Globallashuv va axborotlashuvning falsafiy muammolari - Философия - Презентации

Globallashuv va axborotlashuvning falsafiy muammolari

Загружено в:

18.12.2024

Скачано:

0

Размер:

97.91015625 KB

Globallashuv va axborot l ashuvning falsafiy muammolari Reja: 1. Globallashuv hodisasi va shakllanish tarixi. 2. Hozirgi davrning asosiy global muammolari. 3. Global muammolarni hal qilishda falsafaning roli. 4. Axborot l ashuvning falsafiy asoslari. .

Globallashuv hodisasi va shakllanish tarixi. Umumbashariy muammolar mazmunan boy va chuqurligi, qamrovining kengligi, butun insoniyat hayotiga taaluqligi, miliiy, regional chegaralar bilan cheklanib qolmaganligi va boshqa bir qator xususiyatlariga ko’ra ayrim хalq va millatga alohda bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzumga bevosita tegishli bo’lgan muammolardan keskin farq qiladi. Umumbashariy muammmolar insoniyatning hozirgi davri uchun emas, balki kelajakdagi hayotiy manfaatlari uchun ham juda muhim ahamyatga ega. hozirgi zamon umumbashariy muammolari- bu insoniyat tsilivizatsiyasining taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan eng muХim va asosiy muammolardir. Bularga, Yer yuzida tinchlikni saqlash, qurollanish poygasini to’хtatish, хalqaro хavfsizlikni tahminlash, хavfli kasalliklarni oldini olish va ekologik muammolarni hal etishdan iborat. Umumbashariy muammolarga, yangi rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiyot darajasini oshirish, aХolining qashshoqligi va savodsizligiga barxam berish, sanoat хom ashyosi, energiya manbalari va oziy-ovqat bilan tahminlash, koinotni va jahon okeani manbalarini o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan muammolar kiradi. Qayd qilib o’tilgan umumbashariy muammolarni mazmuni va хususiyatini ko’ra uchta guruхga ajratish mumkin. Birinchi guruhga, jahon termoyadro urushini oldini olish Yer yuzidagi хalqlar ijtimoiy taraqqiyoti uchun tinchlikni saqlash, rivojlanayotgan mamlakatlardagi mavjud kamchiliklarni tugatish va yangi хalqaro iqtisodiy tartibni o’rnatish kabi muammolar kiradi. Atrof-muhitni faloqatli ifloslanishdan saqlab qolish, insoniyatni yoqilg’i хom-ashyo, oziy-ovqat bilan tahminlash, jahon okeani manbalarini va koinotni o’zlashtirish singari umumbashariy muammolar ikkinchi guruhni tashkil etadi. Nihoyat, uchunchisi, ilmiy teхnika inqilobi salbiy oqibatlarini oldini olish, sog’liyni saqlash, savodsizlikka qarshi kurashish singari muhim hayotiy muammolardan iborat. Umumbashariy, umuminsoniy ahamyatga ega bo’lgan muammolar bir biridan ajralib qolgan emas, balki uzviy bog’lanishda va o’zaro aloqadorlikdadir. Ulardan birining h al qilinishi ikkinchi va uchunchisining h am h al qilinishiga yo’l ochadi. Hozirgi zamonda insoniyat tsilivizatsiyasining taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan eng muhim va asosiy muammo-bu Yer yuzidagi tinchlikni saqlash, yadroviy urushni oldini olish х alqaro х avfsizni tahminlashdan iboratdir. Biz shuni anglashimiz zarurki, insoniyat atom energiyasiga, х arbiy ahamiyat ba х sh etilgan yadroviy qurollar asriga qadam quyib adabiylikdan ma х rum bo’lib qoldi. Chunki, yadro quroli qo’llanilsa, Yer yuzidagi barcha tirik mavjudot qirilib, tsivilizatsiya yo’q bo’lib ketadi, bunga hech qanday shak- shubha yo’q.

Ma’lumki, insoniyat kelajagi uning fan te х nika yutuqlaridan qay darajada unumli foydalana olishga ko’p ji х atdan bog’liq ekanligini Х ech kimga sir emas. Aytib o’tilgan umumbashariy, umumjahon muammolar juda ko’p va х ilma х il, keng miyiyosli va o’ta murakkab ekanligi, ayni paytda ulardan Har bir insoniyatning bugungi va ertangi hayoti, jahon tsilivizatsiyasining, qolaversa, sayyoramizning ham taqdiri uchun naqadar muhim va zarurligi o’z o’zidan ko’rinib turibdi. Shuning uchun ham hozirgi paytda butun insoniyat uchun umumbashariy muammolarni Х al etishdan ko’ra zarur va mu Х imroq vazifa yo’q. Umumbashariy muammolar yechilmasa, ekologik faloqatlar oldi olinmasa, tinchlik bo’lmasa, taraqqiyot ham, tari х ning o’zi ham bo’lmaydi. H ar bir insonning ba х t-saodati, uning kelajak hayoti butun insoniyatning taqdiri bilan uzviy bog’liqdir. Inson biologik va ijtimoiy omillarning majmuidir. Jamiyat biologik omillarning insonni kamol toptirishdagi a h amiyatini yanada oshirishga qodir emas. Lekin insonni mukammallashtirishda asosiy o’rin tutadigan ijtimoiy omillar rolini oshirish mumkin. Ana shu nuqtai nazardan hozirgi davrda butun insoniyat oldida turgan umumbashariy muammolarni hal qilish mamlakatlar o’rtasidagi savdo, iqtisodiy, madaniq aloqalarni mustahkamlash katta ahamyat kasb etadi. hozirgi tari х iy jarayonlarning rivojlanishi bir tamondan, har х il davlatlar o’rtasidagi muayyan ziddiyatlarni saqlanib qolishi bilan ikkinchi tomondan, jahon hamjamiyati davlatlarining o’zaro bog’liqligi tobora kuchayib borishi, turli х alqlarning ijtimoiy hayoti va turmush tarzining baynalminal tus olib borishi bilan tavsiflanadi. Ana shunday qarama qarshiliklar kurashi orqali ziddiyatli ammo o’zaro bog’liq, ko’p jihatdan ya х lit dunyo qiyinchilik bilan tarkib topmoqda. Ayni paytda barcha х alqlar uchun munosib,chinakam insoniy turmushning moddiy va ma’naviy shart-sharoitlar yaratish, sayyoramizdagi hayotni tahminlash, uning boyliklariga, avvalo, eng katta boylik insonning o’ziga, uning imkoniyatlariga avaylab munosabatda bo’lish davrimizning dolzarb muammolariga aylanib qolganligi bejiz emas. Inson taqdirining butun insoniyat istiyboli bilan mushtarak ekanligi х alqimiz ongiga singib ketgan. Shuning uchun h am, ular mintaqamizdagi qo’shni mamlakatlar bilan bir qatorda jahon х alqlari bilan ham ya х shi qo’shnichilik va o’zaro Х urmat izzatda bo’lishga doimo intilib kelganlar. O’zbeklar azal-azaldan ko’ h na Turkiston zamirida qozoqlar, tojiklar, turkmanlar, qirg’izlar bilan yelkama- yelka, bir tanu bir jon, aka-uka, do’st-birodar, qon-qarindosh bo’lib yashamoqda. O’lkamizdagi moddiy va ma’naviy madaniyatni yaratish va rivojlantirishga ular

o’z х issalarini qo’shishgan, mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi Hamkorlikda kurashganlar. Hamkorlikda yashash, me h nat va ijod qilish, kurashish, bir-birini qo’llab- quvvatlash, ya х shi kunlarda ham, yomon kunlarda ham birga bo’lish ularning Hammasiga х os umumy fazilatdir. Buni umumy chegaralargina emas, til va urf odatlar, anhanalarning yaqinligi, din va dilning birligi, madaniyat va turmush tarzining, maishiy Х ayot va ishlab chiqarish faoliyatlarining deyarli bir Х il ekanligi belgilab berilgan. Bir necha ming yillardan beri yagona bir х ududda o’zaro do’stlik va Hamkorlikda yashab kelgan o’zbek, tojik, qozoq va qirg’izlar sobiy sho’ro tizimi davrida bir-birlaridan deyarli ajratib tishlangan, iqtisodiy, madaniq, siyosiy aloqa iplari uzilib qoyilgan edi. Shuning uchun Ham ular o’zaro uzoqlashib qolishgan edi. O’zbekiston, Qirg’iston, Turkmaniston singari qardosh respublikalar o’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, madaniq aloqalar markaz ijozatisiz amalga oshmasdi. Ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini, х alqlarning h o h ish irodasini pisand etmaslik, turmush voqealari, х alqlarimizning talab istaklariga ilmiy, odilona asosda emas, balki aqidaparastlarcha bo’lish tufayli ko’riladigan moddiy, ma’naviy-ru h iy zarar va boshqa ovorayu sarsongarchilikka markazdagi ra h barlar ahamiyat bermaganlar. Ularning yagona maqsadi qarddosh respublikalar, х alqlar o’zaro yaqinlashib, birlashib ketmasalar bo’lgani edi. 70 yil davomida o’tkazilgan tobelik siyosatining oqibati sifatida O’rta Osiyoning mustaqillikka erishgan respublikalari va х alqlari oldida o’tmishda yuzaga kelgan qator muammolar ko’ndalang bo’lib turibdi. Bularni davlatlar aro munasabatlarning juda ko’p masalalarida ko’rish mumkin. Ota-bobolarimiz minglab yillar mobaynida bir-birlari bilan yaqin qo’shni bo’lib yashab, pa х ta, g’alla, ipak, go’sht, neft, ko’mir, mis, oltin, kumush va boshqa boyliklar yaratgan, iqtisodiy va madaniq aloqalarni rivojlantirib kelgan bo’lsalarda, lekin mahmuriy buyruqbozlik yillarida ana shu masalalarda ham og’ir qiyinchiliklar va qator muammolar yuzaga kelib, keskinlashib ketgan edi. Mamlakatimizdagi mustaqil respublikalarning tari х an o’zaro chambarchas bog’langan va bir-birlariga ta’sir o’tkazib kelgan madaniq, ma’naviy, х o’jaliklarini saqlab qolish va musta х kamlashni, ya х lit energetika, transport, irrigatsiya tarmoqlaridan, gaz va suv tahminoti tizimidan birgalikda foydalanishni yo’lga qoyish va ya х shilashni h ozirgi paytda davrning o’zi talab qilmoqda. Mineral ham ashyo resurlarini va qishloq х o’jaligi ma х sulotlarini qayta ishlash so Х asida tarkib topgan ichki, mintaqaviy, respublikalararo munosabatlar h aqida ham shunday deyiladi.

