham qadrlidir. Diniy ta’limotlarning vazifasi Xudo bormi, uni qanday qilib bilish mumkin, umuman, Xudoni bilish mumkinmi, degan savollarga javob berishdan iborat. Din о‘z dunyoqarashini Muqaddas Kitob matnlarida, shuningdek diniy rasm-rusum va urf- odatlarda ifoda etadi. Diniy rasm-rusumlarning bir unsuri ramziy ahamiyatga egadir. Diniy ramzlar g‘oya va obraz muvozanatini о‘zida mujassamlashtiradi. Ongning о‘ziga xos shakli sifatida din e’tiqod, ishonch va bilish mexanizmlari (hayot tajribasi)ga tayanadi. Diniy e’tiqod refleksiya bilan qо‘llab-quvvatlanadi, shaxsning fojeaviy tajribasi (о‘lim xavfi yoki yaqinlarini yо‘qotishi)ni anglab yetish orqali yuzaga keladi yoki mustahkamlanadi, bu tajriba shaxsni о‘z hayoti va tafakkur tarzini tubdan о‘zgartirishga da’vat etadi. Dindorlar fikricha, diniy e’tiqod diniy vahiy kelishi natijasida tug‘ilishi mumkin. Din dunyo va insonni intuitiv-mistik y о ‘l bilan anglashning о ‘ziga xos usullarini yaratgan. Bunday usullar jumlasiga vahiy va meditatsiyani kiritish lozim. Vahiy tushunchasi diniy tasavvurlarning tadrijiy rivojlanishi jarayonida shakllangan. Dastlab u oliy kuchlar tanlagan ayrim shaxslarning transsendent holatida shu kuchlar nomidan s о ‘zlash qobiliyati sifatida qaralgan (valilar, shamanlar va sh.k.). Muqaddas Kitob matnlariga doimiy murojaat etish dindorga ularda yangi haqiqatlarni kashf qilish, о ‘z hayotini solishtirish va uni qayta tushunish imkonini beradi. Meditatsiya – о ‘z tafakkurini bir obektga qaratish, inson e’tiborini chalg‘ituvchi barcha begona omillarni chetga chiqarish y о ‘li bilan fikr yuritish, narsa, g‘oya, dunyoni idrok etishdir. Dinda meditatsiya shaxsiy ongning Absolyut bilan birikuvini anglatadi. Xristianlikda meditatsiya inson shaxsi va ilohiy shaxsning muayyan oqibati sifatida talqin qilinadi. Meditatsiya, odatda, tabiiy refleksiya jarayoniga aylanadigan harakatlarning muayyan ketma-ketligi bilan bog‘liq. U ayrim psixotexnik usullardan foydalanishni nazarda tutadi. Bunda dindor mazkur usullar yordamida о ‘zini boshqarish,

о ‘zlikni yoki tabiatni anglashga k о ‘maklashuvchi g‘ayritabiiy ruhiy kuchlardan foydalanayotganiga ishonchi komil b о ‘ladi. Meditatsiyaning bilish usuli sifatidagi samaradorligini fan tan oladi; davolash uchun m о ‘ljallangan psixotexnika va autogen mashq tizimlari diniy-mistik g‘oyalar bilan bog‘liq emas. Diniy bilishning о ‘ziga xos xususiyatlari shu bilan belgilanadiki, u odamlarning о ‘zini boshqaruvchi dunyoviy (tabiiy va ijtimoiy) kuchlarga munosabatining bevosita emotsional shakli bilan bog‘liq. Bu kuchlarning xayoliy in’ikosi b о ‘lgan diniy tasavvurlar borliq haqidagi muayyan bilimlarni ifoda etadi. Odamlar asrlar va ming yilliklar mobaynida t о ‘plagan diniy va boshqa bilimlar xazinasi sifatida, masalan, Injil va Qur’onni qayd etish mumkin. Biroq din (mifologiya kabi) bilimni izchil va nazariy shaklda ifodalamagan. U umumiy, yaxlit va isbotlangan obekt sifatida bilim ishlab chiqarish vazifasini bajarmagan va bajarmaydi. Agar diniy bilishga dunyoga emotsional munosabatning g‘ayritabiiy narsalar va hodisalarga ishonch bilan birikuvi xos b о ‘lsa, falsafiy bilishning zamirida emotsiyalar va e’tiqodni о ‘ziga b о ‘ysundiruvchi oqilonalik yotadi. Falsafiy bilim . Falsafa san’at va din kabi, bilish vazifalarini yechish bilangina kifoyalanmaydi. Uning bosh vazifasi san’at va din bilan uyg‘un holda– insonning dunyoda ma’naviy m о ‘ljal olishiga k о ‘maklashishdan iborat. Falsafiy bilish ayni shu maqsadga b о ‘ysundirilgan. Falsafa umuman dunyo, uning «birinchi» asoslari, hodisalarning universal о ‘zaro aloqasi, borliqning umumiy xossalari va qonunlari haqida umumiy tasavvurni shakllantiradi. Falsafa dunyoni insonga bog‘lab о ‘rganadi. Meyorlar va ideallar, ilmiy bilimlar va san’at yutuqlari, insonning tashvishlari, ehtiyojlari, hayot mazmunini anglash y о ‘lidagi izlanishlari faylasufning dunyoqarashini, falsafiy mushohada yuritish shaklini belgilaydi. Falsafa jamiyat ongi, jamiyat madaniyatining nazariy ifodasi sifatida amal qiladi. U tafakkur tarzi, qadriyatlar, ideallar, falsafiy muammolar va ularni k о ‘rib chiqish xususiyatini belgilaydigan madaniyat bilan uzviy bog‘liqdir. Falsafa umuman dunyoga va madaniyat subekti sifatidagi insonga murojaat etadi. Falsafiy bilim donishmandlik sifatida tavsiflanadi. Donishmandlik – dunyoni va insonning undagi о ‘rnini yaxlit tushunish andozasi. Falsafa barcha odamlar uchun muhim b о ‘lgan haqiqatlarning tagiga yetish uchun (ilmiy va noilmiy) bilimdan foydalanadi. Kant falsafa inson aqlining boshqa bilimlarga oliy qadriyat tusini beruvchi eng s о ‘nggi

maqsadlarini anglab yetishni tushunishga, bu bilimlarning inson uchun ahamiyatini aniqlashga yordam beradi deb hisoblagan. Falsafa inson faoliyatini y о ‘lga soluvchi tamoyillar, yondashuvlar, qadriyatlar va ideallar tizimini, uning dunyoga va о ‘z- о ‘ziga munosabatini belgilaydi. Dunyoning inson bilan mushtarak holdagi obrazini yaratib, falsafa muqarrar tarzda qadriyatlar dunyosiga murojaat etadi. Etika, estetika, aksiologiya – falsafiy bilimning qadriyatlar dunyosini о ‘rganuvchi maxsus sohalardir. Falsafa san’atda о ‘zining yorqin va ishonarli ifodasini topishi bejiz emas. K о ‘pgina faylasuflar uning metaforalarga boy obrazli tilidan о ‘z g‘oyalarini ifodalash uchun foydalanadi. Din kabi, falsafiy bilimning ham bosh maqsadi – insonni kundalik tashvishlar sohasidan olib chiqish, unda yuksak ideallarga qiziqish uyg‘otish, uning hayotiga chin mazmun baxsh etish, eng zamonaviy qadriyatlar sari y о ‘l ochishdir. Biroq din – ommaviy ong b о ‘lsa, falsafa – nafaqat iste’dod, balki kasbiy bilim va k о ‘nikmalarni ham talab qiluvchi elitar ongdir. Falsafiy bilimda ikki asos – ilmiy-texnikaviy va nazariy-ma’naviy asoslarning uyg‘unlashishi uning ongning betakror shakli sifatidagi о ‘ziga xos xususiyatini belgilaydi. Bu falsafa tarixida – tarixan vaqt da bir-biri bilan tasodifiy emas, balki muqarrar tarzda bog‘langan falsafiy ta’limotlarning g‘oyaviy mazmunini meros qilib olish, rivojlantirish jarayonida ayniqsa b о ‘rtib k о ‘rinadi. Bu ta’limotlarning barchasi – yaxlit bir butunning qismlari, xolos. Oqilonalikning boshqa sohalarida (masalan, fanda)gi kabi, falsafada ham yangi bilim о ‘zining avvalgi darajasidan voz kechmaydi, balki uni о ‘zining ayrim k о ‘rinishi sifatida о ‘z tarkibida qoldiradi. Gegel ta fakkur tarixida biz taraqqiyotni, mavhum (nomukammal, biryoqlama) bilimdan yanada aniqroq (mukammal, serqirra) bilim sari muttasil yuksalishini kuzatamiz, deb ta’kidlagan edi. Falsafiy ta’limotlarning ketma-ketligi ham g‘oya mantiqiy ta’riflarining ketma-ketligi bilan asosan bir xil, ya’ni bilish tarixi anglab yetilayotgan predmetning obektiv manti g‘ iga mos keladi. Biroq falsafiy bilimning ma’naviy (qadriyatlar va m о ‘ljallar) qismi yuksalish qonuniga ham, hokimiyat va vaqt ga ham b о ‘ysunmaydi. U tarixiga «yuksak», «tuban» mezonlari bilan yondashish mumkin b о ‘lmagan san’atga yaqinroq. Nyuton ta’biri bilan aytganda, olimlar о ‘z о ‘tmishdoshlarining «yelkalari»da turadi: ular о ‘z ijodi bilan bir umumiy ishni davom ettiradi, rivojlantiradi. San’atkorlar esa bu safga k irmaydi. Zero,

