Falsafa tarixi va nazariyasi - Философия - Презентации

Falsafa tarixi va nazariyasi

Загружено в:

01.05.2024

Скачано:

0

Размер:

1705.3271484375 KB

Fan: Falsafa tarixi va nazariyasi

1- mavzu: Qаdimgi shаrq mаmlакаtlаridа fаlsаfiy fiкrlаrningvujudgа кеlishi Fаlsаfа tаrаqqiyotini dаvrlаrgа vа хududlаrgа bo’linishining nisbiyligi vа аhаmiyati Qаdimgi Misr vа Bоbildа fаlsаfiy fiкrlаrning shакllаnishi Qаdimgi Hindiston va Xitoy fаlsаfаsi Mаrкаziy Оsiyodаgi eng qаdimgi fаlsаfiy qаrаshlаr Reja: 21 2 4 3

меҳнат тақсимотига олиб келган ривожланган ижтимоий- иқтисодий муносабатлар маълум миқдорда ортиқча мавжудлик воситалари бўш вақтнинг пайдо бўлиши ҳам имконият яратди.Фалсафанинг дунёқараш шакли сифатида пайдо бўлишига Тахминан 2500 минг йил муқаддам дунёқарашнинг учинчи шакли – фалсафа пайдо бўлиши учун зарур шарт-шароит Европа ва Осиёда деярли бир вақтда юзага келди.

4бу нафақат у ёки бу одам дунёқарашининг шакли, балки ижтимоий онг шакли , одамлар борлиғи ва билишининг умумий тамойиллари , уларнинг дунёга муносабати акс этувчи, табиат, жамият, тафаккурнинг энг умумий қонунлари кашф этувчи ва таърифланувчи маънавий фаолиятдир. Фалсафа

Фалсафани одатда даврнинг фикрлардаги инъикоси, ўз даврининг маънавий квинтэссенцияси деб атайдилар. Биринчидан, фалсафа мавзуси бўлмаган бирон-бир билим ёки ҳаёт соҳаси мавжуд эмас. Иккинчидан, бу турли ҳодиса, воқеа ва жараёнларнинг якуний умумий таърифи ва тушунтиришдир. Фалсафани ҳамма нарса эмас, энг аввало умумий , универсал ҳодисалар қизиқтиради. Фалсафа хусусий муаммолар билан шуғулланмайди. Учинчидан, фалсафанинг якуний назарийлаштириши унинг рефлексияга – ўз-ўзини таҳлил қилишга мойиллиги, яъни ўз-ўзини билиши, фалсафий фикрни ўзига нисбатан қаратиши билан хотималанади. Тўртинчидан, фалсафанинг оламшумул вазифаси – ўз даврининг жарчиси сифатида амал қилиш, маънавий-тарихий ўзгаришлар билан ҳамқадам ва ҳамнафас бўлишидир. 5

Фалсафа ҳақидаги фикрлар Токи давлатларда файласуфлар подшолик қилмас эканлар ёки ҳозирги шоҳлар ва подшолар оқилона фалсафий мулоҳаза юритишни ўрганмас ва давлат ҳокимияти билан фалсафанинг муштараклиги қарор топмас экан, давлат ёвузликлардан халос бўла олмайди. (Платон) Ҳар қандай мамлакат аҳолисининг гражданлик ва ўқимишлилик даражаси бу ердаги фалсафий тафаккур даражаси билан белгиланади. ( Рене Декарт) Фалсафий билимга қизиқишнинг йўқлиги миллат тафаккурининг чекланганлиги аломатидир. (Давид Юм ) Фалсафа илоҳий ва инсоний қилмишларни уларнинг сабаблари ва моҳиятлари нуқтаи назаридан билишдир. ( Цицерон) 6

У ёки бу фалсафий тизимларни улар шаклланган ижтимоий- тарихий шароитга мурожаат қилмай, уларнинг тарихий асосини кўриб чиқмай туриб, уларнинг ўзидан, яъни фалсафий матндангина келиб чиққан ҳолда, тўла тўкис тушуниш мумкин эмас. Ҳар қандай фалсафа, яъни у хоҳ антик давр фалсафаси, хоҳ ўрта аср фалсафаси ёки Уйғониш даври фалсафаси бўлсин - ўз даврининг маҳсулидир.