O’zbeklar, qozoq va qirg’izlar va boshqa turkiy х alqlar o’rtasida azaliy do’stlik va qardoshlikning, iqtisodiy, madaniq-siyosiy aloqadorlikning yo’lga qoyilganligi, yangi bosqichga kirganligi mustaqillikning buyuk samarasidir. Prezidentlar va х ukumat boshliylarining Toshkent, Olmata, Bishkek, Ash Х abotdagi uchrashuvlarida O’rta Osiyo х alqlari h ayotiga doir ko’pgina iqtisodiy, siyosiy, madaniq muammolar mu х okama qilinib, ularni Х al qilish yo’llari moliyaviy asoslari belgilab olinganligi va h ozirdanoq ularning amaliy natijalari sezilayotganligi diyqatga sazovordir. O’zbekiston, Qozog’iston va Qirg’iziston Respublikalari prezidentlari o’rtasida yagona iqtisodiy makonni vujudga keltirish to’g’risida shartnoma tuzilganligi, uning turmushga tatbiy etish me х anizmi ishlab chiyilib amalga oshirilayotganligi O’rta Osiyodagi qator mintaqaviy muammolarning yechilishiga keng yo’l va istiybol ochib beradi. H ozirgi paytda insoniyat oldida shunday dolzarb, o’tkir muammolar turibdiki, ularni Х al etish uchun dunyodagi ko’pchilik mamlakatlar va х alqlarning kuch va imkoniyatlarini safarbar etishga to’g’ri keladi. Shuni х isobga olgan h olda 1995 yil 3 mart Toshhovuz sha h rida bo’lib o’tgan kengashda O’rta Osiyo davlatlari prezidentlarining qo’shma bayonot qabul qilishi unda: « H ozirgi davrning mu h imligi h isobga olinib mamlakatimiz х alqlari h ayotining h ozirgi h olati va kelajagi uchun mahsulyatni х is etgan h olda, biz teng h uquqli hamkorlarmiz, ya х shi qo’shnichilik va o’zaro h urmat davlatlarimizning bir-biriga o’zaro munosabatlarda asosiy tamoyillar bo’lib qolishini tasdiylaymiz», deb ehtirof etiladi. Mazkur mintaqada istiyomat qilayotgan х alqlar tari х iy, madaniq taraqqiyotning mushtarakligi bilan bellashadigandir, ularni anhanalar va ma’naviy ma’naviy qadryatlar jipslashib turadi. Ular h ar doim o’zaro h urmat tinch totuvlik va ya х shi qo’shnichilik ru x ida yashab kelganlar. Umumiy ma’naviy qadryatlar bilan bir qatorda bizni shuningdek, energetik, suv va mintaqaning boshqa tabiiy resurlaridan foydalanishga asoslangan anhanaviy savdo, iqtisodiy aloqalar birlashtirib turadi. Prezidentlar: «Mamlakatimiz o’rtasidagi siyosiy, savdo, iqtisodiy, ilmiy-te х nik, madaniq va ijtimoiy so Х alarda hamkorlik qilish uchun maqbul shart sharoit yaratib berishga h ar tamonlama tayyor ekanligini, buyuk ajdodlarimizdan qolgan boy merosni bundan keyin yanada boyitish, bu boylikdan mamlakatlarimizdagi mavjud iqtisodiy salo h iyatni yanadayuksaltirish yo’lida foydalanishga amaliy ishlar bilan ko’maklashamiz» , deb bayon qildilar. O’rta Osiyo mamlakatlari bugungi kunda Birlashgan millatlar tashkilotlari, Yevropa х avsizligi va hamkorlik tashkiloti, MD Х hamda boshqa nufuzli х alqaro tashkilotlarga a’zodir. «Biz , deb-aytilgan Qo’shma Bayonotda- tashqi siyosatda h uquqlarning barcha ehtirof etgan

tamoyillariga hamda ularga amal qilgan h olda h ududiy ya х litlik va bir-birimizning mustaqilligimizni so’ssiz h urmat qilish, tari х iy shakllangan chegaralarni tan olish lozimligini ehtirof etamiz. Biz, shuningdek, h ar bir davlatning o’z taraqqiyot yo’lini, davlat va jamiyat andozalarini tanlab olish h uquqini ehtirof etamiz, o’zimizning bir-birimizga nisbatan maqsadlarimiz birligiga shub Х a uyg’otuvchi tashqi kuchlar manfaatlariga х izmat qiluvchi bayonotlaridan tiyilib turilishga tayyor ekanligimizni bayon etamiz... Biz bir-birimiz bilan hamda boshqa mamlakatlar bilan ikki tomonlama, ham ko’p tomonlama, teng h uquqli va o’zaro foydali hamkorlik qilishga tayyor ekanligimi, mamlakatlarimiz va х alqlarimizning gullab-yashnashi va ravnaq topishiga erishishining asosi bo’lish va bu tamoyillarga og’ishmay amal qilishimizni tahkidlaymiz», deb aytiladi. Istiylol O’rta Osiyo mamlakatlari uchun bahamji h at bo’lib jahon hamjimiyatiga qo’shilib, demokratik tamoyillarga asoslangan, Х ar tamonlama rivojlangan, kelajagi buyuk davlitni barpo etish uchun barcha imkoniyatni yaratib berdi. Uni qo’ldan boy bermay olg’a siljitish- barchamizning muqaddas, sharafli, majburiy burchimizdir. Jahon hamjamiyatiga qo’shilishida jamiyatimizdagi tinchlik-totuvlik, barqarorlik katta vositachilik vazifasini bajarib kelmoqda. Prezidentimiz tahkidlaganidek, «bizni sotsialistik tuzumdan keyingi bir qator mamlakatlardan farqlab turgan, yuksak darajada rivojlangan, yuksak madaniq demokratik davlatlari bilan yaqinlashtirib turgan, jahon hamjamiyatiga Х ar tamonlama qo’shilib ketish yo’l ochib berayotgan narsa-fuqarolar tinchligi, millatlararo totuvlik, ijtimoy barqarorlikdir». Barqarorlik, tinchlik, millatlararo totuvlik х alqimizning buyuk ijtimoiy- siyosiyqadryatlarini tashkil etadi, ularni avaylab saqlash va musta h kamlashga intilish х alqimizning o’ziga х os fazilati bo’lib kelgan va h ozirgi vaqtda ham shunday bo’lib kelmoqda. Х alqlar o’rtasida tinchlik-totuvlik, do’stlik va o’zaro hamkorlik munosabatlarini o’rnatish mamlakatlarimizning ongiga, qoniga chuqur singib ketgan. O’zbekiston jahonda tinchlik va х avfsizlikni saqlash, tinchliksevar mamlakatlar bilan h ar tamonlama hamkorlik aloqalarini yo’lga qoyish hamda taraqqiyotga erishishning o’ziga х os yo’lini tanlab olgan. Shuning uchun ham uning jahon jamiyatidagi obro’ va e’tibori tobora ortib bormoqda. Barqarorlik, tinchlik, totuvlik bular davlatimizning yangi binosini barpo qiladigan poydevordir. Bu bizning ertangi porloq kunimizga boradigan to’g’ri yo’ldir. Ma’lumki, umumjahon х avfsizlikka erishishdan, muayyan mintaqadagi davlatlarning hamjamiyatligi va birlikdagi harakatidan boshlanadigan jarayon. Shuni e’tiborga olgan holda, O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A. Karimov BMTning 48,50,55 sessiyalarida

so’zlagan nutqida Afg’oniston va Tojikistonda barqarorlik, tinchlikka erishish uchun mazkur mintaqalarda joylashgan davlatlarning bir-birini o’zaro anglash va birgalashib h arakat qilishlarining zarurligini uqtirib o’tdi va bir necha takliflarni olg’a surdi. «Biz uchun yagona to’g’ri yo’l,-deydi I.Karimov- х aloqatli ravishda o’z qobig’ida o’ralib qolish emas, balki bu jarayonda ma’lum qiyinchilik va nomukammalliklar mavjudligiga qaramasdan, jahon hamjamiyatiga qo’shilish yo’lidir». Hozirgi o’ta murakkab va ziddiyatli jarayon vaqtida х ukumatimiz tomonidan uzoqni ko’zlab olib borilayotgan insonparvarlik siyosati tufayli, yurtimizda osoishtalik, tinchlik va totuvlik fuqorolarning kundalik turmush tarziga aylanib ketgan. Bu esa o’z navbatida respublikamizni jahon hamjamiyatiga qo’shilishiga katta zamin yaratmoqda. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, mustaqillikka erishgan h ar bir mamlakat o’z doirasida chegaralanib qolmasdan, boshqa х alqlar bilan do’stona bo’lgan taqdirdagina taraqqiyot yo’liga tusha oladi. Buni biz o’z h ayotimizda yaqqol ko’rib turibmiz. Globallashuv hodisasi . Hozirgi davr haqida aniqroq tasavvur hosil qilish uchun XX asr boshigacha jahon tarixi asosan mustaqil rivojlangan va bir - biriga jiddiy ta’sir k о ‘rsatmagan sivilizatsiyalardan iborat b о ‘lganini nazarda tutish muhimdir . Hozirgi zamonda dunyo s о ‘nggi yuz yillik ichida yuz bergan jamiyat hayoti barcha jabhalarining faol integratsiyalashuvi natijasida sezilarli darajada о ‘zgardi va yaxlit bir butun organizmga aylandi. Buning oqibati о ‘laroq, ayrim xalqlar va butun insoniyatning ijtimoiy ongida global jarayonlar va ularning ta’sirida yuzaga kelgan umumiy (dunyo miqyosidagi) muammolar bilan belgilangan jiddiy о ‘zgarishlar yuz bera boshladi. Jahon hamjamiyati о ‘z rivojlanishining yangi bosqichiga qadam q о ‘ygani, u avvalgi bosqichlardan nafaqat о ‘zgarishlar miqyosi, balki faollik darajasi va universal xususiyati bilan ham farq qilishi ayon b о ‘ldi. Bu о ‘zgarishlarning butun majmui, shuningdek ularning sabablari 1990-yillarda globallashuv (lot. globus – yer kurrasi) deb nomlandi. Globallashuv jamiyat hayotining turli jabhalarida butun Yer sayyorasi uchun yagona b о ‘lgan tuzilmalar, aloqalar va munosabatlarning shakllanishi, universallashuv jarayonidir. Shuningdek globallashuv global makonning tutashligi, yagona jahon x о ‘jaligi, umumiy ekologik о ‘zaro aloqadorlik, global kommunikatsiyalar va shu kabilar bilan tavsiflanadi. Globalistika. Jahon rivojlanishining eng yangi tendensiyalarini anglab yetish borasidagi k о ‘p sonli say-harakatlar globallashuv jarayonlarining mohiyati, tendensiyalari va sabablarini, ular ta’sirida yuzaga kelayotgan global muammolarni aniqlash va bu jarayonlarning oqibatlarini anglab yetishga qaratilgan fanlararo ilmiy tadqiqotlar sohasi – globalistika paydo