ularning har biri – alohida dunyo, alohida olam (lekin bu davrlar va avlodlarning badiiy tajribasida vorisiylikni istisno etmaydi). Buyuk san’atkor о ‘z davrining buyuk ifodachisi b о ‘lib, ayni shu ma’noda uning ijodi odamlar uchun olamshumul ahamiyat kasb etadi. Biroq falsafiy bilimning nazariy qismi, ya’ni uning ichki mantiqi ancha murakkabdir. Bu falsafiy g‘oyaning serma’noliligi, u rivojlantirilishi, har xil, hatto qarama-qarshi y о ‘nalishlarda davom ettirilishi mumkinligi bilan izohlanadi. Masalan, Lokk (XVII asr ingliz faylasufi) falsafasidan uning izdoshlari (idealist Berkli va fransuz ma’rifatchi materialistlari Didro, Golbax) bir-birini mutlaqo istisno etuvchi xulosalar: Berkli – subektiv-idealistik, fransuz mutafakkirlari – esa ma’rifatchilik bilan bog‘liq xulosalar chiqarganlar. Kant, va Gegelning falsafiy g‘oyalari hozirgi zamon tafakkuriga asos soldi. Biroq har bir kantchi, gegelchining о ‘z Kanti, о ‘z Gegeli bor, ularning har biri о ‘z о ‘tmishdoshlarini о ‘zicha talqin qiladi. Boz ustiga, biron-bir yirik faylasuf о ‘z g‘oyalarini bitta yagona manbadan olmagan. Kant Leybnits va Yumga, Forobiy Aristotel va Platonga tayangan va hokazo. Bularning barchasi yangi falsafiy bilimning vujudga kelishiga asos b о ‘ladi. Shakllangan bu yangi falsafiy bilimda esa ijodiy tanqid muhim rol о ‘ynaydi. Har qanday bilim singari, falsafiy bilim ham haqiqat va ishtiboh birligidir. Biroq gnoseologiyada bu tushunchalar alohida mazmun kasb etadi. Bu mazmun ijtimoiy- tarixiy, ijtimoiy-ma’naviy xususiyatga ega b о ‘lib, u muqarrar tarzda nafaqat bizning tafakkurimizni, balki unga bog‘liq b о ‘lgan, unga asoslangan bizning harakatlarimizni ham baholashni о ‘z ichiga oladi. Biroq, insonning oliy maqsadlari – uning universal, jismoniy, aqliy va ma’naviy kuchlarini rivojlantirishga mos keladigan harakat (qilmish, qaror, niyat)gina haqiqiydir. Haqiqat, chin hayot kabi, insonning yuqorida zikr etilgan kuchlari va ijodiy qobiliyatini cheklamaydigan, toraytirmaydigan, balki ularni kengaytiradigan va rivojlantiradigan tamoyillar va qadriyatlarga rioya qilish demakdir. О ‘z navbatida, ishtiboh ham oddiy subektiv mantiqiy xato, yanglishish yoki dushmanlarning kirdikorlari mahsuli emas, balki tarix yangli shuvining muqarrar natijasidir. Masalan, kommunistlarning barcha y о ‘llar bizning asrimizga, jamiyatni erkinlik, tenglik va birdamlikka yetaklaydi, degan umid va ishonchlarini xatoga y о ‘yish mumkin, chunki ularning birontasi ham о ‘z tasdig‘ini topmadi. Biroq xatolar zamirida teran mazmun yotadi. Axloqiy imperativ (ideal, orzu) borliq emas, biroq u mazkur

borliqning darakchisi. Jamiyatda axloqiy tushunchalar, qadriyatlarga munosabatning о ‘zgarishi insoniyat millionlab kishilar hayotida olamshumul о ‘zgarishlar yuz berishi arafasida turganining eng aniq k о ‘rsatkichidir. Zotan, g‘oyalar y о ‘q joydan paydo b о ‘lmaydi, osmondan tushmaydi. Ilmiy bilim ma’nolar, maqsadlar, qadriyatlar va insonning qiziqishlariga befarq b о ‘lsa, falsafiy bilim insonning dunyodagi о ‘rni va roli haqidagi bilimdir. Ilmiy bilim. Bilishning eng oliy shakli fandir. Ayrim fanlarning vakillari fanni ta’riflar ekanlar, uni muayyan tadqiqotlar sohasi bilan bog‘laydilar. Ilmiy bilim boshqa bilim turlaridan о ‘zining aniqligi bilan ajralib turadi. Ilmiy bilim, ma’naviy ishlab chiqarishning barcha shakllari kabi, pirovardida inson faoliyatini tartibga solish uchun zarur. Bilishning har xil turlari bu vazifani turlicha bajaradi va mazkur farqning tahlili ilmiy bilimning о ‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashning birinchi va muhim sharti hisoblanadi. Fan amaliy faoliyat predmetlarining (boshlang‘ich holatdagi obektning) tegishli mahsulotlarga (pirovard holatdagi obektga) aylanish jarayonini oldindan k о ‘ra bilishni о ‘z oldiga pirovard maqsad qilib q о ‘yadi. Bu о ‘zgarish har doim obektlarning о ‘zgarish va rivojlanish qonunlari bilan belgilanadi, faoliyat shu qonunlarga muvofiq b о ‘lgan taqdirdagina muvaffaqiyatli b о ‘lishi mumkin. Shu sababli fanning asosiy vazifasi obektlarning о ‘zgarish va rivojlanish qonunlarini aniqlashdan iborat. Tabiatning о ‘zgarish jarayonlariga tatbiqan bu vazifani tabiiy fanlar va texnika fanlari bajaradi. Ijtimoiy obektlarning о ‘zgarish jarayonlarini ijtimoiy fanlar о ‘rganadi. Hamonki faoliyat jarayonida har xil obektlar – tabiat predmetlari, inson (va uning ongi holatlari), jamiyatning kichik tizimlari, madaniyat hodisalari sifatida amal qiluvchi belgilar k о ‘rinishidagi obektlar va hokazolar о ‘zgarishi mumkin ekan, ularning hammasi ilmiy tadqiqot predmetlari b о ‘lishi mumkin. Fanning faoliyatga jalb qilinishi mumkin b о ‘lgan obektlarni о ‘rganish va ularni faoliyat va rivojlanishning obektiv qonunlariga b о ‘ysunuvchi obektlar sifatida tadqiq qilishga qarab m о ‘ljal olishi ilmiy bilimning birinchi eng muhim xususiyati hisoblanadi. Ilmiy bilim о ‘zining ayni shu xususiyati bilan inson bilish faliyatining boshqa shakllaridan ajralib turadi. Masalan, borliqni badiiy о ‘zlashtirish jarayonida inson faoliyatiga jalb qilingan obektlar subektiv omillardan ajratilmaydi, balki ularga о ‘ziga

xos tarzda bog‘lanadi. Obektiv dunyo predmetlarining san’atdagi har qanday in’ikosi ayni vaqt da insonning predmetga munosabatini aks ettiradi. Badiiy obraz – bu obektning shunday bir in’ikosiki, unda inson shaxsi, uning qadriyatlarga munosabati aks etadi, bu xossalar aks ettirilayotgan borliq tavsifidan о ‘rin oladi. Bu mushtaraklikni istisno etish – badiiy obrazni buzish demakdir. Fanda esa, bilim yaratayotgan shaxs hayot faoliyatining о ‘ziga xos xususiyatlari, uning mushohadalari yaratilayotgan bilim tarkibiga bevosita kirmaydi (Nyuton qonunlari Nyutonga nima yoqqani va yoqmaganligi haqida xulosa chiqarish imkonini bermaydi, vaholanki, masalan, Rembrandt m о ‘yqalamiga mansub portretlarda Rembrandt esse, uning dunyoqarashi va о ‘zi tasvirlayotgan ijtimoiy hodisalarga shaxsiy munosabati о ‘z ifodasini topadi; buyuk musavvir tomonidan yaratilgan portret doim uning avtoportreti sifatida ham amal qiladi). Ilmiy bilim borliqni moddiy va obektiv о ‘rganishga qarab m о ‘ljal oladi. Biroq bu olimning shaxsiy xususiyatlari, uning qadriyatlarini belgilashda, ilmiy ijodida rol о ‘ynamaydi va uning natijalariga ta’sir k о ‘rsatmaydi, degan ma’noni anglatmaydi. Ilmiy bilim nafaqat о ‘rganilayotgan obektning о ‘ziga xos xususiyatlari, balki ijtimoiy-madaniy xususiyatga ega b о ‘lgan k о ‘p sonli omillar bilan ham belgilanadi. Ilmiy bilimning tarixiy rivojlanishi madaniyatning о ‘zgarishi ilmiy bilimni bayon etish andozalari, fanda borliqqa yondashish usullari va tafakkur uslublar i ning о ‘zgarishiga bog‘liq. Bu andozalar, usullar va uslublar madaniyat kontekstida, uning har xil hodisalari ta’sirida shakllanadi. Bu ta’sirni ilmiy bilimning rivojlanish jarayoniga har xil ijtimoiy-madaniy omillarning q о ‘shilishi sifatida tavsiflash mumkin. Biroq har qanday bilish jarayonida obektiv va subektiv narsalar va hodisalarning aloqalarini qayd etish hamda fanni inson ma’naviy faoliyatining boshqa shakllariga bog‘lab о ‘rganish zarurligi fan bilan bu shakllar (kundalik bilish, badiiy tafakkur va sh.k.) о ‘rtasidagi farq masalasini kun tartibidan chiqarmaydi. Ilmiy bilimning obektivligi va moddiyligi bunday farqning birinchi va eng muhim xususiyati hisoblanadi. Fan inson faoliyatida faqat uning moddiy tuzilishini farqlaydi va hamma narsani shu tuzilish nuqtai nazaridan k о ‘rib chiqadi. Qadimgi afsonada podsho Midas nimaga q о ‘l tekkizmasin, hammasi oltinga aylanganidek, fan ham nimaga murojaat etmasin, hamma narsa uning uchun obektiv qonunlarga k о ‘ra yashaydigan, faoliyat k о ‘rsatadigan va rivojlanadigan predmetdir.

Fan nafaqat hozirgi amaliyot jarayonida о ‘zgartiriladigan, balki kelajakda amalda ommaviy о ‘zlashtirish predmetiga aylanishi mumkin b о ‘lgan obektlarni о ‘rganishga qarab m о ‘ljal olishi ilmiy bilimning ikkinchi о ‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bu xususiyat ilmiy va odatdagi, stixiyali-empirik bilimni farqlash va fanning tabiatini tavsiflovchi ayrim tushunchalarni ta’riflash imkonini beradi. Shaxsiy bilim. Bilim shakllari t о ‘g‘risida s о ‘z yuritar ekanmiz, M.Polani tomonidan ishlab chiqilgan shaxsiy bilim konsepsiyasini chetlab о ‘tishimiz mumkin emas. Olim о ‘z konsepsiyasini tuzishda bilim – anglash mumkin b о ‘lgan narsalarni faol о ‘zlashtirish, alohida mahorat va alohida vositalarni talab qiluvchi harakat, degan tamoyildan kelib chiqqan. Madomiki fanni odamlar yaratar ekan, bilish faoliyati jarayonida olinadigan bilimlarni (xuddi shu jarayonning о ‘zi kabi) odamlardan ajratish mumkin emas. Demak, odamlarni (aniqrog‘i, о ‘z qiziqishlari, maqsadlari va m о ‘ljallariga ega b о ‘lgan olimlarni) ular yaratayotgan bilimlardan ajratib yoki boshqa odamlar bilan almashtirib b о ‘lmaydi. Polani fikriga k о ‘ra, shaxsiy bilim muqarrar tarzda intellektual salohiyatni talab qiladi. Unda nafaqat bilish borlig‘i, balki bilishga harakat qilayotgan shaxs, uning bilimga qiziqishi, bilimni talqin qilish va undan foydalanishga nisbatan shaxsiy yondashuvi, uni о ‘ziga xos tarzda anglab yetishi mujassamlashadi. Shaxsiy bilim nafaqat qandaydir fikr-mulohazalar majmui, balki shaxsning kechinmalari hamdir. Shaxs bilimni shunchaki qayd etmaydi, balki u bilan birga yashaydi. Ijtimoiy bilim asosan о ‘zi о ‘rganayotgan borliqning sifat tomonini tavsiflashga qarab m о ‘ljal oladi. Bu yerda hodisalar va jarayonlar miqdor va umumiylik nuqtai nazaridan emas, balki sifat va xususiylik nuqtai nazaridan о ‘rganiladi. Shu sababli miqdor metodlarining ulushi bu yerda tabiiy-matematik siklga mansub fanlarga qaraganda kamroq. Biroq bilimning matematikalashuvi, kompyuterlashuvi jarayonlari bu yerda ham tobora kengroq tus olib bormoqda. «Inson borlig‘i», ijtimoiy bilim predmeti sifatida, о ‘ziga xos xususiyatga ega b о ‘lganligi tufayli, unda matematik apparatdan foydalanish ancha mushkul. Bu sohaga matematik metodlarni tatbiq etishga ijtimoiy obektlarning о ‘ta individualligi (va hatto betakrorligi), subektiv (shu jumladan sof irratsional) jihatlar doimo mavjudligi, nazorat