Фалсафа муайян тарихий жараён табиати нафақат давр ўлчовида балки макон-цивилизация ўлчовида ҳам намоён бўлади. Фалсафа ўз даврининггина эмас балки муайян цивилизация, муайян жамият, муайян маданиятнинг ҳам маҳсулидир. Масалан, биз Ғарб ва Шарқнинг фалсафий анъаналари, ислом, христиан ва буддавийлик фалсафаси, тоталитар ва демократик жамиятлар фалсафалари тўғрисида гапиришимиз мумкин.

Қадимги Бобил ва Мисрдаги фалсафий фикрлар Эрамиздан олдинги IV мингйилликнинг охири III-минг йилликнинг бошида қадимги Бобил ва қадимги Миср маданияти ўз тараққиётининг юқори нуқтасига эришади. Бу давлатларда фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши, бир томондан, дунё ҳақидаги фанлар бўлган - Астрономия, космология, математика биринчи одимлари билан яқиндан боғлиқ бўлган бўлса, иккинчи томондан, афсоналар билан боғлиқ эди. Уларда афсоналарни фалсафий талқин қилишга уринишлар кўзга ташланади «Арфа чалувчининг қўшиғи», «Дунёдан хафсаласи пир бўлган кишининг ўз руҳи билан суҳбати», «Ҳаёт маъноси ҳақида хожа ва қулнинг савол- жавоблари» ва бошқалар Қадимги бобилликлар ва мисрликларда илм-фан билан коҳинлар шуғулланар эдилар. Илм-фан билан шуғулланган мисрликлар ва бобилликлар умуман дунёга афсоналар орқали қарганлар.

10Mil.avv.XXVII asr boshlaridagi Misr fir’avni Xufu (yunoncha Xeops) maqbarasining bo‘yi 150 metr (hozir 146 metr, asosi 233- 233 m.) bo‘lib, uning qurilishiga og‘irligi 2-15 tonnalik 2 mln. 300 mingta tarashlangan tosh ishlatilgan. Piramida 30 yil ichida qurilgan. Xufu piramidasi olamning yetti mo‘jizasining biri hisoblanadi. Hammasi bo‘lib 80 ga yaqin piramidalar qurilgan.

11«Арфачалувчининг қўшиғи» да муаллиф нариги дунёнинг борлигига шубҳа билдиради: «Улар билан нима бўлганлигини сўзлаб бериш, уларнинг қандай яшаётганликлар ҳақида ҳикоя қилиб бериш учун у ердан ҳеч ким келмайди»

12Yangi Bobilning gullab-yashnashi podshoh Navuxodonosor (mil.avv.605-562 yy) davriga to‘g‘ri keladi. Uning davrida dunyoning yetti mo‘jizasidan biri «Semiramidaning osma bog‘lari» qurilgan bo‘lib, uni sevgi ramzi deb ham atashadi. Shu davrga mansub «Bobil minorasi» (balandligi 90 m) – zikkurati o‘z davrining eng ulkan arxitektura inshooti bo‘lgan. Bu minorani Gerodot ko‘rib hayron qolgan. Minora to‘g‘risida Bibliyada ham eslatib o‘tiladi.

13Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan bo‘lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu yerdan arxeologlar ko‘chalar, pishiq va xom g‘ishtdan qurilgan turar joylar, saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini topishgan. Shaharda pishiq g‘ishtdan qurilgan suv tarmog‘i va kanalizatsiya ham bo‘lgan. Badavlat kishilarning uylari, shuningdek, ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib pishiq g‘ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan

1 4Қадимги Ҳиндистон фалсафаси. Қадимги Ҳиндистон фалсафасини даврлаштириш Веда даври (мил. авв. XV - VI асрлар). Ведалар (“билимлар") – диний-фалсафий ёзмалар (трактатлар), Ҳиндистонга милоддан аввалги XV асрдан сўнг Ўрта Осиё, Волга атрофи, Эрондан келган арий қабилалари томонидан яратилган. Қадимги Ҳиндистон фалсафасини ўрганувчилар ведаларнинг охирги хулосавий қисмлари – упанишадалар (санскритдан- ўқитувчи оёғи остида ўтириш) - билан жуда қизиқишади. Упанишадаларда ведаларнинг фалсафий талқини берилади. Ведаларнинг таркибий қисмлари • “ муқаддас ёзув", диний мадҳиялар ("самхитлар"); • маросимларнинг таърифи ("брахманлар"), брахманлар томонидан ёзилган ва улар томонидан диний маросимларни ўтказишда фойдаланилган; • ўрмон қаландарлари китоблари ("араньяклар"); • ведаларга фалсафий шарҳлар ("упанишадалар"). Эпик давр (мил. авв.VI - II асрлар), бу даврнинг энг машҳур манбалари – икки поэма “Махабхарата” ва “Рамаяна” эпослари, уларда даврнинг кўплаб фалсафий масалалари ўз ьифодасини топган Сутралар даври ( мил. авв. II а. – мил.VII а.) – қисқа фалсафий ёзмалар даври, уларда алоҳида масалалар кўриб чиқилган (м-н, “намасутра” ва б.) – қадимги Ҳиндистон фалсафасига якун ясайди. Кейинчалик (ўрта асрларда) Ҳиндистон фалсафасида Гаутама-Будда – буддизм таълимоти етакчи ўринни эгаллади. XVIII – XX асрларда Ҳиндистон фалсафаси европа фалсафаси ютуқлари билан бойиди, айниқса инглиз фалсафаси ютуқлари билан

1 5 Қадимги Ҳиндистон фалсафасининг онтологияси. Қадимги Ҳиндистон фалсафасининг онтологияси Хусусиятлари • Қадимги Ҳиндистон онтологияси (борлиқ ҳақидаги таълимот) Рита қонунига асосланади космик эволюция, цикллик, тартиб ва ўзаро боғлиқлик қонуни. • Борлиқ ва йўқлик Брахма-Коинотнинг (яратувчи Худо) нафас олиши ва чиқариши билан боғланади. Ўз навбатида, Брахма-Коинот 100 космик ҳаёт (8640000000 ер ҳаёти) Яшайди, шундан сўнг у улади ва абсолют йўқлик юзага келади, бу холат 100 космик йил давом этади – Брахманинг янги туғилганича. • Чексиз тарих - бу Коинот (Маха Ман-вантара)нинг ва Абсолют йўқликнинг ҳаётининг кетма-кетлигида белгиланади, улар хар 100 космик йилда алмашишади. Брахманинг хар бир янги туғилишида ҳаёт яна пайдо бўлаверади, хар сафар янада мукаммалроқ шаклда. • Олам ўзаро боғлиқ. Хар бир ҳодиса (инсон харакати, табиат ҳодисаси) Коинот Ҳаётига таъсир этади. Ривожланиш, эволюция мақсади – материал шаклларнинг доимий алмашинуви орқали мукаммал руҳга етишиш.

Қaдuмги Ҳиндистон фалсафасu 1 6

1 7Веда"лар тўртта тўплам- дан иборат бўлиб,булар "Ригведа" "Самаведа" "Яжураведа" "Адхарва- веда" деб аталади.Улар- нинг фалсафий шарҳ- лари, фалсафий мушо- ҳадага оид қисмлари "Упанишад"лар деб номланди. Қадимги ҳинд фалсафий мактаблари икки гуруҳга бўлиниб,улар Астика ва Настика деб аталади. Астика гуруҳига кирув- чи фалсафий мактаб- лар Веданта, Санкхья, Йога, Вайшешика, Ньяя ва Миманса мактаблари "Веда“- нинг илоҳийлигини тан олишади ва бу ёзма ёдгорликни ҳақи- қатнинг ягона манба- си деб билишади. Настика гуруҳи- га кирувчи мактаб- лар сифатида Чорвака, Локаята, буддизм, жайнизм мактаб- лари қайд қилинади.