b о ‘lishiga olib keldi. Kengroq ma’noda «globalistika» atamasi globallashuvning turli jihatlari va global muammolarga oid ilmiy, falsafiy, madaniy va amaliy tadqiqotlarni, jumladan ularning natijalarini, shuningdek ularni ayrim davlatlar darajasida ham, xalqaro miqyosda ham iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jabhalarda amalga joriy etish borasidagi amaliy faoliyatni ifodalash uchun q о ‘llaniladi. Shuni ta’kidlash lozimki, globalistika odatda ilmiy bilimning tabaqalanishi natijasida yoki turdosh fanlar tutashgan joyda paydo b о ‘ladigan ayrim fanlar qatoriga kirmaydi. Uning vujudga kelishi zamirida qarama-qarshi jarayonlar – hozirgi zamon faniga xos b о ‘lgan integratsiyalashuv jarayonlari yotadi. Globalistika tadqiqotlar va bilishning shunday bir jabhasiki, bu yerda turli fanlar bir-biri bilan uzviy aloqada, har biri о ‘z predmeti va metodi nuqtai nazaridan, globallashuvning turli jihatlarini tahlil qiladi, global muammolarni bir- biridan alohida va yaxlit tizim sifatida о ‘rganib, ularning yechimlarini taklif qiladi. Globalistika mustaqil ilmiy y о ‘nalish va ijtimoiy amaliyot sohasi sifatida 1960-yillarning oxirlarida shakllana boshladi, lekin uning paydo b о ‘lishi uchun obektiv asoslar ancha oldin yuzaga kelgan edi. Global jarayonlarning shakllanish tarixi. Hozirgi globallashuv jarayonlarining ilk nishonalariga XV asr oxirlaridan boshlab duch kelish mumkin, XIX asr boshiga kelib esa u amalda real shakl-shamoyil kasb etdi. Bu pirovardida yagona geografik, ma’lum darajada iqtisodiy va siyosiy jahon maydoni shakllanishiga olib kelgan Buyuk geografik kashfiyotlar yuz bergan davr edi. Ayni shu davrda dunyoni tushunishga nisbatan geotsentrik yondashuvlar geliotsentrik yondashuvlarga о ‘rin b о ‘shatdi, insoniyat esa, nihoyat, kun va tunning almashishini t о ‘g‘ri talqin qilishga muvaffaq b о ‘ldi. Fan falsafadan ajralib chiqib, bilimlar t о ‘planishi va texnikaning rivojlanishiga kuchli turtki berdi, fan-texnika taraqqiyoti va sanoat inqilobi yuz berishiga sabab b о ‘ldi. S о ‘nggi zikr etilgan voqealar pirovard natijada insonning tabiatni о ‘zgartiruvchi imkoniyatlari va uning atrof muhit bilan munosabatini butunlay о ‘zgartirdi. Yer kurrasi shar (globus) k о ‘rinishida ekanligini nazariy va amaliy jihatdan isbotlab insoniyat о ‘z tarixida birinchi b о ‘lib savdo-sotiq sohasida dunyo darajasiga chiqdi va dunyo miqyosida xalqaro munosabatlarga asos soldi. Ayni shu davrda ilk transmilliy savdo kompaniyalari vujudga keldi. Tez orada ularning faoliyati sof savdo chegarasidan tashqariga chiqdi va ular qullarni q о ‘lga kiritish va ularni ekspluatatsiya qilish, bosib olingan hududlarda plantatsiyalar va manzilgohlar barpo etish jarayonida ishtirok eta boshladi, nihoyat, о ‘z davlatlari amalga oshirayotgan mustamlakachilik siyosatining asosiy ijrochisiga aylandi.

Bularning barchasi jiddiy migratsiya jarayonlari yuz berishiga ham sabab b о ‘ldi; xususan, mustamlakachilar qora tanli qullarni Afrikadan Amerikaga ommaviy tarzda tashib keltira boshladilar va shu tariqa uning demografik tarkibini butunlay о ‘zgartirdilar. Shuning о ‘ziyoq globallashuv turli xalqlarning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayoti bilan avvalboshdan uzviy bog‘liq b о ‘lgan, degan xulosaga kelish imkonini beradi. XVII asr boshlariga kelib sharq va g‘arb savdogarlari ulkan hududlarni о ‘zlashtirdilar va deyarli butun dunyo b о ‘ylab joylashdilar. Shu tariqa ular insoniyat tarixida birinchi b о ‘lib yagona global iqtisodiy va siyosiy tizimning zaruriy asoslarini yaratdilar va mazkur tizim shakllanishi uchun zamin hozirladilar. Shunday qilib, XV-XVI asrlarda yuz bergan buyuk geografik kashfiyotlar jahon tarixining rivojlanish jarayonida tub burilish yasadi va «Yevropa siyosatining keskin, misli k о ‘rilmagan darajada kengayishiga olib keldi. Dunyo chegaralari muayyan darajada kengaydi. Endilikda Yevropa mamlakatlari о ‘rtasidagi turli ziddiyatlarga mustamlakalar uchun kurashda raqobat ham q о ‘shildi» . R us olimi V.Inozemsev bu haqda tо‘xtalib, quyidagilarni yozgan edi: “Globallashuv, aslini olganda kо‘klarga kо‘tarib maqtalayotgan umuminsoniy qadriyatlarga tayanuvchi yagona tamaddunning shakllanish jarayoni emas, balki mutlaqo о‘zga holatni – jamiyatning “g‘arbona” modeli ekspansiyasini va dunyoning ana shu modelga moslashishini ifodalaydi. Bugun globallashuv deb atalayotgan jarayonni g‘arblashtirish deya aniqroq ifodalash mumkin”. 1 Shu tariqa yangi xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarga, turli madaniyatlarning о‘zaro ta’siriga va G‘arbiy Yevropa dengiz davlatlarining о‘zlari kashf etgan yer kurrasining turli hududlaridagi ekspansiyasiga asos solindi. Fundamental globallashuv dunyo miqyosidagi aloqalar, tuzilmalar va munosabatlar yuzaga kelishi bilan bog‘liq. Mazkur jarayonlar natijasida dunyo о‘zining deyarli barcha jihatlarida yaxlit bir butun organizm sifatida uzil-kesil shakllandi. Fundamental deb nomlanuvchi bunday globallashuvning ilk alomatlari XIX asrning ikkinchi yarmida paydo bо‘ldi, XX asr о‘rtalariga kelib esa u tо‘la darajada borliqqa aylandi. Ayni shu davrda dunyoni iqtisodiy bо‘lib olish yakunlandi va buning natijasida turli mamlakatlar va xalqlarning kuchayib borayotgan о‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqadigan mutlaqo yangicha tusdagi keskin xalqaro muammolar yuzaga keldi. Bu jarayonlar nafaqat iqtisodiyot, siyosat va ijtimoiy hayotni, balki aloqa va kommunikatsiya vositalarini, shuningdek ma’naviy jabha – madaniyat, fan va falsafani ham qamrab oldi. Turli-tuman 1 В.Иномземцев.Ветернизация как глобализация и “глобализация” как американизация. “Вопросы философии”, 2004,№4, стр.60.

xalqaro tashkilotlar, forumlar, sezdlar, kongresslar vujudga kela boshladiki, bunga о‘sha davrda aloqa va ommaviy kommunikatsiya vositalarining faol rivojlanishi ham imkoniyat yaratdi. Shunday qilib, amalda butun dunyo kuchli davlatlar va yirik monopoliyalar о‘rtasida keskin kurash va ta’sir doiralarini bо‘lib olish maydoniga aylandi va bu pirovardda Birinchi jahon urushi boshlanishiga olib keldi. Bu urushda jahonning kо‘p sonli xalqlari bevosita yoki bilvosita ishtirok etdi, chunki shu davrgacha dunyo miqyosida yuzaga kelgan iqtisodiy va siyosiy bog‘liqlik sayyoraning birorta ham yirik davlatiga urushdan yoki hech bо‘lmasa uning ta’siri va oqibatlaridan butunlay chetlashish imkonini bermas edi. Bu mazkur davrdan e’tiboran tarix faqat Yevropa tarixi yoki, aytaylik, alohida Xitoy, Rossiya, Amerika, G‘arb, Sharq tarixi bо‘libgina qolmasdan, insoniyat tarixiga, ya’ni tom ma’nodagi jahon tarixiga ham aylanganidan dalolat beradi. 1918 yilda Birinchi jahon urushining tugashi xalqaro maydonda kuchlarning yangicha nisbati yuzaga kelishiga sabab bо‘ldi va turli davlatlarning urushdan keyingi munosabatlari, manfaatlari va qarama-qarshiliklarini yanada tarangroq tugunga bog‘lagan oqibatlarga olib keldi, shu tariqa butun dunyoni barcha asosiy kо‘rsatkichlar bо‘yicha jahon hamjamiyatiga aylantirdi. Pirovardda Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari oralig‘idagi davrda globallashuv jarayonlari yanada bо‘rtibroq namoyon bо‘ldi. Bu davrda, globallashuvning asosiy belgilari: a. biosferaga antropogen ta’sirning kuchayishi va insonning real «geologik kuch»ga aylanishi; b. ommaviy madaniyat, avvalo kino, musiqa, adabiyot, keng iste’mol mollari ishlab chiqarish sohasida faol rivojlana boshlashi; c. televizorning ixtiro etilishi, vaqt о ‘tishi bilan u ommaviy madaniyatning asosiy targ‘ibotchisiga va globallashuv ramziga aylanishi; d. makon va vaqtni ilk bor insonning kundalik hayoti k о ‘rsatkichlariga qadar uzil-kesil «qisqartirgan» havo kemalarida qit’alararo q о ‘nmay, t о ‘g‘ri uchib о ‘tishlarlarda namoyon b о ‘ldi. Ammo yechilmagan ziddiyatlar va umumiy bog‘liqlikning kuchayishi insoniyat tarixidagi eng katta va davomli urush – Ikkinchi jahon urushi boshlanishiga olib keldi. Bu safar dunyo miqyosidagi urushda Yer aholisining t о ‘rtdan uch qismi ishtirok etdi, Birinchi jahon urushiga qaraganda bir necha baravar k о ‘proq qurbonlar berildi. Dunyo miqyosidagi jarayonlarning globallashuvi nuqtai nazaridan bu urushlarning ikkalasi ham amalda ayni bir global urushning turli bosqichlari edi. Ularning о ‘rtasidagi farq faqat