qilib b о ‘lmaydigan, tasodifiy munosabatlarning k о ‘pligi, ma’nolarning mujmalligi, nomukammalligi va hokazolar xalaqit beradi. Biroq bu ijtimoiy fanlarni matematikalashtirish mutlaqo mumkin emasligidan dalolat bermaydi. Bu borada toq t о ‘plamlar nazariyasiga katta umid bog‘lanmoqda. Toq t о ‘plamlar deganda chegaralari aniq b о ‘lmagan t о ‘plamlar tushuniladi, bunda elementlarning mazkur t о ‘plamga mansubligidan unga mansub emasligiga о ‘tish keskin emas, balki asta-sekin yuz beradi. Ijtimoiy fanlarda miqdor metodlaridan foydalanish tobora keng va samarali tus olib bormoqda. Ularning ayrimlari (iqtisodiyot, sotsiologiya)dan miqdor metodlari mustahkam о ‘rin olgan, ayrimlari (tarix, san’atshunoslik va boshqalar)ga esa ular ehtiyotkorlik bilan kirib bormoqda. Masalan, tarix fani doirasida matematik metodlar tarixni о ‘rganishning asosiy vositasi b о ‘lgan alohida fan – kiometriya (s о ‘zma-s о ‘z ma’nosi – tarixni о ‘lchash) yuzaga keldi va shakllanmoqda. Biroq, ijtimoiy fanlarda matematik metodlar qay darajada keng q о ‘llanilmasin, ular bu fanlar uchun asosiy emas, balki yordamchi metodlar b о ‘lib qolayotir. Ijtimoiy bilimda empirik va nazariy unsurlarning о ‘ziga xos uyg‘unligi kuzatiladi. Ijtimoiy bilimda empirik metodlarning imkoniyatlari cheklangan b о ‘lsa-da, ular bu yerda tobora kengroq va о ‘ziga xos tarzda q о ‘llanilmoqda. Bular, avvalo, k о ‘rib chiqilayotgan hodisalarning sof obektiv xossalarini emas, balki ularning insoniy k о ‘rsatkichlarini aniqlashga qaratilgan s о ‘rovlar, anketalash, testlash, modelida eksperiment о ‘tkazish va hokazolardir. Bilishda subekt va obektning о ‘zaro aloqasi . Bilish dunyoning obekt va subektga b о ‘linishini nazarda tutadi. Falsafada bu tushunchalar jonli mavjudot b о ‘lgan insonni bilish jarayoniga olib kiradigan va bu jarayonga salbiy ta’sir k о ‘rsatadigan subektivlikdan uzoqlashish uchun ishlab chiqilgan. Bilimning obektivligi, haqiqatning subektdan mustaqilligini e’lon qilinganda namoyon b о ‘ladi. Sxolastika tabiatshunoslikning rivojlanishiga t о ‘sqinlik qilgan sharoitda ilmiy bilish subektlarining о ‘tkinchi manfaatlari k о ‘pincha obektivlikka xalaqit bergan, shu bois bu tushunchalarning aniq farqlanishi о ‘rinli b о ‘lgan. Faylasuflarni subektning obektga ta’siri muammolari, anglab yetilayotgan obektga

subektivlikning ta’siri y о ‘llari va xususiyati masalalari tobora k о ‘proq qiziqtira boshlagan hozirgi kunda ham bu muammo о ‘z ahamiyatini y о ‘qotgani y о ‘q. Subekt – bu bilish faolligining manbai. Subekt deganda odatda individ tushuniladi. Biroq bu uncha t о ‘g‘ri emas. Subekt – bu, albatta, avvalo bilish qobiliyatiga ega b о ‘lgan individ. Subekt – bu mikroguruh, ijtimoiy guruh sinf, jamiyat hamdir. Tafakkur jarayoni amalga oshadigan bosh miya p о ‘stlog‘ida tafakkur muayyan insonning harakatlari, uning kechinmalari, his-tuyg‘ulariga qaratilishi mumkin: bu holda ong о ‘zining alohida jihati – о ‘zlikni anglash sifatida amal qiladi, tafakkur (individ doirasida) nimaga qaratilgan b о ‘lsa, shu obekt b о ‘ladi. Subekt negizi butun ijtimoiy yaxlitlikni tashkil etuvchi murakkab iyerarxiyadan iborat. Uning tarixiy rivojlanishida uncha yirik b о ‘lmagan birliklar ajratiladi, bu birliklar sifatida ayrim xalqlar amal qiladi. Har bir xalq о ‘z madaniyatida qayd etiladigan meyorlar, g‘oyalar va qadriyatlarni yaratib, asrdan asrga bilish faoliyatining alohida subekti sifatida о ‘tib keladi. U tabiat hodisalari, hayvonlar yoki о ‘simliklarning shifobaxsh xossalari, turli xalqlarning huquqlari va urf-odatlari haqida ma’lumotlar t о ‘playdi. Jamiyatda maxsus vazifasi va mashg‘uloti hayot uchun muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan bilimlar yaratishdan iborat b о ‘lgan individlarning tarixiy guruhlari ajratiladi. Xususan, subekti olimlar hamjamiyati b о ‘lgan ilmiy bilimlar shunday bilimlar jumlasidan. Bu hamjamiyatda qobiliyati, iste’dodi va bilimi bilan bilish sohasida yuksak natijalarga erishadigan ayrim individlar alohida о ‘rin tutadi. Bu odamlarning ismlari tarixda ilmiy g‘oyalar evolyusiyasidagi buyuk bosqichlar ramzi sifatida saqlanib qoladi. Bilishning haqiqiy subekti hech qachon faqat gnoseologik xususiyatga ega b о ‘lmaydi: u о ‘z mayllari, qiziqishlari, fe’l-atvori, mijozi, aql yoki aqlsizlik, qobiliyat yoki qobiliyatsizlik darajasiga ega b о ‘lgan, irodali yoki irodasi b о ‘sh tirik shaxs. Biroq k о ‘pincha bilish subekti deganda intellektual faollikning qandaydir shaxssiz mantiqiy b о ‘lagi tushuniladi. Subektning bilish faoliyati faqat muayyan tarixiy kontekstda aniq tushunchalarda namoyon b о ‘lishi mumkin. Ilmiy bilish nafaqat subektning obektga nisbatan, balki о ‘ziga, о ‘z faoliyatiga nisbatan ham ongli munosabatini, ya’ni tadqiqotchilik faoliyati

shartlari, usullari, meyorlari va metodlarini bilishi, an’analarni hisobga olishi va hokazolarni nazarda tutadi. Borliqning muayyan parchasi izlanayotgan tafakkur diqqat markazidan о ‘rin olgach, bilish obektini tashkil etadi, subekt bilan «subekt – obekt» munosabatlariga kirishib, ma’lum ma’noda subektning «mulki»ga aylanadi. Binobarin, subektning ongiga bog‘liq b о ‘lmagan о ‘zicha borliq va subekt bilan yuqorida zikr etilgan munosabatga kirishgan borliq mavjud. U g о ‘yo subektni о ‘zini bilishga da’vat etadi. Bir s о ‘z bilan aytganda, subekt bilan munosabatga kirishgan obekt oddiy borliq emas, balki u yoki bu darajada anglab yetilgan, ya’ni ong – о ‘zining bilishga intilishida ijtimoiy belgilangan ong daliliga aylangan borliqdir, shu ma’noda bilish obekti endi ijtimoiy dalilga aylanadi. Obekt – bu subektning bilish faoliyati qaratilgan narsa yoki hodisa. Asbob ham ( о ‘rganilayotgan va ta’mirlanayotganida), boshqa individ ham, individ bilan bog‘liq narsa va hodisalar ham obekt b о ‘lishi mumkin. «Obekt» tushunchasini obektiv borliq bilan aralashtirmaslik kerak. Masalan, hayvonlarning hujayralaridagi xromosomalar ular sitologiya va genetikada о ‘rganish «obekti»ga aylanishidan oldi ham obektiv mavjud b о ‘lgan, biroq kashf etilganidan keyingina о ‘rganish «obektlari»ga aylangan. Bu tushunchalar nafaqat bilish faoliyati, balki amaliy baholash faoliyati bilan ham bog‘liq. Bilish faoliyatida subekt obektsiz, obekt esa – subektsiz mavjud b о ‘lmaydi. Masalan, gen jonli narsalar tarkibida mavjud b о ‘lgan holda, nafaqat antik davrda, balki J.B.Lamark va CH.Darvin uchun ham ilmiy tafakkur obekti b о ‘lmagan. Olimlar bu k о ‘zga k о ‘rinmas biologik borliqni muayyan vaqt gacha о ‘z bilish faoliyatining obekti sifatida aniqlay olmaganlar. Bunga nisbatan yaqinda, dunyoning umumiy ilmiy manzarasida jiddiy о ‘zgarishlar yuz berganidan s о ‘ng muvaffaq b о ‘lindi. Yoki, aytaylik, ilmiy tafakkur, texnika yutuqlari va ijtimoiy shart-sharoitlar atigi bir necha о ‘n yilliklar muqaddam Kosmosning olis kengliklarini tadqiqot obektiga aylantirish imkonini berdi. Hozirgi zamon gnoseologiyasida bilish obekti va predmetini farqlash odat tusini olgan. Bilish obekti deganda borliqning о ‘rganilayotgan amalda mavjud b о ‘laklari tushuniladi. Bilish predmeti – bu izlanayotgan fikrning diqqat markazidan о ‘rin olgan muayyan jihatlar. Masalan, inson juda k о ‘p fanlar – biologiya, tibbiyot, psixologiya, sotsiologiya, falsafa va hokazolarning tadqiqot obekti hisoblanadi. Biroq ularning har biri