1 8Сансара, карма, мокша и ахимсанинг умумий тушунчаси - Сансара – абадийлик ва руҳнинг ўлмаслиги, ердаги ҳаётда қатор азоблардан ўтиши ҳақидаги таълимот. - Карма – инсон ҳаётининг, тақдирининг белгиланганлиги. Карманинг мақсади – инсонни синовлардан ўтказиш, унинг руҳи комилликка интилиши ва энг юқори маънавий ривожланишга – мокшага етишишига эришиш. Бу мақсадга эришиш учун руҳ унлаб, юзлаб ер ҳаётидан ўтиши мумкин. - Мокша – энг юқори маънавий комиллик, унга етгандан сўнг руҳ эволюцияси (карма) тугайди. Мокшага эришиш (руҳнинг эволюцион ривожланишинг тугаши). Хар бир руҳнинг ердаги ҳаётда эришиши мумкин бўлган энг олий мақсади. Мокшага эришган руҳлар тугалмас ҳаёт занжиридан қутулиб Махатмалар – Буюк руҳлар бўладилар - Ахимса – ердаги барча ҳаёт шаклларининг бирлиги (инсон, ҳайвон, табиат бирлиги. Ахимсанинг асосий тамойили –ўраб турган атроф-муҳитга зарар етказмаслик (инсонларга, ҳайвонларга, жонли табиатга), ўлдирмаслик

19Buyuk Xitoy devori qurilishi mil. avv. IV asrda boshlanib, bir necha asrlar davomida shimoldagi Xunn qabilalarining hujumlaridan saqlanish va savdo-sotiq ishlarini ko‘zlab qurilgan. Devor Leodun qo‘ltig‘i qirg‘og‘idagi Shayxayguan shahridan boshlanib, g‘arbda Dunxuan qal’asigacha davom etgan. Devorning umumiy uzunligi 5.000-6.000 km, uning balandligi joyiga qarab 6-10 metr, qalinligi 5,5-7 metr bo‘lib, soqchilar uchun har 100-200 metrda mustahkam baland burj va minoralar qurilgan

2 0Қaдuмги Хитой фалсафасu Эрамиздан олдинги VI-III асрларда Хитойда асосан олтита фалсафий таълимот (мактаб) шаклланган: конфуцийчилик, даосизм, легизмлар ва бошқалар. Конфуцийчилик таълимоти бўйича ҳар бир ижтимоий қатламнинг ахлоқ нормалари мавжуд бўлиб, уни ўзгартириш мантиқка зиддир. Масалан бошқарувчилар тоифасига кирган кишилар ахлоқ нормаларини иктисодий кам таъминланган ижтимоий қатлам ахлоқ қоидаларига қараб ишлаб чиқиш мумкин эмас. Ахлоқ мезонлари кишиларнинг жамиятдаги мавқеларига, иқтисодий таъминланганлик даражасига қараб ўзгариб, такомиллашиб борувчи ижтимоий жараёндир.

Даосизм – Хитойнинг кадимий фалсафий таълимоти 2 1Даосизм – Хитойнинг кадимий фалсафий таълимоти, оламнинг тузилиши ва мавжудлиги (яшаши)ни тушунтиришга ва инсон, табиат, коинот юриши керак булган йулни топишга харакат килади. Бу таълимот асосчиси Лао Цзи (Кекса Устоз) – мил. авв VI – V аа. яшаган. Асосий манбалари - "Даоцзин" ва «Дэцзин»фалсафий ёзмалар (трактатлар), биргаликда «Даодэцзин» деб номланади. Асосий тушунчалар "Дао " – иккита маънога эга: биринчидан, бу инсон ва табиат уз ривожланишида утиши керак булган йул, оламнинг борлигини таъминлаб берувчи умумбашарий конун; иккинчидан, бу бутун олам яралган субстанция, энергетик бушлик булган биринчи борлик. "Дэ" – тепадан берилуви неъмат; биринчи борлик «Дао»ни оламга айлантирган энергия. Даосизм фалсафасининг асосий гоялари Оламда хамма нарса узаро боглик, ха бир нарса ва ходиса бошка бир нарса ва ходиса билан боглик; Оламни ташкил этувчи материя ягонадир; табиатда материянинг айланмаси мавжуд («хамма нарса ердан чикади ва ерга киради»), яъни бугунги инсон кеча оламдаги бошка бир формада булган - тош, дарахт, хайвон кисмлари, ва инсон улимидан сунг унинг аъзолари бошка бир хает формаси ва ходисалар учун курилиш материали булиб хизмат килади; Оламдаги тартиб, табиат конунлари, тарих узгармайди, шунинг учун инсон хаётининг асосий тамойили – тинчлик ва харакатсизлик ("у-вэй"); Император мукаддас шахс, факат у худолар ва юкори кучлар билан маънавий алокада була олади; император шахси оркали Хитой ва бутун инсониятга «Дэ»-тетиклантирувчи куч ва неъмат утади; инсон императорга канча якин булса, шунча куп «Дэ» унга императордан утади; "Дао«ни англаш ва "Дэ“ни олиш учун даосизмнинг барча конунларига тулик амал килиш керак, "Дао" билан бирлашиб, императорга буйсуниш ва унга якин булиш; Бахт ва хакикатга олиб борадиган йул – хирс ва истаклардан озод булиш.