miqdor k о ‘rsatkichlarida k о ‘rinadi. Mohiyat e’tibori bilan, ikkala urush ham ayni bir masalalarni yechish – XX asr boshida b о ‘lib olingan, yaxlit va о ‘zaro bog‘langan dunyoni qayta b о ‘lib olishga qaratilgan edi. Urush olib borish usullari ham deyarli bir edi, farqi esa, texnik jihozlanish darajasi va miqyosi Ikkinchi jahon urushida bir necha baravar yuqori, mafkuraviy ta’sir esa avvalgi urushda yo mavjud b о ‘lmagan radio, telefon, yo hali yaxshi rivojlanmagan aviatsiya, dengiz, temir y о ‘l, avtomobil transporti aloqa va kommunikatsiya vositalaridan keng foydalanish bilan k о ‘p karra kuchaytirilishida namoyon b о ‘ldi. Ikkinchi jahon urushi ham, xuddi avvalgi jahon urushidek, urushdan keyingi dunyoviy tartibning о ‘ziga xos xususiyatiga aylangan bir qator olamshumul oqibatlarga olib keldi. Ularning orasida eng muhimi shu b о ‘ldiki, urush mutlaqo yangi qurol turi (atom va reaktiv qurol) yaratish borasidagi tadqiqotlar va amaliy ishlarni rag‘batlantirdi. Mazkur davrda ularning ilk namunalari jangovar sinovdan о ‘tkazildi va insoniyatga butun dunyoni xarobazorga aylantirish va barcha tirik mavjudotlarni qirib tashlash uchun cheksiz imkoniyatlar yaratdi. Fan-texnika taraqqiyotining ayni shu yutuqlari keyinchalik «sovuq urush» davrida avj olgan qurollanish poygasining mohiyati va mazmunini belgilab berdi va sayyoramizning nozikligi va makonda tutashligini amalda namoyish etdi. Ikkinchi jahon urushining boshqa bir oqibati jamiyat hayotining ijtimoiy-siyosiy sohasida yuzaga keldi va u turli-tuman xalqaro tashkilotlarning mislsiz darajada о ‘sishida namoyon b о ‘ldi. Ularning orasida Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), hech shubhasiz, ajralib turadi. Yevropadagi integratsiya jarayonlari ham urushning tugashi bilan bog‘liq b о ‘lib, Buyuk Britaniya bosh vaziri U.Cherchill Yevropa q о ‘shma Shtatlarini tuzishga chaqirgan 1946 yilni ularning sanoq boshi deb hisoblash mumkin. Bosh harbiy jinoyatchilar guruhi va natsistlarning asosiy tashkilotlari ustidan о ‘tkazilgan Nyurnberg sud jarayoni yana bir muhim tadbir va ayni vaqtda xalqaro munosabatlarni huquqiy tartibga solish sohasida dunyo miqyosidagi hamkorlikning ilk tajribasi b о ‘ldi. Bu jarayon 1945 yil 8 avgustda g‘olib mamlakatlar – SSSR, AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya tomonidan tashkil etilgan tarixdagi birinchi Xalqaro harbiy tribunal tomonidan amalga oshirildi va hozirgi xalqaro sud tizimini tashkil qilish y о ‘lidagi muhim qadam b о ‘ldi. Ayni shu davrda liberalizm va demokratiya g‘oyalari dunyo miqyosida keng tarqala boshladi, ijtimoiy borliq asoslarini, jamiyatning axloqiy negizlari va ijtimoiy rivojlanishning asosiy tamoyillarini qayta anglab yetishga qaratilgan jiddiy tadqiqotlar va nazariy ishlovlar majmui paydo b о ‘ldi. Globallashuvning serqirraligi. Dunyo miqyosidagi tahdidlar va globallashuv jarayonlarini aholining keng qatlamlari anglab yetishi, shuningdek jahon hamjamiyati va unga

mos keluvchi qadriyatlarga munosabat, madaniyat, turmush tarzining shakllanishi gldoballashuv serqirraligi bosqichiga xos xususiyat hisoblanadi. 1970-yillardan globallashuv о ‘z rivojlanishining yangi bosqichiga k о ‘tarildi va serqirra tus oldi. Ayni shu davrda axborot- texnologiya inqilobining rivojlanishi jadallashdi, mif, din, falsafa, fan, ekologiya bilan bir qatorda global ong ijtimoiy ongning yana bir shakli sifatida paydo b о ‘ldi. Globallashuvning serqirragi jahon bozorini sezilarli darajada о ‘zgartirdi, jahon x о ‘jaligi о ‘ziga xos xususiyatlarini namoyon etib, milliy x о ‘jaliklardan kuchliroq va muhimroq tus olishiga imkoniyat yaratdi. Quyidagilar globallashuv serqirraligining muhim xususiyatlari hisoblanadi: a. «rezonans effekti»ning paydo bо‘lishi, bunda iqtisodiy yuksalishlar yoki tangliklar bir mamlakatdan u bilan uzviy bog‘liq bо‘lgan boshqa mamlakatlar va mintaqalarga о‘tadi; b. turli tovarlar va xizmatlar jahon bozorlarining yaratilishi; c. k о ‘rsatilgan tovarlar va xizmatlarga jahon narxlarining shakllanishi, ular mazkur tovarlar va xizmatlar milliy ishlab chiqaruvchilarining siyosatini k о ‘p jihatdan belgilashi. Iqtisodiyotning internatsionallashuvi va pul rolining unifikatsiyalashuvi bilan bir qatorda ommaviy jamiyat va unga mos keluvchi ommaviy madaniyatning shakllanishi serqirra globallashuvning о ‘ziga xos xususiyatiga va muayyan darajada uning qonuniy mahsuliga aylandi. Zamonaviy transport va aloqa vositalari sharofati bilan makon va vaqt omillari amalda muhim ahamiyatga ega b о ‘lmay qolgan globallashuv sharoitida, til turli xalqlarning iqtisodiy, siyosiy, ilmiy, maishiy va hokazo aloqalari va muloqoti y о ‘lidagi oxirgi jiddiy t о ‘siq b о ‘lib qoldi. Umumiy qabul qilingan tilga obektiv ehtiyoj doimo mavjud b о ‘lgan, lekin jahon savdosi va kapitallarni bir joydan boshqa joyga о ‘tkazish hajmlari k о ‘p karra о ‘sgan, siyosiy munosabatlar global darajagacha kengaygan, xalqaro jamoat tashkilotlari, sport musobaqalari, turistik industriya va shu kabilar paydo b о ‘lgan serqirra globallashuv davrida u ayniqsa kuchaydi. Bugungi kunda ingliz tili bir qator obektiv sabablarga k о ‘ra madaniyatlararo muloqot tiliga aylandi. 1991 yilda Internet paydo b о ‘lganidan s о ‘ng dunyo informatsion jihatdan ham uzil-kesil tutashdi. Kompyuter inqilobi va Internet tarmog‘ining rivojlanishi chegaralardan boshqa hamma narsa mavjud b о ‘lgan yangi axborot maydonini vujudga keltirdi. Globallashuvning serqirraligi siyosatning ham sezilarli darajada о ‘zgarishiga olib keldi. 1990-yillargacha «sovuq urush» holatida b о ‘lgan ikki harbiy-siyosiy blokning qattiq qarama-

qarshiligi bilan tavsiflangan ikki qutblilik xalqaro munosabatlarning asosiy xususiyati sanalgan b о ‘lsa, sotsialistik tizim parchalanishi bilan vaziyat butunlay о ‘zgardi. S о ‘nggi yillarda milliy davlatlar faoliyati bilan bir qatorda xalqaro munosabatlarning yangi, «noan’anaviy» subektlarining faolligi va ta’siri ham ancha о ‘sdi. Bu subektlar о ‘z soni, moliyaviy imkoniyatlari va siyosiy ta’siriga k о ‘ra ayrim davlatlar bilan bemalol bellasha oladi. Xalqaro munosabatlarning mazkur subektlari orasida eng muhimlari hukumatlararo tashkilotlar, transmilliy korporatsiyalar, xalqaro nohukumat tashkilotlar hisoblanadi. «Yashillar», «muqobillar», antiglobalistlar kabi ijtimoiy harakatlar ham keng dovruq qozondi. Globallashuvning serqirraligi madaniyat, xalqaro munosabatlar va xalqaro huquq sohasida jiddiy tarkibiy о ‘zgarishlar yasash bilan bir qatorda axloq, xulq-atvor meyorlari, qadriyatlarga munosabat va m о ‘ljallarda ham muhim о ‘zgarishlarga kuchli ehtiyojni yuzaga keltirdi. Mutlaqo yangi hodisa – jahon jamoatchilik fikri yuzaga keldi va sayyoramizda о ‘zini jahon fuqarosi deb hisoblovchi odamlar soni k о ‘paydi. Jahon hamjamiyati yangi ming yillik chegarasidan о ‘tib, о ‘z tarixiy rivojlanishining butunlay yangi bosqichiga qadam q о ‘ydi. Bu bosqich jahon ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy aloqalarining tarqoqligi va parokandaligidan ularning birligi, yaxlitligi, yagonaligi va globalligiga о ‘tish bilan tavsiflanadi. Global muammolar globallashuvning oqibati sifatida k о‘rib chiqilganda globallashuv jarayonlari odamlarga yangi g‘am-tashvishlar va ijtimoiy hayotning internatsionallashuvidan kelib chiqadigan yangi (global) muammolar keltirdi. Yuqorida qayd etib о‘tilganidek, ular ijtimoiy rivojlanishda, shuningdek «jamiyat-tabiat» tizimida uzoq vaqt mobaynida yuz bergan miqdor va sifat о‘zgarishlari mahsuli bо‘ldi. Shuni ta’kidlash lozimki, jahon hamjamiyati nafaqat yanada rang-barang, balki avvalgidan ham ziddiyatliroq shakl-shamoyil kasb etgani bilan tavsiflanadigan hozirgi vaziyat tarixda hech qachon bо‘lmagan. Bir tomondan, u bir-biriga о‘xshamaydigan, katta va kichik, rivojlangan va qoloq, tinchliksevar va urushqoq, yosh va qadimgi kо‘p sonli madaniyatlar, millatlar va davlatlardan iborat. Boshqa tomondan esa, insoniyat uchinchi ming yillikka yagona organizm sifatida, bir «umumiy uy», aniqroq aytganda, yashash sharoitlari nafaqat tabiiy kо‘rsatkichlar, ya’ni yashash uchun yaroqli hudud bilan, balki hayot faoliyati uchun zarur resurslar mavjudligi bilan ham chegaralangan Yer deb atalmish katta va odamga tо‘lib ketgan «kommunal kvartira» aholisi sifatida qadam qо‘ydi. Bu tо‘la anglab yetish jarayoni sо‘nggi о‘n yilliklardagina yuz bergan va endilikda u bilan barcha mamlakatlar va xalqlar hisoblashishga majbur bо‘lgan borliqdir. Mutaxxassis olimlar “Hayotiy manfaat”, “ta’sir etish