insonni о ‘rganishga о ‘z nuqtai nazaridan yondashadi: masalan, psixologiya insonning ruhiyati, ichki olami, xulq-atvorini, tibbiyot – insonning kasalliklari va ularni davolash usullarini о ‘rganadi va h.k. Binobarin, tadqiqot predmetiga tadqiqotchining muhim m о ‘ljali kiradi, ya’ni u tadqiqot vazifasi nuqtai nazaridan shakllanadi. Ma’lumki, inson tarix yaratuvchisi, subekti hisoblanadi, о ‘z tarixiy mavjudligining zarur shart-sharoitlari va asoslarini о ‘zi yaratadi. Ijtimoiy-tarixiy bilish obekti odamlar tomonidan nafaqat о ‘rganiladi, balki yaratiladi ham, demak, obektga aylanishdan oldin u yaratilishi, shakllantirilishi lozim. Shunday qilib, ijtimoiy bilishda inson о ‘z faoliyatining mahsuli, amaliy faol jonzot b о ‘lgan о ‘zi bilan ham ish k о ‘radi. Bilish subekti b о ‘lgan inson shu tariqa uning obektiga ham aylanadi. Shu ma’noda ijtimoiy bilish insonning ijtimoiy о ‘zlikni anglash jarayonidir. Bunda inson tarixiy rivojlanish jarayonida yaratiladigan о ‘zining ijtimoiy mohiyatini о ‘zi uchun kashf etadi va о ‘rganadi. Shu sababli ijtimoiy bilishda subekt va obektning о ‘zaro aloqasi murakkablashadi, bu yerda obekt bir vaqt ning о ‘zida tarixiy ijod subekti hamdir. Ijtimoiy bilishda hamma narsa va hodisalar inson sohasida aylanadi: bilish obekti – odamlarning о ‘zi va ular faoliyatining natijalari, bilish subekti ham insondir. Bilish jarayoni shohidlarning guvohliklari, hujjatlar, s о ‘rovlar, s о ‘rovnomalarsiz, odamlar yaratgan mehnat qurollari va madaniy yodgorliklarisiz b о ‘lishi mumkin emas. Bularning barchasi ijtimoiy bilishga ma’lum darajada о ‘z ta’sirini о ‘tkazadi va uning о ‘ziga xos xususiyatlarini shakllantiradi. Ayni shu sababli ijtimoiy bilishda olimning grajdanlik pozitsiyasi, uning ma’naviy qiyofasi, haqiqat ideallariga sodiqligi juda muhimdir. 6/3. Bilish darajalari. Bilish darajalari quyidagicha: h issiy bilish , mantiqiy bilish , nazariy bilish , empirik bilish , intuitiv bilishni о‘z ichiga oladi. Biz yuqorida hissiy bilish va uning shakllari bilan tanishdik. Xullas, ta’kidlaganimizdek, sezgi a’zolari orqali olingan bilim – hissiy bilish darajasini tashkil etadi. N arsalarning xossalarini sezgi a’zolari sezish va idrok etish natijasida olingan bilim hissiy bilimdir. Sezgi . Bilish faoliyatida sezgi – narsalar ayrim xossalarining sezgi a’zolari orqali his qilingan oddiy obrazi, in’ikosi, nusxasi yoki о ‘ziga xos surati dastlabki sezgi obrazi hisoblanadi.

Sezishning k о ‘rish, eshitish, tebranish, paypaslash, ob-havo, og‘riq, muvozanat va tezlashishni his etish, hid, ta’m bilish kabi umumiy organik turlari farqlanadi. Sezgilarning har bir shakli о ‘zining ayrim k о ‘rinishi orqali materiya harakatining mazkur shakli va turi, masalan, elektromagnit, ovozli tebranishlar, kimyoviy ta’sirlar va hokazolarning umumiy xossalarini aks ettiradi. Idrok . Sezgi a’zolariga bevosita ta’sir kо‘rsatuvchi predmetlar, ularning xossalari va munosabatlarini aks ettiruvchi yaxlit obrazni idrok etish deb ataladi. Insonning idrok etishi narsalar, ularning xossalari va munosabatlarini tushunish va anglab yetishni о‘z ichiga oladi. Bunda inson о ‘zining har bir yangi taassurotini mavjud bilimlar tizimiga kiritadi. Sezish va idrok etish inson tashqi dunyoga amaliy ta’sir k о ‘rsatishi jarayonida, mehnatda, sezgi a’zolari faol ishlashi natijasida amalga oshadi va rivojlanadi; masalan, harakatsiz k о ‘z narsalar rangini farqlashga qodir emas. Sezish va idrok etish jarayonlari о ‘zidan keyin miyada «iz» qoldiradi. Bu izlarning mohiyati insonga ayni lahzada ta’sir k о ‘rsatmayotgan narsalarning obrazlarini gavdalantirish qobiliyatidan va iborat. Xotira о‘tmish va hozirgi zamonni birlashtiradi, ularning bir-biriga о ‘tishini ta’minlaydi. “Tovushlar va sо‘zlar soni kо‘paygandan keyin, odamga uning xotirasi yordamga keladi... Yozuv ham xotira bilan birga inson imkoniyatlarini oshiradi” 3 . Agar obrazlar miyada unga predmet ta’sir kо‘rsatgan paytda paydo bо‘lib, bu ta’sir tо‘xtaganidan keyin darhol g‘oyib bо‘lganida, inson narsalarni har safar mutlaqo notanish narsalar sifatida qabul qilgan, u mazkur narsalarni tanimagan, demak, ularni anglamagan bо‘lar edi. Biror narsani anglash uchun aqlning ishlashi – hozirgi holatni oldingi holat bilan taqqoslashi talab etiladi. Tashqi ta’sirlarning idrok etilishi va ularning vaqtda saqlanishi natijasida xotirada tasavvurlar uyg‘onadi. Tasavvurlar – bu bir paytlar insonning sezgi a’zolariga ta’sir kо‘rsatgan va keyinchalik miyada saqlanib qolgan aloqalar bо‘yicha gavdalanadigan narsalarning obrazlaridir. Sezish va idrok etish ong, fikr shakllanishining boshlanishi hisoblanadi. Xotira olingan axborotni qayd etadi va saqlaydi. Tasavvurda esa ong ilk bor о‘zining bevosita manbaidan ajraladi va nisbatan mustaqil subyektiv hodisa sifatida mavjud bо‘la 3 Қаранг.С.М.Ҳотамий. Ислом тафаккури тарихидан. -Т.: Минҳож, 2003.- Б.74

boshlaydi. Inson nisbatan yangi obrazlarni erkin yaratishga qodir. Tasavvur – bu idrok etish va nazariy tafakkur о‘rtasidagi bog‘lovchi bо‘g‘in. Xayol insonning muhim xossasi. Xayol kuchi tajribada (ongda) mavjud obrazlarni nafaqat qayta chaqiradi, balki ularni bir-biri bilan bog‘laydi va shu tariqa ularni umumiy tasavvurlar darajasiga kо‘taradi Xayol tafakkur oqimida yetishmayotgan kо‘rgazmalilik о‘rnini tо‘ldiradi.. Obrazlarni qayta gavdalantirish xayol kuchi bilan erkin va bevosita kuzatish yordamisiz amalga oshiriladi. Tasavvurlar paydo bо‘lishining bu shakli bunday erkin faoliyat kо‘rsatish qobiliyatiga ega bо‘lmagan, biroq amalda kuzatishga muhtoj bо‘lgan va obrazlar beixtiyor paydo bо‘lishiga yо‘l qо‘yadigan oddiy eslashdan shu bilan farq qiladi. Empirik bilim va uning shakllari . Empirik bilim mavjud narsaning bevosita emas, balki bilvosita in’ikosi . Masalan, olim о ‘zi k о ‘rmayotgan tegishli obyektning holati haqida unga axborot berayotgan asbob k о ‘rsatkichi yoki elektrokardiogrammaning elektr chizig‘ini k о ‘radi. Boshqacha aytganda, bilishning empirik darajasi har xil asboblardan foydalanish bilan bog‘liq; u kuzatish, kuzatilayotgan narsa yoki hodisani tavsiflash, bayonnomalar yuritish, hujjatlardan foydalanishni nazarda tutadi, masalan, tarixchi arxivlar va boshqa manbalar bilan ishlaydi. Xullas, bu oddiy sezgi darajasida bilishga qaraganda bilishning yuqoriroq darajasidir. Empirik bilimlar nazariy bilim negizini tashkil etuvchi ilmiy dalillar majmuidir. Empirik bilim kuzatish va eksperiment , tavsiflash, taqqoslash, о‘lchash va dalillar kabi metodlar yordamida shakllanadi. Kuzatish – bilish obyektining muhim xossalari va munosabatlarini aniqlash maqsadida ataylab amalga oshiriladigan izchil idrok etishdir . Kuzatish maqsadini belgilash, uning usullarini aniqlash, о ‘rganilayotgan obyekt xulq-atvorini nazorat qilishning rejasini tuzish, asboblardan foydalanish kabilar kuzatishning muhim xususiyatlaridir. Kuzatishlarning natijalari bizga borliq haqida ilmiy dalillar k о ‘rinishida dastlabki axborot beradi. Kuzatish bevosita yoki bilvosita, masalan, mikroskop yordamida b о ‘lishi mumkin. Hozirda elektron mikroskop yordamida molekulalarni vizual kuzatish mumkin. Kuzatish – bu faoliyatning muayyan obyektlarga qaratilgan maqsadlar va vazifalarni ta’riflashni

nazarda tutadigan faol iyat shakli. Biron-bir narsani bilishni xohlagan har qanday odam о ‘z k о ‘zlarini kuzatuvchanlikka о ‘rgatishi lozim. Eksperiment – bu shunday tadqiqot metodiki, uning yordamida obyekt yo sun’iy tarzda yaratiladi, yo tadqiqot maqsadlariga mos keladigan ma’lum shart-sharoitlarda о ‘rganiladi . Eksperimentda tadqiqotchi ilmiy tadqiqotni о ‘tkazish shart-sharoitlariga faol aralashadi. U jarayonni istalgan bosqichda t о ‘xtatishi mumkin b о ‘lib, bu obyektni yanada mufassalroq о ‘rganish imkonini beradi. Tadqiqotchi о ‘rganilayotgan obyektni boshqa obyektlar bilan har xil tarzda bog‘lashi yoki u ilgari kuzatilmagan shart-sharoitlarni yaratishi va shu tariqa fanga ma’lum b о ‘lmagan yangi xossalarni aniqlashi mumkin. Eksperiment о ‘rganilayotgan hodisani sun’iy tarzda gavdalantirish va nazariy yoki empirik bilim natijalarini amalda sinash imkonini beradi. Eksperiment doim, ayniqsa hozirgi zamon fanida ba’zan juda murakkab texnika vositalari, ya’ni asboblardan foydalanish bilan bog‘liq. Asbob – bu insonning sezgi a’zolari bilishi mumkin b о ‘lmagan hodisalar va xossalar haqida axborot olish uchun m о ‘ljallangan, kerakli xossalarga ega b о ‘lgan moslama yoki moslamalar tizimidir. Asboblar bizning sezgi a’zolarimizni kuchaytirishi, obyekt xossalarining faollik darajasini о ‘lchashi yoki ularda о ‘rganilayotgan obyekt qoldirgan izlarni aniqlashi mumkin. Tadqiqot maqsadlariga k о ‘ra о ‘rganish eksperimenti, yangi narsa yoki hodisani kashf etish hamda yangi xossalarni aniqlovchi va ularni namoyish etuvchi tekshiruv eksperimenti; (gipotezalarning t о ‘g‘riligini aniqlash), obyektlar yoki ularning xossalarini aniqlashga qaratilgan sifat eksperimenti va о ‘rganilayotgan obyektning xossalarini о ‘lchash bilan bog‘liq miqdor eksperimenti farqlanadi. О ‘rganish obyektiga k о ‘ra tabiiy va ijtimoiy eksperiment, amalga oshirish usullariga k о ‘ra esa – tabiiy va sun’iy, modelli va bevosita amaliy va tafakkur vositasida amalga oshiriladigan eksperimentlar farqlanadi . Shuningdek ilmiy va ishlab chiqarish eksperimenti ham mavjud. Ishlab chiqarish eksperimenti sanoat va dala sharoitidagi eksperimentlarni о ‘z ichiga oladi. Modelli eksperiment alohida ahamiyatga ega. Fizik va matematik modellashtirish farqlanadi. Fizik model о ‘rganilayotgan obyektning noma’lum xossalarini aniqlash uchun uning muayyan xossalarini gavdalantirishni nazarda tutadi (samolyotlar, kosmik kemalar yoki neyronlarning modellari va sh.k .). Matematik model