2 2Хусусиятлари Конфуцианчилик – кадимий фалсафий мактаб, инсоннни авваламбор ижтимоий хаёт катнашчиси сифатида куриб чикади. Конфуцианчиликнинг асосчиси Конфуций (Кун-Фу-Цзы) мил. авв. 551 - 479 йй. яшаган. Асосий манбаси Лунь Юй («Сухбатлар ва мулохазалар") асари Конфуцианчилик хал этадиган масалалар: инсонларни кандай бошкариш керак ва жамиятда инсонузини кандай тутиш керак. Мазкур мактаб намоёндалари жамиятни юмшок бошкариш тарафдорлари. Мисол тарикасида отанинг угиллар устидаги хокимияти келтирилади, асосий шарт сифатида эса – бошликларнинг кул остидагиларга оталик муносабати, кул остидагиларнинг эса бошликка нисбатан угиллик муносабати. Конфуцианчиликнинг жамиятда инсонлар узини тутушининг олтин конуни : узинга раво курмаган нарсангни бировга килма. Конфуций таълимоти Хитой жамиятининг бирлашишида катта рол уйнади. Асосчисининг хаёти ва фаолиятидан сунг 2500 йил утган булса хам бу таълимот хозирги кунда хам уз ахамиятини йукотгани йук. Конфуций таълимотининг асосий тамойиллари Конфуцианчиликда бошликлар ва буйсунувчи шахслар муаммоси • жамиятда ва жамият учун яшаш; • бир-бирига ён бермок; • мансаби ва ёши катта булган кимсаларга кулок солиш; • императорга буйсуниш; • узини тийиш, хар нарсада меъерга риоя килиш, радикалликдан кочиш; • инсонпарвар булиш. Бошлик эга булиши керак булган фазилатлар • императорга буйсуниш ва конфуцианчилик тамойилларига риоя этиш; • эзгулик асосида бошкариш ("бадао"); • етарли билимларга эга булиш; • давлатга содик хизмат килиш, ватанпарвар булиш; • юксак максадларни олдига куиш; • олийжаноб булиш; • давлат ва атрофдагиларга факат яхшилик килиш; • мажбуриятдан шахсий малака ва маслакни устун куйиш; • давлат ва инсонларнинг шахсий фаровонлиги тугрисида кайгуриш. Буйсунувчи шахслар эга булиши керак булган фазилатлар • бошликка нисбатан лоял булиш; • ишда тиришкок булиш; • доим укиш ва уз устида ишлаш.