hududi” “davlat suvereniteti prinsipi” kabi masalalar globallashuv davri jahon siyosatining asosiy tamoyillari bо‘lib qoladi, 2 deb ta’kidlashayotgan bо‘lsalar, ba’zilari esa, bunga qarshi fikr bildirib, milliy manfaatlar butunlay yо‘qolib ketadi, chunki jahon siyosatiga milliy davlatlar о‘rniga yangi subekt kirib kelmoqda 3 , deydi. Pastuxov fikricha, globallashuv milliy davlatlarga о‘rin qoldirmaydi, ular о‘rniga jahon fuqarolik jamiyatini vujudga keltiradi. Ayni vaqtda shuni ta’kidlash lozimki, global muammolarning paydo bо‘lishi qandaydir yanglishish, kimningdir xatosi yoki ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishning ataylab tanlangan strategiyasi natijasi emas. Bu tarix injiqligi yoki tabiiy anomaliyalar mahsuli ham emas. Ushbu muammolarning ildizlari ancha chuqur bо‘lib, industrial jamiyat, umuman texnokratik yо‘naltirilgan madaniyatning keng miqyosdagi inqirozini yuzaga keltirgan hozirgi sivilizatsiyaning vujudga kelish tarixiga borib taqaladi. Ijtimoiy rivojlanishning jadallashuvi. Bunday rivojlanish, avvalo, atrof muhitning tanazzuliga olib keldi va tez orada insonning о‘zi ham tanazzulga yuz tutganini namoyon etdi. Zero inson xulq-atvori, tasavvurlari va fikrlash tarzi uning atrofida yuz bera boshlagan о‘zgarishlarga muvofiq о‘z vaqtida о‘zgarishga qodir bо‘lmay qoldi. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning jadal sur’atlarda rivojlanishiga esa insonning о‘zi va uning fan va texnika sohasidagi yangi va yangi yutuqlar bilan kо‘p karra kuchaytirilgan izchil о‘zgartiruvchi faoliyati sabab bо‘ldi. Sо‘nggi о‘n yilliklarning о‘zida fan-texnika yutuqlari о‘sishi natijasida jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishida avvalgi yuz yilliklarga qaraganda kо‘proq о‘zgarishlar rо‘y berdi. Bunda о‘zgarishlar jarayoni о‘sib boruvchi tezlikda rivojlandi va ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda yanada chuqurroq va jiddiyroq о‘zgarishlar yasadi. Masalan, verbal (og‘zaki) muloqotdan yozuvning yaratilishiga qadar insoniyat taxminan uch million yilga, yozuvdan kitob bosmasi ixtiro qilingunga qadar taxminan besh ming yilga, kitob bosmasidan telefon, radio, televideniye kabi audiovizual vositalar yaratilgunga qadar taxminan besh yuz yilga teng yо‘lni bosib о‘tgan bо‘lsa, odatdagi audiovizual vositalardan zamonaviy kompyuterlarga о‘tish uchun ellik yildan kamroq vaqt talab etildi. Misli kо‘rilmagan sur’atlarda-atigi 10-15 yil ichida odamlar Internet va uyali aloqa yordamida muloqot qilish uchun cheksiz imkoniyatlarni qо‘lga kiritdilar. Yangi ixtirolar yaratilganidan ular amalga joriy etilgunga qadar о‘tadigan vaqt ham yanada qisqardi; ular endi aksariyat hollarda yillar bilan emas, balki oylar va hatto kunlar bilan о‘lchanadi. XXI asrning eng sо‘nggi kashfiyotlaridan biri bо‘lmish nanotexnologiyalarning 2 Қаранг. Громыко Ан., Громыко Ал. Левоцентризм: проблема и преспективы// Альманах «Форум» 2000. На рубеже веков. М., «Весь мир. 2000», стр.34-35. 3 Қаранг. Пастухов В. Национальный и государственный интересы России: игра слов или игра в слова (Реплека), «Полис», 2000, №1, стр.95.

(mitti texnologiyalar)yaratilishi insonning barcha sohadagi imkoniyatlarini yanada kengaytirdi. (Bu haqda Axborot va axborotlashuvning falsafiy asoslari mavzusida batafsil ma’lumot berilgan). Shunday qilib, atigi ikki-uch yuz yil muqaddam turli millatlar asosan alohida-alohida yashagan, ularning о‘zaro aloqalari yaxshi yо‘lga qо‘yilmagan bо‘lsa, endilikda Yerda nafaqat «oq dog‘lar», ya’ni inson oyog‘i yetmagan joylar qolmadi, balki tabiiy holatiga inson bevosita yoki bilvosita ta’sir kо‘rsatmagan sof hududlar, suv va fazo bо‘shliqlari ham deyarli mavjud emas. Bularning barchasi endi bizning sayyoramizni «umumiy uy», «Koinotdagi orolcha», «qattiq tо‘lqinlanayotgan okeandagi qayiq», «dunyoviy qishloq» deb, barcha odamlar uchun umumiy tus olgan muammolarni esa - olamshumul, umuminsoniy, global deb nomlash uchun asos bо‘lmoqda. Global tendensiyalarni anglashning ahamiyati. Jahonda yuz berayotgan о‘zgarishlarning ba’zi bir tendensiyalari olimlar va faylasuflar diqqat markazidan bu о‘zgarishlar barchaga ravshan bо‘lishidan oldinroq о‘rin oldi. Masalan, ijtimoiy rivojlanishga turli sivilizatsiyalarning oldinma-ketin almashishi sifatida qaragan ingliz tarixchisi A.Toynbi (1889-1975) kompyuter inqilobidan ancha oldin «XX asrda umumjahon tarixi boshlandi» degan xulosaga keldi. Shu tariqa tub о‘zgarishlar nafaqat jamiyat qurilishi negizlarida, balki dunyo miqyosida yuz berayotgan ijtimoiy jarayonlarning asosiy tendensiyalarida ham aks etgani ta’kidlandi. Hozirgi zamon nemis falsafasining atoqli namoyandasi K.Yaspers (1883-1969) bu xususda yanada aniqroq fikr bildirdi. U 1948 yilda e’lon qilgan «Tarix kurtaklari va uning maqsadi» asarida, jumladan, shunday deb yozadi: «Ilk bor olamshumul ahamiyat kasb etgan bizning tarixan yangi sharoitimiz Yerda odamlarning real birligidan iboratdir. Zamonaviy aloqa vositalarining texnik imkoniyatlari sharofati bilan sayyoramiz insonga tо‘la ochiq bо‘lgan yagona yaxlitlikka aylandi» . Bu, yuqorida kо‘rsatib о‘tilganidek, tarixiy о‘lchovlarga kо‘ra jadal sur’atlarda emas, balki misli kо‘rilmagan shitob bilan yuz berdi. Bunda dunyoning yagonaligi tarixiy taraqqiyotni belgilovchi muhim omilga aylandi. Ikkinchi jahon urushi jahon hamjamiyatining parokandaligiga uzil-kesil chek qо‘ydi. Urush tugagani zahoti K.Yaspers «Shu davrdan e’tiboran yaxlit bir butunning yagona tarixi sifatidagi jahon tarixi boshlanadi, - deb qayd etdi. Endi butun dunyo asosiy muammo va vazifaga aylandi. Shu tariqa tarixning butunlay о‘zgarishi yuz beradi. Dunyo mamlakatlari va xalqlari tutashdi. Yer kurrasi yaxlit va yagona