har xil obyektlarning umumiy, funksional bog‘liqligini tavsiflovchi formal (matematik) о ‘xshashligi asosida tuziladiki, bu ham amalda mavjud obyektlarning noma’lum xossalarini aniqlash imkonini beradi. Eksperimentning asosiy m aqsadi – о ‘rganilayotgan obyekt mavjud b о ‘lgan odatdagi shart-sharoitlarni о ‘zgartirish. U о ‘rganilayotgan obyekt xossalari bilan shart- sharoitlar о ‘rtasidagi sababiy bog‘lanish, shuningdek shart-sharoitlarning о ‘zgarishi munosabati bilan bu xossalarning о ‘zgarish xususiyatini aniqlash imkonini beradi. Shu bilan bir vaqt da, bu metod predmetlarning tabiiy sharoitda namoyon b о ‘lmaydigan yangi xossalarini aniqlash uchun imkoniyat yaratadi, masalan, sun’iy iqlim laboratoriyalarida о ‘simliklarning о ‘sishi va rivojlanishiga temperatura, yorug‘lik, namlik va shu kabilarning ta’sirini u yoki bu darajada t о ‘g‘ri aniqlash mumkin. Zero, shart-sharoitlar о ‘zgarishi bilan predmetning muayyan xossalari о ‘zgar ishi (ba’zan yana yuzaga kelar), boshqa xossalarida esa sezilarli о ‘zgarishlar yuz bermasligi mumkin. Eksperimentga shart-sharoitlarni nazorat qilish, jarayonlarning k о ‘rsatkichlarini о ‘lchash imkoniyatining mavjudligi va asbob-uskunalardan foydalanish xosdir. Inson tajriba о ‘tkazish chog‘ida yanglishishi mumkin. Asboblar bu kamchilikdan xoli. Mikroskop, teleskop, rentgen apparati, radio, televideniye, telefon, seysmograf va shu kabilar yordamida inson о ‘zining idrok etish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirdi va teranlashtirdi. Fan, ayniqsa tabiatshunoslikda erishilgan yutuqlar eksperiment о ‘tkazish metodlari va vositalarining takomillashuvi bilan uzviy bog‘liq. S о ‘nggi yillarda olimlar ilmiy ijod jarayoniga bevosita kiritilgan kompyuterlardan foydalanish imkoniyatiga ega b о ‘ldilar. Eksperimentni k о ‘p takrorlash va shu y о ‘l bilan xulosalarni kuzatuvlarning k о ‘proq soniga tayangan holda asoslash mumkin. Eksperiment о ‘tkazish uchun dastlabki bilimlar kerak, I.P.Pavlov qayd etganidek, dalillarni rivojlantirish predmet haqida umumiy tasavvurga ega b о ‘lish lozim. Bu umumiy tasavvurlar, farazlar, gipotezalar oldingi kuzatishlar, eksperimentlar va insoniyatning barcha tajribasidan olinadi. Ular eksperimentga y о ‘l k о ‘rsatadi. Aniq anglanmagan maqsadsiz, k о ‘r-k о ‘rona amalga oshiriladigan kuzatish, eksperiment samara berishi mumkin emas. Kallada g‘oya b о ‘lmasa, hech qanday dalilni k о ‘rolmaysan 4 , degan edi I.P.Pavlov. 4 Павлов И.П. Полн.собр.соч. 2 изд. Т.1. –М.: 1951. –С. 67.

Tavsif. Kuzatish va eksperiment о ‘tkazish jarayonining natijasi tavsiflash yoki bayon etish y о ‘li bilan ifodalanadi. U umumiy qabul qilingan atamalar yordamida tuzilgan, grafiklar, rasmlar, foto va kinotasvirlar ilova qilingan, matematik, kimyoviy formulalar kiritilgan hisobot k о ‘rinishida ifodalanishi ham mumkin . Tavsifga q о ‘yiladigan asosiy ilmiy talab – kuzatish va eksperiment ma’lumotlarini t о ‘g‘ri va aniq aks ettirishdir. Tavsif t о ‘liq yoki not о ‘liq b о ‘lishi mumkin, biroq u doim materialni ma’lum darajada tizimga solishni, ya’ni uni guruhlash va umumlashtirishni nazarda tutadi: sof tavsif ilmiy ijod doirasidagina qoladi. Taqqoslash . Bilish empirik metodlarining muhim unsuri – taqqoslash, ya’ni о ‘rganilayotgan obyektlarning kuzatish yoki eksperimentda aniqlanayotgan xossalari о ‘rtasidagi о ‘xshashlik va farqlarni aniqlashdir . О‘lchash – taqqoslashning ayrim kо‘rinishi, obyekt xossalarining rivojlanish darajasini tavsiflovchi kattalikni aniqlash jarayoni. Kuzatish va eksperiment natijalari о‘lchash yо‘li bilan ifodalangan taqdirdagina ilmiy ahamiyatga ega bо‘ladi.. U о‘lchash birligi sifatida qabul qilingan boshqa kattalik bilan taqqoslash shaklida amalga oshiriladi. Ilmiy dalil . Ilmiy dalil empirik bilishning natijasi hisoblanadi. Dalil (yoki dalillar)ni aniqlash ilmiy tadqiqotning zarur shartidir. Dalil – bilimning tasdiqlangan boyligiga aylangan moddiy yoki ma’naviy dunyo hodisasi, biron-bir hodisa, xossa yoki munosabatni qayd etishdir . Dalillar murakkab tuzilishga ega. Ular borliq haqidagi axborot, dalil talqini, uni olish va tavsiflash usulini о ‘z ichiga oladi. Dalilning muhim tomoni – borliq yoki uning ayrim xossalari haqida tasavvurning shakllanishiga imkoniyat yaratuvchi borliq t о ‘g‘risidagi axborot. Dalilning borliqqa muvofiqligi uni haqiqiy deb tavsiflash imkonini beradi. Shu sababli dalillar fanning empirik asosi, nazariyani tasdiqlash yoki inkor etishning muhim usuli hisoblanadi. Dalil yordamida borliq xolisona, nazariyaga bog‘lanmagan holda anglab yetiladi. Dalillar eski nazariya doirasiga sig‘maydigan, unga zid b о ‘lgan hodisalarni kashf etish imkonini beradi. Nazariy bilim darajasi va uning shakllari. Nazariy bilim muayyan maqsadga yо‘nalgan ilmiy asoslangan bilim darajasi . Nazariy bilimning asosiy shakllari: ilmiy muammo, gipoteza, nazariya, tamoyillar, qonunlar, kategoriyalar, paradigmalardir.

Ilmiy muammo. Har qanday ilmiy bilish muammodan boshlanadi. Umuman olganda, inson bilimining rivojlanish jarayonini ayrim muammolarni qо‘yishdan ularni yechishga о‘tish, sо‘ngra yangi muammolarni qо‘yish sifatida tavsiflash mumkin. Biroq muammoning haqiqiy о‘rni qanday? Ilmiy muammolar nima uchun yuzaga keladi? Muammoning masaladan farqi nimada? Ilmiy muammolar doirasi qanday? Muammo – bilishning rivojlanish jarayonida obyektiv tarzda yuzaga keladigan, yechimini topish muhim amaliy yoki nazariy ahamiyatga ega bо‘lgan masala yoki masalalar majmuidir . Shuningdek muammo, hal qilishni talab etuvchi nazariy yoki amaliy masala; fanda – biron-bir hodisalar, obyektlar, jarayonlarni tushuntirishda qarama-qarshi yondashuvlar kо‘rinishida amal qiluvchi va uni yechish uchun muvofiq nazariyani talab etuvchi ziddiyatli holatdir. Muammoni tо‘g‘ri qо‘yish uni muvaffaqiyatli yechishning muhim shartidir. Tо‘g‘ri qо‘yilmagan muammo yoki soxta muammo haqiqiy muammolarni yechishdan chalg‘itadi. Muammoni qо‘yish – ilmiy bilish jarayonining dastlabki bosqichi. Muammoni qо‘yishda, avvalo, ayrim holatni masala sifatida anglab yetish, qolaversa, muammoning mazmunini aniq tushunish, ma’lum va noma’lum narsalarni ajratgan holda uni ta’riflash lozim. Ilmiy muammolar predmetga yoki protseduraga doir b о ‘ladi. Predmetga doir muammolarda о ‘rganilayotgan obyektlar, protseduraga doir muammolarda esa – bilim olish va uni baholash usullari aks etadi. О‘z navbatida, predmetga doir muammolarning empirik va konseptual, protseduraga doir muammolarning metodologik va baholash kabi turlari farqlanadi. Predmetga doir muammolar empirik muammolarni yechish uchun materialni sof nazariy tahlil qilish bilan bir qatorda, predmetlar bilan ma’lum amallarni bajarish lozim, vaholanki, konseptual muammolar borliqqa bevosita murojaat etishni talab qilmaydi. Predmetga doir muammolardan farqli о‘laroq, protseduraga doir muammolar doim konseptual xususiyatga ega bо‘ladi; protseduraga doir muammolar о‘rtasidagi farq shunda kо‘rinadiki, metodologik muammolar nisbiy mushohada kо‘rinishida yechimga ega bо‘lishi mumkin emas, baholash bilan bog‘liq muammolar esa fanga mezon vazifasini bajaruvchi kо‘rsatkichlar va mо‘ljallarni olib kiradi.