2 3Легизм (қонунчилар мактаби, ёки Фацзя) – Қадимги Хитойнинг бошқа ижтимоий таълимоти Хусусиятлари • Легизм асосчилари - Шан Ян (мил. авв.390 - 338 йй.) ва Хань Фэй (мил. авв.288 - 233 йй.). • Император Цинь-Ши-Хуа даврида (мил. авв. III а.) легизм расмий ғоя сифатида тан олинди. • Легизмнинг асосий масаласи (конфуциявийлик каби): жамиятни қандай бошқариш керак? • легистлар давлатни қонунларга асосланган зўравонлик йўли билан бошқариш керак дейишади. • Шундай қилиб, легизм – кучли давлат ҳокимияти фалсафаси. Легизмнинг асосий қоидалари • инсон ҳаракатларининг асосий омили – шахсий эгоистик қизиқишлар; • алоҳида шахсларнинг (ижтимоий гуруҳларнинг) қизиқишлари ўзаро қарама қарши; • бебошликни ҳамда адоватни олдини олиш учун давлат ижтимоий муносабатларга аралашиши керак; • Давлат (армия, амалдорлар тимсолида) қонунларга риоя этадиган фуқароларни рағбатлантириши керак ва айбдорларни шавқатсиз жазолаши керак; • барча инсонларнинг қонуний ҳаракатларининг асоси – жазоланиш олдидаги қўрқув; • қонуний ва ноқонуний ҳаракатларни, жазо қўллашнинг белгиловчиси бўлиб қонунлар хизмат қилиши керак; • қонунлар барча учун баробар бўлиши ва қонун бузилганда оддий инсонлар учун ҳам амалдорлар учун ҳам бир хил қулланиши лозим; • давлат аппарати мутахассислардан ташкил топиши лозим (яъни, амаллар фақат зарур билимга эга бўлган ва ишбилармон номзодларга берилиши лозим, ворислик бўлиб ўтиши мумкин эмас); • давлат – жамиятнинг асосий тартибга солувчи механизми, шунга кўра у ижтимоий муносабатлар, иқтисод ва фуқароларнинг шахсий ҳаётига аралашиш ҳуқуқига эга.Легизм тавсифи

2 4Зардўштийлик Асосчиси Зардўшт Сепитома Асосий ғояси Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал Эътиқод Якка худолик Асосий манбаси “ Авесто” Яшт Ясна Биндедот Биспарат Хордо Авесто (Кичик Авесто)

Зардўштийлик Эрамиздан олдинги VI асрдан бошлаб Марказий Осиёда зардуштийлик пайдо бўлиб, эрамизнинг III асригача ҳукмронлик қилади. «Авесто» китобига биноан, Коинот, ер, океан, осмон, нурли доира ва жаннатдан иборат. Ер думалоқ бўлиб, атрофи океан билан ўралган ва обу-ҳаво, йил фасллари билан боғлиқ. Осмон тўрт доирадан ташкил топган: юлдузлар доираси, ой доираси, қуёш доираси ва жаннат доираси ёки нур макони. Юлдузлар, Ой ва Қуёш худо Ахура Мазданинг бадани сифатида тасвирланади. Улар ҳурматга сазовор эдилар.

2 6“ Авесто” Ўз даврининг ҳуқуқий, ахлоқий меъёрлари ўз аксини топган. Олам нур ва зулмат, ҳаёт ва ўлим, тана ва жон, яхшилик ва ёмонлик, эркинлик ва тобелик кабиларнинг азалий курашидан иборат Ҳаётнинг кечиши: табиатда нур ва зулмат, борлиқда ҳаёт ва ўлим, ижтимоий ҳаётда яхшилик ва ёмонлик, нафосат оламида гўзаллик ва хунуклик, динда Ахурамазда ва Ахриманнинг азалий ва адабий зиддияти каби шаклларда намоён бўладиОлов – оламни нурафшон қилувчи, Одамларни гуноҳлардан покловчи сеҳрли куч. Ер ва сув – ҳаёт манбаи. Миллий давлатчилик анъналари ўз аксини топган бу китоб, фақат мустақиллик йилларида қадрланди. 2001 йилда “Авесто”нинг 2700 йиллиги нишонланди. “ Авесто” китобини биринчи марта ўзбек тилига Асқар Маҳкам таржима қилган.

Похожие

Fan va falsafa

Falsafa faning kelib chiqish tarixi. Fan sifatida shakllanishi

Falsafa va hozirgi dunyo globallashuvi

Zamonaviy falsafa va uning falsafiy tavsifi

Falsafa ma’naviy qadriyat sifatida