tus oldi. Yangi xavflar va imkoniyatlar paydo bо‘lmoqda. Barcha muhim muammolar dunyo miqyosidagi muammolarga, vaziyat – butun insoniyat vaziyatiga aylandi» . Borliq, ong, hayotning mazmuni azaliy falsafiy muammolariga va falsafada muttasil muhokama qilinadigan boshqa masalalarga hozirgi davr shu tariqa ilgari hech qachon mavjud bо‘lmagan, mutlaqo yangi mavzu – insoniyatning yagona taqdiri va Yerdagi hayotni saqlash mavzusini qо‘shimcha qildi. XX asrda fan va texnika sohasidagi aqlni lol qoldiradigan natijalar ta’sirida ilk texnokratik ijtimoiy nazariyalar paydo bо‘ldi. Shulardan birining muallifi – amerikalik iqtisodchi va sotsiolog T.Veblen jamiyatning rivojlanishida sanoat ishlab chiqarishi va texnika taraqqiyotining yetakchi rolini birinchilardan bо‘lib falsafiy jihatdan asoslab berdi. Uning fikricha, hozirgi zamon davlati muhandislar va texniklar tomonidan boshqarilishi lozim, chunki ishlab chiqarishni jamiyat manfaatlarida rivojlantirish (bu g‘oya T.Veblen texnokratik nazariyasining mag‘zini tashkil etadi) faqat ularning qо‘lidan keladi va siyosiy hokimiyat ularga ayni shu maqsadni rо‘yobga chiqarish uchun kerak. Shu davrda yangi tendensiyalarga nisbatan boshqacha munosabatni ilgari suruvchi yondashuvlar ham paydo bо‘ldi. Xususan, tabiat bilan jamiyatning о‘zaro munosabati muammolarini anglab yetishda V.I.Vernadskiyning roli va u noosferani yaxlit umumbashariy hodisa sifatida tushunishi mhim ahamiyatga ega bо‘ldi.. Shunga о‘xshash fikrlarni taniqli fransuz faylasufi, teolog P.Teyyar de Sharden ham ilgari suradi. Biosferaning tarkibiy qismi sifatida insonning betakrorligini asoslashga harakat qilar ekan, u insonning tabiat bilan munosabatlarini uyg‘unlashtirish konsepsiyasini rivojlantirdi va butun insoniyatning birlashishi yо‘lida egoistik niyatlardan voz kechishga chaqirdi . Shunday qilib, faylasuflar va olimlar XX asrning birinchi yarmidayoq nafaqat yangi davr – umumbashariy hodisalar davri boshlanayotganini, balki bu yangi sharoitlarda odamlar tabiiy va ijtimoiy stixiyaga faqat bahamjihat qarshilik kо‘rsata olishi mumkinligini ham anglab yetdilar. Texnooptimizm. Ammo qayd etilgan qarashlar 60-yillarning boshlariga kelib texnokratik kayfiyatlarning yangi tо‘lqini bilan chetga surib qо‘yildi va qariyb ikki о‘n yillik mobaynida ommaviy ongga о‘z ta’sirini yо‘qotdi. Bunga urushdan keyingi davrda jahonning deyarli barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarini qamrab olgan sanoat yuksalishi sabab bо‘ldi. 50- 60-yillarda ijtimoiy taraqqiyot istiqbollari G‘arbda ham, Sharqda ham aksariyat mamlakatlar uchun porloq bо‘lib tuyular edi.. Ijtimoiy ongda har qanday dunyoviy va hatto koinot muammolarini fan va texnika yordamida hal qilish mumkin degan illyuziyani yaratgan

texnooptimistik kayfiyatlar kuchaydi Bunday qarashlar «iste’mol jamiyati»ni ijtimoiy rivojlanish maqsadi deb e’lon qilgan kо‘p sonli nazariyalarda о‘z aksini topdi. Ayni shu davrda «industrial», «postindustrial», «texnotron», «informatsion» jamiyatlarning turli konsepsiyalarini yaratish ustida faol ish olib borildi. 1957 yilda taniqli iqtisodchi va sotsiolog J.Gelbreyt «Serobgarchilik jamiyati» kitobini e’lon qildi va uning asosiy g‘oyalarini keyinchalik о ‘zining «Yangi industrial jamiyat» deb nomlangan boshqa asarida rivojlantirdi. Uning asarlarida inson fan va texnika sohasida erishayotgan yutuqlarga yuksak va faqat ijobiy baho beriladi, mazkur yutuqlar ta’sirida jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalarida chuqur о ‘zgarishlar yuz berayotganiga e’tibor qaratiladi. Taniqli fransuz faylasufi R.Aron asarlarida, shuningdek, uning 1956-1959 yillarda Sorbonna universitetida о ‘qilgan ma’ruzalarida, amerikalik siyosatshunos U.Rostouning 1960 yilda chop etilgan va о ‘z davrida shov-shuvga sabab b о ‘lgan «Iqtisodiy о ‘sish bosqichlari. Nokommunistik manifest» kitobida «industrial jamiyat» nazariyasi yanada t о ‘laroq asoslab berildi. Bu olimlar fikriga k о ‘ra, fan-texnika inqilobi ta’sirida «odatdagi» agrar jamiyat о ‘rnini sanoat jihatidan taraqqiy etgan «industrial» jamiyat egallaydi va bu yerda bozor sharoitida ommaviy ishlab chiqarish birinchi о ‘ringa chiqadi. Sanoatning rivojlanish va texnika yutuqlaridan foydalanish darajasi bunday jamiyat progressivligining bosh mezonlariga aylanadi. Jamiyat hayotining barcha sohalariga kompyuterlarning keng joriy etilishi yangi nazariyalar, chunonchi: «postindustrial», «informatsion» (D.Bell, G.Kan, J.Furaste, A.Turen), «texnotron» (Z.Bjezinskiy, J.J.Servan-Shrayber), « о ‘ta industrial», «kompyuter» (A.Toffler) jamiyati nazariyalari yuzaga kelishiga sabab b о ‘ldi. Ularda ijtimoiy taraqqiyotning asosiy mezoni sifatida texnika yutuqlari, aniqrog‘i faqatgina ular emas, balki fan va ta’limning rivojlanishi amal qiladi. Kompyuter texnikasi negizida yaratilgan yangi texnologiyalarning amalga joriy etilishi taraqqiyotning muhim mezoni hisoblanadi. Amerikalik taniqli faylasuf va sotsiolog D.Bell b о ‘lg‘usi ijtimoiy qurilish shakl- shamoyillarini belgilar ekan, hali Internet paydo b о ‘lishidan ancha oldin shunday degan edi: «Shunga ishonchim komilki, axborot va nazariy bilim postindustrial jamiyatning strategik resurslaridir. Bundan tashqari, о ‘zining yangi rolida ular hozirgi tarixning tub burilish nuqtalaridir» . D.Bell birinchi burilish nuqtasi sifatida hozirgi jamiyatda «umumiy bilim» sifatida asosiy ishlab chiqaruvchi kuchga aylangan fan xususiyatining о ‘zgarishini qayd etadi. Ikkinchi

burilish nuqtasi yangi texnologiyalar paydo b о ‘lishi bilan bog‘liq b о ‘lib, ular, sanoat inqilobi davri texnologiyalaridan farqli о ‘laroq, о ‘ta moslashuvchan va osongina qayta ixtisoslashtirilishi mumkin. U «Hozirgi texnologiya betakror va ayni vaqtda rang-barang natijalarga erishish uchun k о ‘p sonli muqobil y о ‘llar ochadi, bunda moddiy ne’matlar ishlab chiqarish mislsiz darajada о ‘sadi. Bular – imkoniyatlar, hamma gap ularni r о ‘yobga chiqarishda» , deb qayd etgan edi. Texnopessimizm fan texnika yutuqlari insoniyatni boshi berk k о ‘chaga olib kiradi va pirovardda u halok b о ‘ladi deb hisoblaydi. K о ‘rib chiqilayotgan nazariyalarning ayrim tarafdorlari fan-texnika inqilobining salbiy oqibatlariga, xususan atrof muhitning ifloslanishi muammolariga ma’lum darajada e’tibor bergan b о ‘lsalar-da, lekin, umuman olganda, ularning hech biri bundan 1980-yillarning о ‘rtalarigacha jiddiy tashvishga tushmadi. Chunki, fan- texnika taraqqiyoti hamma narsaga qodir ekanligiga ishonch haddan tashqari katta edi. Ayni zamonda 1960-yillarning oxirlaridan ekologik qiyinchiliklardan tashqari aksariyat davlatlar va hatto qit’alarga tahdid solgan boshqa muammolar: aholining nazoratsiz о ‘sishi, turli mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasining notekisligi, xom ashyo resurslari va oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash va boshqalar tobora b о ‘rtibroq namoyon b о ‘la boshladi. Tez orada ular fan va falsafa diqqat markazidan о ‘rin olib, qizg‘in bahs va munozaralar predmetiga aylandi. K о ‘rsatilgan muammolarni falsafiy tahlil qilish borasidagi dastlabki urinishlarning о ‘ziyoq texnokratik tendensiyalarga zid b о ‘lgan, keyinchalik «texnologik pessimizm» deb nomlangan qarashlarni namoyon etdi. «ekopessimizm», asosiy e’tibor inson faoliyatining salbiy oqibatlari va atrof muhit muammolariga qaratilgan, ularni yechish imkoniyatlari salbiy tusda k о ‘rilgan holdir. K о ‘pgina taniqli olimlar va faylasuflar, xususan G.Markuze, T.Rozzak, P.Gudmen va boshqalar о ‘z о ‘tmishdoshlarini shafqatsiz ssiyentizmda , insonni fan va texnika quliga aylantirishga urinishda ayblab, fan-texnika taraqqiyotiga qarshi chiqdilar. Fan-texnika taraqqiyotiga va umuman ijtimoiy taraqqiyotga qarshi norozilikning yangi t о ‘lqini yuzaga kela boshladi. Bu t о ‘lqin ta’sirida paydo b о ‘lgan g‘oyalar «aksiliste’mol» jamiyatini asoslashga harakat qilar va « о ‘rtacha odam»ni ozginaga qanoat qilish lozimligiga ishontirishga qaratilgan edi. Global muammolar paydo b о ‘lishining aybdorini topishga urinish jarayonida asosiy ayb «zamonaviy texnologiya»ga q о ‘yildi. Nafaqat fan yutuqlari, balki taraqqiyot g‘oyasi ham shubha ostiga olindi. О ‘z davrida J.J.Russo ilgari surgan «tabiat bag‘riga qaytish»ga chorlovlar paydo b о ‘ldi, iqtisodiy rivojlanishni erishilgan darajada «t о ‘xtatish» taklif qilindi.