Empirik muammo avvalo ma’lumotlarni izlashni nazarda tutadi; empirik muammolarga kuzatish, eksperiment, о‘lchash kabi ilmiy metodlar yordamida javob topish mumkin. Bundan tashqari, yechimini topish uchun asboblar yasash, reaktivlar tayyorlash va hokazolar kerak bо‘lgan muammo ham empirik hisoblanadi. Konseptual muammolar ilgari olingan kо‘p sonli ma’lumotlar bilan bog‘liq bо‘lib, ularni tartibga solish va talqin qilish, oqibatlarni keltirib chiqarish va gipotezalarni shakllantirish, mantiqiy izchillik talablariga muvofiq qarama-qarshiliklarni bartaraf etishni nazarda tutadi. Metodologik muammolar asosan tadqiqotni rejalashtirish bilan bog‘liq: ularni yechish yо‘li bilan ayrim kelishuvlar tuziladi, muammoni yechish, kuzatish va eksperimentlar о‘tkazish tartibi aniqlanadi, mо‘ljallanayotgan konseptual protseduralar belgilanadi va h.k. Baholash bilan bog‘liq muammolar empirik ma’lumotlar, gipotezalar, nazariyalar va shu kabilarni baholash, hatto muammoning о‘zi qay darajada tо‘g‘ri tuzilgan va ta’riflanganligini baholashni nazarda tutadi. Muammoli vaziyat va uning ahamiyati . Mavjud faoliyat strategiyalari va о ‘tmish tajribasi insonga yuzaga kelgan qiyinchilikni bartaraf etish imkonini bermaydigan, mutlaqo yangi strategiyani yaratish talab etiladigan vaziyat muammoli vaziyat deb ataladi. Gipoteza – yangi dalillarning mohiyatini tushuntiruvchi qonun mavjudligi haqidagi asosli taxmindir. Gipoteza olimlar tomonidan ilmiy muammoning qо‘yilishiga sabab bо‘lgan ilmiy dalillarni taxminiy tushuntirish maqsadida ilgari suriladi. Gipoteza tekshiriladigan bо‘lishi lozim, u empirik tekshirish imkonini beruvchi oqibatlarga olib keladi. Agar bunday tekshirishning iloji bо‘lmasa, gipoteza ilmiy jihatdan asossiz hisoblanadi. Har tomonlama tekshirilgan va amalda о‘z tasdig‘ini topgan gipoteza nazariyaga aylanadi. Nazariya – hodisalarning muayyan turkumi, bu turkumdagi hodisalarning mohiyati va ularga nisbatan amal qiladigan borliq qonunlari haqidagi bilimlarning mantiqiy asoslangan va amaliyot sinovidan о‘tgan tizimidir. Nazariya tushuntirish, bashorat qilish, amalda sinash va sintez qilish kabi muhim funksiyalarni bajaradi. Nazariya ilmiy dalillar tizimini tartibga soladi, ularni о‘z tarkibiga kiritadi va о‘zini

tashkil etuvchi qonunlar va tamoyillardan oqibatlar sifatida yangi dalillarni yaratadi. Puxta ishlab chiqilgan nazariya fanga ma’lum bо‘lmagan hodisalar va xossalarni bashorat qilish imkoniyatiga ega bо‘ladi. Nazariya odamlar amaliy faoliyatining negizi bо‘lib xizmat qiladi, ularga tabiiy va ijtimoiy hodisalar dunyosida yо‘l kо‘rsatadi. Nazariyada ilmiy g‘oyalar, ya’ni unda aks ettirilgan obyektlar turkumi doirasida amal qiluvchi fundamental qonuniyatlar haqidagi bilimlar markaziy о‘rinni egallaydi. Ilmiy g‘oya mazkur nazariyani tashkil etuvchi qonunlar, tamoyillar va tushunchalarni mantiqan izchil yaxlit tizimga birlashtiradi. Nazariya boshqa nazariyalarga kirish va shu yо‘l bilan ularni qayta qurish qobiliyatiga ega. U har xil nazariyalarning birlashishi va dunyoning ilmiy manzarasi о‘zagini tashkil etuvchi tizimga aylanishini rag‘batlantiradi. Nazariya butun bir davrning tafakkur uslubini belgilashga qodir bо‘lgan yangi g‘oyalarga zamin yaratadi. О‘z shakllanish jarayonida nazariya mavjud tamoyillar, kategoriyalar va qonunlar tizimiga tayanadi va yangi tamoyillar, kategoriyalar va qonunlarni kashf etadi. Tamoyillar - asosiy nazariy bilim, ilmiy dalillarni tushuntirishda dasturilamal bо‘lib xizmat qiluvchi ustivor g‘oyalardir. Tamoyillar sifatida, jumladan, isbotlab bо‘lmaydigan va isbot talab qilmaydigan aksiomalar, postulatlar amal qilishi mumkin. Kategoriyalar- borliqning eng muhim tomonlari, xossalari va munosabatlarini aks ettiruvchi umumiy tushunchalardir Paradigma – fan tarixining muayyan davrida uning rivojlanishini belgilovchi barqaror tamoyillar, umumiy meyorlar, qonunlar, nazariyalar va metodlar majmui. Mantiqiy bilish darajasi va uning shakllari. Inson hamisha nimalar haqidadir о ‘ylaydi. О ‘ysiz holat ham, psixologlar fikriga k о ‘ra, amalda hech b о ‘lmasa hech narsa haqida о ‘ylamaslikni о ‘ylash holatidir. Bilishning dialektik y о ‘li sezgi a’zolari orqali bilish, dalillarni aniqlashdan mantiqiy tafakkur sari olib boradi. Tafakkur– bu insonning narsalar muhim xossalari va munosabatlarini izchil, bilvosita va umumiy aks ettirishidir. Intuitsiya – haqiqatni mantiqiy dalillar yordamisiz, bevosita anglab yetish qobiliyatidir. U doim inson aqli va joni birgalikda amalga oshirgan katta ish mahsuli hisoblanadi. Shu ma’noda faqat iste’dodli, mehnatkash va tirishqoq odamlargina intuitiv bilishga qodir.

Xullas, bilish jarayonida anglash va idrok etish yuqorida kо‘rib chiqilgan darajalar asosida rivojlanadi. Gnoseologiyaning mazmuni va mohiyatini yoritadi. 6/4.Bilishda haqiqat tushunchasi: nazariya va amaliyot. Har bir tarixiy davrda inson o’zining amaliy faoliyati natijasida ob’ektiv olamni to’liy va aniq aks ettiruvchi bilimga ega bo’lib boradi. Bilim esa ob’ektiv reallikka mos keladimi yoki yo’qmi? Bu masalani hal qilishda haqiqat to’g’risidagi ma’lumot o’z ifodasini topadi. Bu ta’limot esa o’z-o’zidan haqiqat nima? degan masalani hal qilishni talab qiladi. Haqiqat masalasini ilmiy tarzda hal qilishning yagona yo’li inson bilimlari bilan ob’ektiv olamdagi real narsa va hodisalar, ularning sifat va xususiyatlari o’rtasidagi munosabatni yoritishdir. Shunday ekan, haqiqat ob’ektiv voqelikka mos keluvchi narsa va hodisalarning real holatdagi mazmunini sifat va xususiyatlarini to’g’ri aks ettiruvchi hamda amaliyotda sinalgan bilimlardir. I nson sezgilari uning ongidan tashqaridagi ob’ektiv olamning in’ikosini hosil qiladi. Ob’ektiv olamning mavjudligini ehtirof etish bilan uning to’g’ri in’ikosini ng hosil bo’lishi ob’ektiv haqiqatdan iboratdir. Yoki boshqacha qilib aytganda ob’ektiv haqiqat inson va insoniyatga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv mazmundir. Masalan, tabiat va jamiyat qonunlari ob’ektiv haqiqatdir. Chunki bu qonunlar insonga bog’liq bo’lmagan holda, undan tashqarida mavjud, bu qonunlarni inson bekor qila olamaydi, o’z ixtiyori bilan o’zgartira olmaydi. Ob’ektiv haqiqat to’g’risidagi tushunchani ob’ektiv reallik haqidagi tushuncha bilan bir deyish mumkin emas. Ob’ektiv haqiqat bizning ongimizdan tashqarida mavjud bo’lgan ob’ektiv reallikni ongimizda to’g’ri in’ikosidir. Dialektik bilimlar abadiy bo’lmay ular takomillashib boradi, nisbiy haqiqatdan mutloq haqiqatga boradi deb tushuntiradi. Haqiqatdan ham olamda inson bila olamydigan narsa yo’q. Shuning uchun ham bilish jarayonining rivojlanish cheksiz u biror chegarada to’xtatish mumkin emas. Inson erishgan yangi bilim uchun zarur bosqich hisoblanadi. Demak, mutloq va nisbiy haqiqatlar dialektik munosabatda bo’ladi. Inson tafakkuri o’z tabiatiga ko’ra mutloq haqiqatni ochish imkoniyatiga ega deb, mutloq haqiqat nisbiy haqiqatlar yig’indilaridan tashkil topganligini ko’rsatadi. Har bir fan sohasida yangi kashfiyotlar mutloq haqiqatga hissa qo’shadi va bu kashfiyot nisbiy chegaraga ega, ya’ni kengayishi, rivojlanishi mumkin. Har bir inson haqiqatda mutloq haqiqat elementi, zarrasi bor. Chunki unda moddiy dunyoning ma’lum tomonlari aks etadi. Nisbiy haqiqat ob’ektiv olamning inson ongida nisbatan to’g’ri in’ikos etishidir. Amaliyot va fan taraqqiyotida bu haqiqat tobora takomillashib boradi. Demak, ob’ektiv olamni taxminan to’g’ri in’ikos ettiradi, to’la aniq bo’lmagan inson

bilimining so’nggi taraqqiyoti jarayonida aniqlanishi va chuqurlashishi tobora to’laroq bo’lib boradigan ilmiy bilimlar (qoida, tushuncha va nazariyalar) nisbiy haqiqatdir. Nisbiy haqiqatni ehtirof qilish mutloq haqiqatni inkor etish emas. Chunki bizning bilimlarimiz tayyor yoki qotib qolgan bilim bo’lmay, mutloq haqiqatni bilish nisbiy haqiqatlarni bilish bilan boradi. Mutloq haqiqat birdaniga bilib olinmaydi, balki to’liy bo’lmagan taxminiy, ya’ni nisbiy haqiqatlar orqali bilinadi. (Materiya tuzilishi haqida). Inson hamma vaqt tabiatni oxirigacha bilish tomon yaqinlashib boradi, lekin u moddiy olam qonun va hodisalarini to’la-to’kis bilish darajasiga erisha olmaydi. Buning sababi shuki, tabiat cheksiz, u to’xtovsiz harakatga, rivojlanishda o’zgarishda. I nson bilimi esa hech qachon moddiy olamni butunlay qamrab ola olmaydi. Shuning uchun ham inson bilimining mutloq haqiqatga yaqinlashuvi nisbiydir. Bundan bizning hamma bilimlarimiz nisbiy ekan, ularda ob’ektiv mazmun yo’q ekan, degan xulosaga kelmaslik kerak. Har qanday haqiqat nisbiyligiga qaramay, unda mutloq haqiqat elementlari saqlanadi. Mutloq va nisbiy haqiqatlarni bir-biriga qarama-qarshi qoymay balki ularni ajralmas, bir butun holda olib o’rganmoq zarur. Mutloq va nisbiy haqiqatlarni dialektik munosabatini bilish, dogmatizm, agnostitsizm, relyativizmga qarshi kurashda katta ahamiyatga ega. Dogmatizm va relyativizm haqiqat va uning mohiyatini bir yoqlama hal qiluvchi, uning absolyut va nisbiy tomonlarini bir-biridan ajratib tashlashga harakat qiluvchi ta’limotdir. Dogmatizm inson bilimlarining konkret vaqti, sharoitlari, bilish imkoniyatlari bilan bog’liq bo’lgan nisbiy tomonini inkor etadi, har bir bilimini o’zgartirmaydigan, rivojlantirish, takomillashtirish, to’ldirish mumkin bo’lmagan so’nggi marradagi haqiqat deb tushuniladi. Shu asosda ular inson bilimlarida nisbiy tomonlar muvjudligi butunlay inkor etiladi. Dogmatizm vakillari ko’rsatishicha hosil bo’lgan bilimlarni to’ldirish va rivojlantirishning xojati yo’q. Har qanday bilimni hamma vaqt konkret sharoitlarini hisobga olmay amalda qo’llay berish mumkin emas. Negaki dogmatiklar konkret tarixiy sharoit va vaziyatlar doim o’zgarib turishini inkor etadilar, bahzan nazariy qoidalarni ko’r-ko’rona yodlab olib, har qanday sharoitda bemalol qo’llay berish mumkin deb hisoblaydilar. Relyativizm vakillari esa inson bilimlarining faqat nisbiy tomonlarini tan olib, mutloq haqiqatni esa butunlay inkor etadilar. U larning fikricha nisbiylik inson bilimlarining bir tomongina emas, hammasiga xos emish. Bu ta’limot bilimlarimizning hammasini nisbiy deb hisoblash orqali unda inson ongiga bog’liq bo’lmagan voqelikni to’g’ri aks ettiruvchi haqiqat mavjudligini ham inkor etadi. Relyativizm asosan har bir konkret tarixiy sharoitdagi bilish imkoniyatlari bilan bog’langandir. Biz har bir ob’ektiv narsa va hodisani ma’lum tajriba, malaka, bilish, texnika