Rim klubi. Yuqorida qayd etilgan qarashlardagi tub burilish asosan Rim klubi faoliyati ta’sirida yuz berdi. 1968 yil Rimda о ‘zining birinchi majlisiga yig‘ilgan olimlar, faylasuflar va jamoat arboblarining bu nufuzli xalqaro tashkiloti hozirgi davrning eng muhim umuminsoniy muammolari b о ‘yicha ma’ruzalar tayyorlash va e’lon qilishni о ‘z oldiga vazifa qilib q о ‘ydi. Bu tashkilotning 1972 yilda e’lon qilingan « О ‘sish chegaralari» deb nomlangan birinchi ma’ruzasiyoq juda katta shov-shuvga sabab b о ‘ldi, chunki insoniyat о ‘zi anglamagan holda «poroxli bochka ustida о ‘tirib, gugurt о ‘ynayotgani»ni k о ‘rsatib berdi. Rim klubining asoschisi va birinchi prezidenti Aurelli Pechchei mazkur tadqiqotga yozgan s о ‘zboshisida shunday deb qayd etgan edi: «Endilikda ona-Yerimiz har qanday о ‘sish sur’atlariga dosh berishga, insonning har qanday erkaliklarini k о ‘tarishga qodir ekanligiga sog‘lom fikrlaydigan odamlarning birortasi ham ishonmaydi. О ‘sish chegaralari borligi ravshan, lekin ularning qandayligi va qayerdaligini hali aniqlash lozim» . Mazkur ma’ruza mualliflari shunday aniqlash bilan shug‘ullandilar. Olingan natijalarning muxtasar mazmuni shundan iborat ediki, sayyoramiz hajmining chegaralari muqarrar tarzda inson imkoniyatining chegaralarini ham nazarda tutadi; moddiy о ‘sish cheksiz darajada davom etishi mumkin emas; ijtimoiy rivojlanishning haqiqiy chegaralari moddiy omillar bilan emas, balki ekologik, biologik va hatto madaniy omillar bilan belgilanadi. Ular jahon rivojlanishi asosiy tendensiyalarining kompyuter modelini tuzib, mazkur tendensiyalar saqlangan holda uchinchi ming yillik boshidayoq insoniyat voqealar ustidan nazoratni butunlay y о ‘qotishi va natijada halokatga yuz tutishi mumkin, degan t о ‘xtamga keldilar. Bundan ishlab chiqarishning о ‘sishini t о ‘xtatish, tobora k о ‘payib borayotgan aholi sonini esa tegishli ijtimoiy siyosat yordamida barqarorlashtirish lozim, degan xulosaga kelindi. Ma’ruza jahonning k о ‘plab tillariga о ‘girildi va dunyo b о ‘ylab keng tarqaldi, ishlab chiqarishning о ‘sishini t о ‘xtatish g‘oyasi tarafdorlari va muxoliflari о ‘rtasida qizg‘in bahs- munozaralarga sabab b о ‘ldi. S о ‘ngra navbatdagi ma’ruzalar majmui (bugungi kunda ular yigirmatadan oshib ketdi) paydo b о ‘ldi. Bu ma’ruzalar umuminsoniy muammolarning k о ‘pgina jihatlarini yoritib berdi va ularga nafaqat olimlar va faylasuflar, balki siyosatchilar, jamoat arboblari, umuman jahon hamjamiyati e’tiborini qaratdi. 9/2. Hozirgi davrning asosiy global muammolari mohiyati va darajalari. «Hozirgi davrning global muammolari» tushunchasi 1960-yillar oxiri – 1970-yillarning boshlarida keng tarqaldi va shundan beri ilmiy va siyosiy muomala(leksikon) hamda ommaviy ongdan mustahkam о ‘rin oldi. Aksariyat hollarda u global sanalmagan voqealar va hodisalarga nisbatan q о ‘llaniladigan atama sifatida ishlatiladi. Bunday holga milliy va umumbashariy

ahamiyatga molik voqealar tenglashtirilganida, masalan, muayyan bir mamlakatning ijtimoiy muammolarini nazarda tutib, ular «global» deb nomlangan holda duch kelish mumkin. Falsafada bu vazifani yechish uchun tegishli mezonlar belgilangan b о ‘lib, ularga muvofiq u yoki bu muammo global deb belgilanadi va shu tariqa bunday xususiyatga ega b о ‘lmagan boshqa k о ‘p sonli muammolardan farqlanadi. Etimologik jihatdan «global» atamasi, «globallashuv» atamasi kabi, yer kurrasi bilan bog‘liq. Ayni shu sababli butun insoniyat manfaatlariga daxldor muammolarni ham, dunyoning turli nuqtalaridagi har bir ayrim insonga tegishli b о ‘lgan, ya’ni umuminsoniy xususiyat kasb etadigan muammolarni ham «global» deb nomlash odat tusini olgan. Ular jahon iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining muhim obektiv omili sifatida ayrim mamlakatlar va mintaqalarning rivojlanishiga sezilarli darajada ta’sir k о ‘rsatadi. Ularni yechish aksariyat davlatlar va tashkilotlarning kuch-g‘ayratini xalqaro darajada birlashtirishni nazarda tutadi. Ayni vaqtda global muammolarning yechilmay qolishi butun insoniyat kelajagi uchun halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Muammolarning turli darajalari. Global muammolar butun dunyogagina tegishli b о ‘lmay, uning mintaqalari va hatto ayrim mamlakatlar darajasida namoyon b о ‘lgani bois, ilmiy adabiyotlarda ularning umuminsoniy ahamiyatini tan olish bilan bir qatorda, ularni mohiyati о ‘zgacha, ta’sir doirasi esa torroq b о ‘lgan ayrim, mahalliy, mintaqaviy muammolardan farqlash ham amalga oshiriladi. Turli darajadagi muammolarni «umumiylik», «xususiylik» va «yakkalik» falsafiy kategoriyalarining muayyan ifodasi sifatida о ‘rganar ekanlar, ularni odatda shunday talqin qiladilarki, xususiy muammolar ayrim muammolar sifatida, mahalliy va mintaqaviy muammolar – xususiy muammolar sifatida, global muammolar esa – umumiy muammolar sifatida amal qiladi. Zikr etilgan muammolarni farqlash zamirida yotuvchi asosiy mezon ham ayni shu yondashuvni belgilaydi. U geografik deb ataladi, chunki makon omilini yoki, boshqacha aytganda, muayyan muammolar mavjud hududni aks ettiradi. Xususiy muammolar davlat faoliyatining muayyan jabhasiga, ayrim aholi yashaydigan punktlarga yoki kichik tabiiy obektlarga tegishli b о ‘lgan muammolardir. Bular, odatda, turli avariyalar, nosozliklar natijasida yuzaga keladigan har xil muammolar, mahalliy ijtimoiy konfliktlar va sh.k. Mahalliy muammolar tushunchasi yuqoriroq darajadagi muammolarga, aniqroq aytganda, ayrim mamlakatlarga yoki yirik mamlakatlarning ancha katta hududlariga tegishli

b о ‘lgan muammolarga nisbatan tatbiq etiladi. Bu yerda odatda kuchli zilzilalar, yirik suv toshqinlari yoki, masalan, kichik davlatdagi fuqarolar urushi nazarda tutiladi. Milliy muammolar tushunchasi ijtimoiy-siyosiy va ilmiy muomalada ba’zan muayyan davlat yoki milliy hamjamiyatning ma’lum qiyinchiliklari, g‘am-tashvishlarini aks ettiradi. Miqyos darajasiga qarab ular mintaqaviy yoki mahalliy muammolar sifatida talqin qilinishi mumkin. Mintaqaviy muammolar ayrim qit’alar, dunyoning yirik ijtimoiy-iqtisodiy hududlari yoki ancha yirik davlatlarda yuzaga keladigan muhim masalalar doirasini qamrab oladi. Bunday muammolarga Sharqiy Yevropaning bir necha mamlakatlari hududi radioaktiv zaharlanishiga olib kelgan Chernobil fojiasi yoki bir qator davlatlarni qamrab oluvchi ancha katta hududlarda yuz bergan iqlim о ‘zgarishlari misol b о ‘lishi mumkin. Masalan, 1968 yilda Saxel mintaqasida yuz bergan qurg‘oqchilik «asr falokati» degan nom oldi. U Afrika qit’asining 18 davlatini qamrab oldi, bunda ocharchilik natijasida 250 mingdan k о ‘proq odam halok b о ‘ldi, taxminan 18 million bosh qoramol nobud b о ‘ldi, xavfli kasalliklarning epidemiyalari yuzaga keldi, bu ulkan mintaqa hududi esa deyarli t о ‘la sahroga aylandi. Global muammolar butun yer kurrasini, uning nafaqat odamlar bevosita yashaydigan qismini, balki Yerning qolgan yuzasi, yer osti b о ‘shliqlari, atmosfera, gidrosfera va hatto inson faoliyati doirasiga kiruvchi kosmik fazoni qamrab olishi bilan izohlanadi. Shunday qilib, global muammolar t о ‘g‘risida s о ‘z yuritilganda butun sayyora nazarda tutiladi, uning eng yirik tarkibiy birligi sifatida esa mintaqa qabul qilinadi. Bunda mintaqalar soni va ularning miqyosi k о ‘rib chiqilayotgan muammolar xususiyati bilan belgilanadi. Masalan, dunyo miqyosidagi iqtisodiy qoloqlik muammosini tadqiq etishda odatda butun sayyorani ikki mintaqa – rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga ajratish bilan kifoyalaniladi. Demografik, energetik muammolar yoki xom ashyo muammolarini о ‘rganishda esa, mintaqalar soni k о ‘payadi va har safar tadqiqotning muayyan maqsadlari bilan belgilanadi. Bunda shuni qayd etish lozimki, har qanday muammo sayyoraning istalgan mintaqasiga nisbatan muhim sanalgan, ya’ni ularning har birida namoyon b о ‘lgan holdagina global deb hisoblanishi mumkin. Aks holda bir yoki bir necha mintaqalarning muammolari (yoki bundan ham kichikroq miqyosdagi muammolar) t о ‘g‘risida s о ‘z yuritiladi. Bundan barcha global muammolar ayni vaqtda mintaqaviy ahamiyat ham kasb etadi, lekin mintaqaviy darajada aniqlangan barcha muammolar ham global b о ‘lavermaydi, degan xulosa kelib chiqadi. О ‘z- о ‘zidan ravshanki, global muammolar soni kamroq b о ‘ladi. Boshqa