vositalari asosida bilamiz. Lekin yuqoridagi bilish imkoniyatlari har bir tarixiy davrda bizni qiziytirgan narsalarning hammasini to’la va mukammal bilishga imkon bermaydi. Shu tufayli har bir davrdagi bilimlar majmuasida ma’lum nisbiy tomonlar bo’lishi tabiiydir. Relyativizm ilmiy bilish va praktika uchun zararli ta’limotdir. Relyativizm, skeptitsizm, agnostitsizm, sxolostikaga olib boradi. Haqiqat to’g’risidagi ta’limotlarning yana bir jihati bor, u ham bo’lsa haqiqatning konkretligi masalasidir. Haqiqat abstrakt bo’lishi mumkin emas, u doim konkret bo’ladi. Haqiqatning konkretligidan har bir bilim nazariy ta’limot ma’lum vaqt, sharoit, davr, o’rin uchun to’g’ridir, degan mahnoni bildiradi. biz yuqorida inson bilimining yagona ob’ekti bo’lgan moddiy olam narsa va hodisalar doimo o’sib, o’zgarib, yangilab turishini ko’rdik. Inson ob’ektiv olamni o’z amaliy faoliyatida ma’lum tarixiy va ilmiy imkoniyatlar asosida olib boradi, ilmiy haqiqatlar aniq tarixiy sharoit bilan bog’liq bo’lib, aniq shaklda namoyon bo’ladi, haqiqat mavhum bo’lmay aniq bo’ladi. Shu ma’noda haqiqat – bilish rivojlanishining yakuni va omilidir. Falsafa tarixida haqiqat (bilimlarning haqiqiyligi) muammosi qadimgi davrlardayoq ta’riflangan. “Avesto”da haqiqat oliy sharofatdir deyiladi. Darhaqiqat , insoniyat doimo haqiqatga intilgan. Zero haqiqat adolatga, sharofatga eltadigan buk qudrat. Aristotel fikricha haqiqat – mulohazalar va amaldagi holat о‘rtasidagi muvofiqlikdir. Platon haqiqatni g‘oyalar dunyosiga mos keluvchi g‘ayritabiiy mustaqil ideal mohiyat sifatida tushungan, inson bilimi jonning shu g‘oyalar dunyosi bilan mushtarakligi darajasidagina haqiqiydir, deb hisoblagan. Foma Akvinskiy haqiqat yolg‘on narsalarda emas, balki aqlda mavjud bo‘ladi, har bir narsa o‘zi bog‘liq bo‘lgan aqlga munosabati darajasidagina haqiqiy deb nomlanishi mumkin, deb qayd etgan. Beruniy fikricha, haqiqat bilimning voqelikka muvofiqligidir. Forobiy fikricha, haqiqatni bilish aqlning kamolotiga bog‘liq. Bu aql inson qalbidadir, uning kamolotiga esa faol aqlga qo‘shilish orqali erishiladi. Faol aqlda borliqning eng oliy darajasi bo‘lgan. Birinchi sababdan boshlab to oxirgi haqiqatning barcha sura shakllari mavjud. Shuningdek Forobiy va uning izdoshlari fikricha, haqiqat bir nechta bo‘lishi mumkin emas, haqiqat bitta, shu bois falsafa ham bir nechta bo‘lishi mumkin emas. Forobiy

haqiqatning o‘zgarmasligiga ishongan va falsafani haqiqatning birdan bir ifodasi deb hisoblagan 5 . Haqiqat-tasavvufda ruhni kamolotga va uning so‘nggi maqsadi –Yaratganning diydoriga erishuv yo‘llaridagi to‘rtinchi bosqichdir. Bunda sufiy shaxs sifatida tugab, Xudoga mo‘ljallangan haqiqatga yetishishi, ollohga singib ketishi va natijada abadiylikka erishuvi zarur. Bu jarayon ma’lum davomli vaqtni talab etadi. Maxsus ruhiy, jismoniy harakat, faoliyat, sig‘inish, ibodatlar, ohanglar yordamida amalga oshiriladi” 6 . Bahovuddin Naqshbandiy haqiqat bu Allohni anglashdir deb hisoblagan. Haqiqat so‘fiylar talqinida shariat doirasidan chetga chiquvchi ichki mazmunni anglatadi. Ilk so‘fiylar shariat va haqiqat o‘rtasida jarlik yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilganlar. Keyingi so‘fiylar, masalan, Abu Bakr az Zakok haqiqat haqidagi fan shariat sari yo‘lni oydinlashtiradi deb hisoblaydi. Darhaqiqat, diniy aqidalarni rad etish, odam shariat va tariqat bosqichlaridan o‘tib, haqiqatga erishganidan keyingina o‘zining «haqiqiy borlig‘i»ni kasb etishi, haqiqat bilan birikishi va o‘zi ham haqiqatga aylanishi haqidagi ta’limot so‘fizm rivojlanishining keyingi bosqichlari mahsuli sifatida vahdati vujud (borliqning birligi), ya’ni mistik panteizm haqidagi ta’limot asoschilari sanalgan Boyazid Bistomiy, Ibn Halloj va boshqalarning asarlarida ilgari surilgan. Gegelda haqiqatni tushunish uning falsafasidagi asosiy tamoyil bilan bog‘liq. Bu tamoyilga binoan g‘oya o‘zining to‘liq va muayyan ko‘rinishida «o‘zida va o‘zi uchun borliqqa ega bo‘lgan haqiqat»dir. Gegel fikricha, haqiqat o‘zining mavhum ko‘rinishida muayyan mazmunning o‘ziga muvofiqligini anglatadi. Hamonki bu mazmunning to‘liqligiga mutlaq g‘oyaning o‘z-o‘zidan harakati natijasida erishilar ekan, Gegel o‘zining haqiqatni tayyor holda berilishi va shu holda cho‘ntakka solib qo‘yish mumkin bo‘lgan zarb etilgan tanga sifatida emas, balki sof tafakkur sohasida bilimlarning dialektik shakllanish jarayoni sifatida tushunish lozimligi haqidagi mashhur tezisini ta’riflaydi: «...hamma gap haqiqiy narsani substansiya sifatida emas, balki shuningdek subyekt sifatida», ya’ni tafakkur faoliyati sifatida ham tushunish va ifodalashda 7 . Haqiqatni obyektiv-idealistik tushunishning o‘ziga xos xususiyati unga dunyoning ongda aks etish jarayoniga bog‘lamasdan qarash va uni insonning obyekt haqidagi bilimi 5 Қаранг.С.М. Ҳотамий Ислом тафаккури тарихидан. –Т.: Минҳож, 2003.-Б.126 6 Қаранг. Хайруллаев М. Ўрта Осиё ва уйғониш даври маданияти. -Т.: Фан, 1994. –Б62 7 Қаранг. Гегель Г. Феноменология духа. -М.: Наука, 1994. –С.196

xossasi sifatida emas, balki empirik borliqqa qo‘shimcha tarzda obyektivlashgan qandaydir vaqtdan tashqaridagi g‘oyaning xossalari sifatida talqin qilishda namoyon bo‘ladi. Haqiqatni subyektiv idealistik tushunish esa inson bilimining xossalari va tarkibi bilan bog‘lanadi, biroq mazkur bilim unda tashqi, mustaqil dunyoning aks etishiga bog‘lanmaydi, chunki bunday dunyoning mavjudligi inkor etiladi. Haqiqat «tafakkurning tejamkorligi» sifatida (Max), foydali natijalarga erishish imkonini beruvchi jarayon, tafakkurimiz obrazidagi qulaylik sifatida (Jeyms), inson tajribasining mafkuraviy ta’rifni tashkil etuvchi shakli sifatida (Bogdanov) talqin qilinadi. Idealizm falsafasi hal qila olmagan haqiqatni tushunib yetishdagi qiyinchiliklar shunga olib keldiki, faylasuflar insonga haqiqatni vahiy vositasida ochuvchi ta’limotni ilgari surdilar. Bu yo‘nalish intuitivizm degan nom oldi . Unga Shopengauer asos soldi. U aql va ilmiy bilishning ustuvorligini rad etdi, fanni intuisiyadan keyingi o‘ringa qo‘ydi. Ilmiy izlanish intuisiyaga asoslanadi, demak, unga bog‘liq bo‘ladi va bo‘ysunadi. Shopengauerning qarashlarini Bergson rivojlantirdi. U intuitiv bilimning ustunligini himoya qilar ekan, qumursqalarning instinktiv xulq-atvoriga ishora qiladi, ya’ni instinkt – intuisiyaning bir turi, degan g‘oyani ilgari suradi. Uning fikricha, qumursqalar haqiqatni darhol – tug‘ilgani zahoti anglab yetadi. Buni aql tushunishga qodir emas. Aql faqat munosabatlarni bilish bilan shug‘ullanadi. Narsalarning mohiyatini faqat instinkt tushunishga qodir. Inson texnikasi qay darajada qudratli bo‘lmasin, u qumursqa osongina bajaradigan ishni uddalay olmaydi. Bergson aqlga ishonmaslik va ko‘proq intuisiyaga tayanishni maslahat beradi. Garchi inson intuisiyasi qumursqalarning intuisiyasi darajasida kuchli bo‘lmasa-da, har qalay, uning aqlidan kuchliroqdir, chunki aql «hayotni organik tushunish bilan tavsiflanadi». Bergson intuisiyaga aqlga qarama-qarshi turuvchi instinkt nuqtai nazaridan yondashadi va uni haqiqatdan ustun qo‘yadi. Haqiqatning korrespondent, kogerent va pragmatik konsepsiyalari mavjud. Ularning har biri fanda rivojlanish jarayonida katta qiyinchiliklarga duch keladi. Haqiqatning korrespondent konsepsiyasi nazariyaning tajribada olingan ma’lumotlarga muvofiq b о ‘lishini talab qiladi . Bu talab fanda qabul qilinadi, u taklif qilinayotgan gipoteza fan sohasiga taalluqli yoki taalluqli emasligini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.

Kogerent (nazariy ) konsepsiya eksperimentga muvofiq bо‘lishi, unga zid kelmasligi, uning natijalarini bashorat qilish imkonini berishi lozim. Masalan, ne opozitivistlar eksperimentni nazariya t о ‘g‘ri ekanligining mukammal tavsifi deb hisoblaganlar. Nazariya eksperimentda tekshiriladi, verifikatsiya qilinadi: u yo mazkur sinovdan muvaffaqiyat bilan о ‘tadi, yo о ‘tmaydi; u yo t о ‘g‘ri, yo not о ‘g‘ri. K.Popper bu fikrda kamchilik topdi: hamonki nazariyalar ertami, kechmi inkor etilar, falsifikatsiya qilinar ekan, ularning eksperimentga avvalgi muvofiqliklari amalda haqiqiy sinov hisoblanmaydi. Popperga e’tiroz bildirish mumkin: agar nazariya eksperimentda olingan ayrim ma’lumotlar bilan ziddiyatga kirishgan b о ‘lsa, bu nazariyadan mazkur ma’lumotlarni sharhlash uchun foydalanish mumkin emas, biroq u boshqa eksperimental ma’lumotlar uchun о ‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Fanda yangi nazariya eskisini doim ham istisno etavermaydi. Fizikada ba’zi bir fizik hodisalarni talqin qilish uchun Nyuton mexanikasidan hozirgacha foydalaniladi. Vaholanki, u eng yangi fizik nazariyalar bilan rad etilgan. Nyuton mexanikasi nisbiylik nazariyasi va kvant fizikasining ayrim, nisbatan sodda k о ‘rinishi sifatida о ‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Nazariyaning eksperimentga nomuvofiqligini oddiy vositalar yordamida, xususan eski nazariyani takomillashtirish y о ‘li bilan bartaraf etish mumkin. Bunday hollarda ish ilmiy inqilobgacha yetib bormaydi. Lakatos fikriga k о ‘ra, nazariyaning eng muhim qoidalari muhimli gi ikkinchi darajali qoidalardan tashkil topgan himoya qobig‘i bilan о ‘ralgan b о ‘lib, u eksperimental ma’lumotlarning dastlabki «zarbalari»ni о ‘ziga qabul qiladi. Nazariyaning о ‘zagi uning himoya qatlamidan о ‘tilganidan keyingina buzilishi mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, eksperimentda nazariyaning u yoki bu ayrim qoidasi emas, balki umuman nazariya sinovdan о ‘tadi yoki rad etiladi. Har qanday muayyan qoida umuman nazariya mahsulidir. Shu sababli eksperiment butun nazariyaga nisbatan tatbiq etiladi. Haqiqatning pragmatik konsepsiyasida amaliyot mezoni k о ‘pincha t о ‘g‘ridan- t о ‘g‘ri eksperiment tushunchasi bilan bog‘lanadi. Biroq ilmiy amaliyot faqat eksperimentdan iborat emas, u fan da q о ‘llaniladigan butun maydonni, uning inson uchun hayotiy ahamiyatini qamrab oladi. Shuni hisobga olganda, insonning butun hayoti, uning

fandan amalda foydalaniladigan barcha jabhalari fanning haqiqiyligini sinash maydoniga aylangan, desak, mubolag‘a b о ‘lmaydi Bilish odam bolasining tug’ilishidan boshlanadi, tabiat va ijtimoiy muhitga moslashish, unga faol ta’sir o’tkazish jaroyonida u takomilashib boradi. Inson bilimini, unda borliq qanday holda in’ikos etganligiga qarab, oddiy (kundalik) va ilmiy bilimlarga ajratish mumkin. Oddiy (kundalik) bilish kishilarning odatdagi o’z kundalik hayotlarida borliqdagi predmet va hodisalarni bevosita o’z sezgi a’zolari va tafakurlari orqali bilishdir. U kishilarning kundalik hayotiy tajribalari, malakalari va amaliy ishlari orqali hosil bo’ladi. Oddiy bilish hamma kishilarga xos bilishdir. Ilmiy bilish esa, oddiy (kundalik) bilishdan farqlanib, u borliqdagi predmet va hodisalarning qonunyatlarini, ularning mohiyatini bilishdir. Ilmiy bilish, fanda ilmiy tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar olib borish asosida amalga oshadi. Shu sababli ilmiy bilish uzoq davom etadigan, muayyan usullar va yo’llar bilan amalga oshiriladigan murakkab, ziddiyatli bilishdir. Shu tufayli ilmiy bilish bilan hamma kishilar emas, balki bir guruh yoki alohida kishilar: tadqiqotchilar, olimlargina shug’ullanadilar. Ilmiy bilish uchun tadqiqotchi o’rganayotgan predmet va hodisalarning hamma tomonlarini, aloqadorlik va bog’lanishlarini birga olib o’rganishi lozim bo’ladi. Garchi bunga u hech qachon to’la-to’kis erisha olmasa ham, lekin bu har tomonlama o’rganish talabi uni xatoliklardan va bir tomonlamaliklardan saqlab qoladi. Ilmiy bilish predmet va hodisalarni “o’z harakatida” “jonli” holatda, “hayot holatda” , o’zgarib va rivojlanib turishida bilishni talab qiladi. Ilmiy bilish natijasida hosil qilingan bilimlarning ma’lum tizimlari fanlarni vujudga keltiradi. Har bir bilim sistemasida ilmiy etiqod jarayonida kelib chiqqan muammo yoki masalalarning qoyilishi va hal qilishda maxsus usullardan foydalaniladi. Ular esa tarixiy aniq bilish jarayonida vujudga keladi, rivojlanadi. Shuning uchun ham har bir fanning o’z predmeti va tadqiqot usuli mavjuddirki, ular o’zi o’rganayotgan ob’ektga nisbatan maxsus amaliy va nazariy tadqiqot usuli asosida yondoshadi. Nazariya – hodisalarning muayyan turkumi, bu turkumdagi hodisalarning mohiyati va ularga nisbatan amal qiladigan borliq qonunlari haqidagi bilimlarning

mantiqiy asoslangan va amaliyot sinovidan о‘tgan tizimidir. Biz yuqorida ham nazariy bilish darajasi haqida fikr yuritdek . Nazariya tushuntirish, bashorat qilish, amalda sinash va sintez qilish kabi muhim funksiyalarni bajaradi . Nazariya ilmiy dalillar tizimini tartibga soladi, ularni о‘z tarkibiga kiritadi va о‘zini tashkil etuvchi qonunlar va tamoyillardan oqibatlar sifatida yangi dalillarni yaratadi. Puxta ishlab chiqilgan nazariya fanga ma’lum bо‘lmagan hodisalar va xossalarni bashorat qilish imkoniyatiga ega bо‘ladi. Nazariya odamlar amaliy faoliyatining negizi bо‘lib xizmat qiladi, ularga tabiiy va ijtimoiy hodisalar dunyosida yо‘l kо‘rsatadi. Nazariyada ilmiy g‘oyalar, ya’ni unda aks ettirilgan obektlar turkumi doirasida amal qiluvchi fundamental qonuniyatlar haqidagi bilimlar markaziy о‘rinni egallaydi. Ilmiy g‘oya mazkur nazariyani tashkil etuvchi qonunlar, tamoyillar va tushunchalarni mantiqan izchil yaxlit tizimga birlashtiradi. Nazariya boshqa nazariyalarga kirish va shu yо‘l bilan ularni qayta qurish qobiliyatiga ega. U har xil nazariyalarning birlashishi va dunyoning ilmiy manzarasi о‘zagini tashkil etuvchi tizimga aylanishini rag‘batlantiradi. Nazariya butun bir davrning tafakkur uslubini belgilashga qodir bо‘lgan yangi g‘oyalarga zamin yaratadi. О‘z shakllanish jarayonida nazariya mavjud tamoyillar, kategoriyalar va qonunlar tizimiga tayanadi va yangi tamoyillar, kategoriyalar va qonunlarni kashf etadi. Ilmiy bilimning nazariy darajasida ilgari to’plangan ma’lumotlar asosida olamdagi narsa va hodisalarning alohida shakillari emas balki keng miqdordagi bir qancha hodisalar o’rtasidagi aloqadorlik va taraqqiyot qonuniyatlari aniqlanadi. Mazkur asosiy qonunlar bir qancha empirik qonunlarning yig’indisidan tarkib topgan bo’lib, olamning ilmiy manzarasini ifodalaydigan nazariya va kontseptsiyalarda namoyon bo’ladi. Bilishning nazariy darajasi bir qator xususiyatlarga ega. Ular quyidagilardan iborat; 1. nazariy bilimlar o’zining umumiyligi va mavhumligi bilan ajralib turadi; 2. nazariy bilimlar yaxlit va tizimli bilimlar hisoblanadi; 3. u falsafiy bilimlar bilan yaqinligi bilan tavsiflanadi; 4. empirik bilimlarga nisbatan mukammal bilimlar hisoblanib, hodisalarning mazmun-mohiyatini atroflicha va chuqur aks ettiradi. Ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalari bir-biridan olamdagi narsa va hodisalarni o’rganish jarayonida foydalanadigan ilmiy usullari bilan ham farqlanadi.

Ilmiy bilishning empirik darajasida quyidagi usullar keng qo’llaniladi: Kuzatish, o’lchash, taqqoslash, ilmiy tajriba (eksperiment). Bilimning nazariy darajasida esa mavhumlik va aniqlik, aksiomatik, tarixiylik va mantiqiylik ideallashtirish va boshqa usullar qo’llaniladi. Shu bilan birga ilmiy bilishning ikkala darajasi uchun umumiy bo’lgan usullar ham mavjud bo’lib bular: aniqlik va sintez, induktsiya va deduktsiya, analogiya, modellashtirish, tizimlash. Shunday qilib, ilmiy bilish bir-biri bilan uzviy bog’langan, bir-birini to’ldiradigan empirik va nazariy darajalardan tarkib topgan bo’lib, olamdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi aloqadorlik va taraqqiyot qonunlarini bilish, ularga ongli ravishda yondashish imkoniyatini beradi. Bilish jarayonida qo’lga kiritilib, falsafiy g’oyalar bilan boyitilgan ilmiy axborotlar kishilarning dunyoqarashini shakllantirish, ularning bunyodkorlik faoliyatini oshirishda qudratli ma’naviy kuch hisoblanadi.

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son.

9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora –tadbirlari to’g’risida»gi PF-4966-son Farmoni // «Xalq so’zi» gazetasining 2017 yil 22 fevraldagi 38 (6732)-soni. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Xalq so’zi, 2017 yil 18 fevral 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 12. Karimov I.A. “ Keng ko’lamli islohotlar-elu yurtimiz farovonligining asosiy omilidir”. 13. (Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi asosida).Qashqadaryo gazetasi,2-iyul 2016- yil 14. Karimov I.A. Ozodlik havosidan toyib nafas olgan xalq oz yolidan hech qachon qaytmaydi. Toshkent. O’zbekiston, 2016 15. Karimov I.A. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. Toshkent. Ozbekiston,2016 y. 16. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni: «Rеspublikа Mа’nаviyat vа mа’rifаt kеngаshini qo’llаb-quvvаtlаsh to’g’risidа». Хаlq so’zi. – 1999 yil 4 sеntyabr.

Похожие

Bilish nazariyasi - asosiy muammolari va yo’nalishlari

Falsafa tarixi va nazariyasi

Ijod va ilmiy tadqiqot-bilish faoliyatining mahsuli

Globallashuv va axborotlashuvning falsafiy muammolari

Demokratiya va axloq Genezisi va zamonaviy muammolari