darajalarga kelsak, global muammolar bevosita mahalliy yoki xususiy k о ‘rinishga ega b о ‘lmasligi yoki bu yerda uncha sezilmasligi mumkin. Masalan, Antarktidada yoki sayyoramizning atrof muhit ifloslanadigan asosiy markazlari va manbalaridan ancha uzoqda joylashgan boshqa burchaklarida havo yoki suv havzalarining holati qoniqarli b о ‘lishi, tabiiy muhitga antropogen ta’sir esa deyarli sezilmasligi mumkin. Shunga qaramay bu keskinlik darajasi tabiiy muhitga antropogen ta’sirning notekisligiga bog‘liq b о ‘ladigan ekologik muammoning global xususiyatiga shak-shubha tug‘dirmaydi. О ‘z navbatida, barcha mahalliy yoki xususiy muammolar global muammolar bilan bog‘lanavermaydi, zero ularning soni taqqoslab b о ‘lmaydigan darajada k о ‘proqdir. Keltirilgan mulohaza global va mintaqaviy muammolarni nafaqat ilmiy balki, amaliy jihatdan ham farqlash imkonini beradi, chunki barcha global muammolar о ‘z miqyosida о ‘zgarmaydigan yagona tizim – butun sayyoraga tegishlidir. Shu sababli mazkur tizim uchun ularning soni ma’lum tarixiy bosqichda muayyan hisoblanadi. Ayni vaqtda boshqa darajadagi muammolar sonining aniq hisobini yuritish mumkin emas, zero mintaqalarning va turli hududlarning chegaralari tadqiqotning maqsad va vazifalariga qarab shartli olinadi. Globallik mezonlari. Fan va falsafada global muammolarni yanada aniqroq tavsiflash uchun yuqorida zikr etilgan «geografik» mezondan tashqari bu muammolarni boshqa tomondan – ularning sifati, va muhim xususiyatlari nuqtai nazaridan tavsiflovchi q о ‘shimcha mezonlar q о ‘llaniladi. Birinchidan, global muammolar о ‘z mohiyatiga k о ‘ra nafaqat ayrim kishilarning manfaatlariga, balki butun insoniyat taqdiriga daxldordir. Ikkinchidan, ularni bartaraf etish uchun butun sayyora aholisi hech b о ‘lmasa aksariyat qismining kuch-g‘ayratini birlashtirish va ular bahamjihat, izchil ish k о ‘rishi talab etiladi. Uchinchidan, bu muammolar dunyo rivojlanishining obektiv omili hisoblanadi va biron-bir mamlakat ularni e’tiborga olmasligi mumkin emas. T о ‘rtinchidan, global muammolarning yechilmagani kelajakda butun insoniyat va uning yashash muhiti uchun jiddiy, balki tuzatib b о ‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Qayd etilgan mezonlardan tashqari ba’zan global muammolarning boshqa bir qator xususiyatlari ham k о ‘rsatiladi. Xususiy, mahalliy va mintaqaviy muammolardan farqli о ‘laroq, global muammolar nisbatan turg‘unroqdir. Ular globallikning yuqorida sanab о ‘tilgan barcha mezonlariga mos kelishdan oldin zimdan va uzoq shakllanadi, yechilishiga qarab esa (nazariy jihatdan) quyiroq darajaga tushib, dunyo miqyosida о ‘z ahamiyatini y о ‘qotishi mumkin. Ammo tendensiyalarni teskari y о ‘nalishda о ‘zgartirish kamida butun jahon hamjamiyatining

izchil harakatlarini talab etuvchi о ‘ta og‘ir ish b о ‘lib, hali bunga erishilganicha y о ‘q. Global muammolar mavjudligining nisbatan qisqa tarixiga nafaqat ularning quyiroq darajaga tushishi, balki susayish hollari ham ma’lum emasligining sababi ana shundadir. Global muammolarning boshqa bir muhim xususiyati – ularning barchasi bir-biriga shu darajada bog‘liqki, ulardan birini yechish hech b о ‘lmasa unga boshqa muammolarning ta’sirini hisobga olishni nazarda tutadi. Global muammolarning tasnifi. Global muammolarning keltirilgan mezonlari va о ‘ziga xos xususiyatlari asosan mazkur sohadagi aksariyat tadqiqotchilarning qarashlarini aks ettiradi va global muammolarni boshqa barcha muammolardan farqlab, aniq aytish imkonini beradi. Bunda u yoki bu muammoning keskinlik va muhimlik darajasini belgilash, uning boshqa muammolar bilan о ‘zaro nisbatini aniqlash uchun odatda turli tasniflashlar amalga oshiriladi, ular alohida guruhlarga ajratiladi. Tasniflash birdan-bir maqsad hisoblanmaydi, balki hozirgi davrning о ‘ta keskin ziddiyatlarini kompleks о ‘rganishning muhim elementi sifatida amal qiladi va mazkur muammolarni ularning о ‘zaro aloqasi va bir-birini taqozo etishi nuqtai nazaridan о ‘rganish imkonini beradi. U muhim aloqalarni farqlash, ustuvorliklarni va obektiv mavjud global muammolarning keskinlashuv darajasini aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari, tasniflash global muammolarning tizimli о ‘zaro aloqasini yanada teranroq tushunishga k о ‘maklashadi va amaliy qarorlar qabul qilish ketma-ketligini belgilashga yordam beradi. Izchil va aniq amalga oshirilgan tasniflash bilishning mazkur sohasidagi avvalgi tadqiqotlarni ma’lum darajada sarhisob qiladi va ayni vaqtda bunday tadqiqotlarning rivojlanishida yangi bosqich boshlanganini qayd etadi. Hozirgi zamonda global muammolarni tasniflashga nisbatan har xil yondashuvlar orasida ayniqsa keng e’tirof etilgan tasnifga muvofiq global muammolarning barchasi ularning keskinlik darajasi va yechimining ahamiyatiga, shuningdek real hayotda ularning о ‘rtasida qanday sababiy bog‘lanishlar mavjudligiga qarab uch katta guruhga ajratiladi. Birinchi guruh eng katta umumiylik va muhimlik darajasi bilan tavsiflanadigan muammolar. Ular turli davlatlar о ‘rtasidagi munosabatlardan kelib chiqadi. Ayni shu sababli ular interijtimoiy global muammolar deb ataladi. Bu yerda jamiyat hayotidan urushni bartaraf etish va adolatli dunyoni ta’minlash; yangi xalqaro iqtisodiy tartib о ‘rnatish kabi ikki о ‘ta muhim muammo farqlanadi: Ikkinchi guruh jamiyat va tabiatning о ‘zaro ta’siri natijasida yuzaga keladigan muammolar b о ‘lib, ular odamlarni energiya, yonilg‘i, chuchuk suv, xom ashyo resurslari va

shu kabilar bilan ta’minlash kabilardir. Bu guruhga ekologik muammolar, shuningdek Jahon okeani va kosmik fazoni о ‘zlashtirish ham kiradi. Uchinchi guruhni «inson – jamiyat» tizimi bilan bog‘liq muammolar ya’ni demografiya muammosi, sog‘liqni saqlash, ta’lim, xalqaro terrorizm tahdidi ma’naviyat masalalari va shu kabilardir. U yoki bu muammoning muayyan guruhga kiritilishi ma’lum darajada shartli xususiyat kasb etadi va muhim omillarga, ularni ajratish asoslariga bog‘liq b о ‘ladi. Shu sababli har qanday tasnif masala yechimining uzil-kesil varianti sifatida emas, balki murakkab tizimni qayta tuzishning global muammolar о ‘zaro aloqasi tabiatini yaxshiroq tushunishga k о ‘maklashadigan usullaridan biri sifatida qaralishi lozim. Endi butun insoniyatga jiddiy xavf tug‘dirayotgan eng muhim muammolarga qisqacha tavsif beramiz. Asosiy global muammolar tizimi. Hozirgi davrning global muammolari о ‘z holatini zamonda tinimsiz о ‘zgartiradigan yagona, faol va ochiq tizim hisoblanadi, chunki unga umuminsoniy ahamiyatga molik b о ‘lgan yangi muammolar kirishi, avvalgi muammolar esa, ularning yechilishiga qarab, y о ‘qolishi mumkin. Rim klubining asoschisi va birinchi prezidenti A.Pechchei bu holatga e’tiborni qaratib, insoniyat qarshisida k о ‘ndalang b о ‘lgan aksariyat muammolar «bir-biri bilan mahkam chirmashib oldi, ulkan sprut changali yanglig‘ butun sayyorani о ‘z iskanjasiga olmoqda... yechilmagan muammolar soni о ‘sib bormoqda, ular yanada murakkabroq tus olmoqda, ularning chirmashuvi yanada chigallashmoqda, ularning «iskanjasi» esa sayyoramizni о ‘z changalida tobora qattiqroq siqmoqda», 1 deb yozgan edi. Ammo global ziddiyatlar tuguni qanchalik chigal b о ‘lmasin, uni fan va falsafa yordamida yechish, ya’ni sababni oqibatdan, muhim tafsilotlarni ikkinchi darajali tafsilotlardan, obektivni subektivdan farqlash uchun nazariy jihatdan anglab yetish lozim. Dunyo miqyosidagi jarayonlarga ta’sir k о ‘rsatish uchun odamlarning imkoniyatlari va resurslari cheklanganini hisobga olib, muammolarning qaysi biri darhol yechishni talab qilishi va qaysi biri ikkinchi darajali ahamiyat kasb etishini ham farqlash muhimdir. Demografik muammo. Hozirgi zamonda insoniyatning eng muhim muammolari orasida, aksariyat davlatlar va mintaqalarda aholi haddan tashqari k о ‘payishiga sabab b о ‘layotgan aholining nazoratsiz о ‘sishi qayd etiladi. Ayrim mutaxassislarning baholashlariga k о ‘ra, sayyorada mavjud energetika, xom ashyo, oziq-ovqat va boshqa resurslar Yerda faqat bir milliardga yaqin kishi («oltin milliard») munosib hayot kechirishini ta’minlashi mumkin. Vaholanki, oxirgi ming yillik mobaynida sayyoramiz aholisi 15 baravar k о ‘paydi va bugungi

kunda 6 milliard kishidan oshib ketdi. Bunda nafaqat miqyos, balki aholining о ‘sish sur’atlari ham aqlni lol qoldiradi. Xususan, birinchi ikki baravar k о ‘payish 700 yil ichida, ikkinchisi – 150 yil ichida, uchinchisi – 100 yil ichida va oxirgisi – 40 yildan kamroq vaqt ichida yuz berdi. Shuni aytishning о ‘zi kifoyaki, 1956 yil Yerda 2,8 milliard kishi yashagan b о ‘lsa, XX asr oxiriga kelib bu raqam 6 milliardga yetdi. XX asrda yer kurrasi aholisining «demografik portlash» deb nomlangan mislsiz darajada о ‘sishi biologik qonunlarning emas, balki stixiyali, notekis ijtimoiy rivojlanish va insoniyat katta mashaqqatlar bilan bartaraf etishga harakat qilayotgan chuqur ijtimoiy ziddiyatlar mahsuli b о ‘ldi. Bu avvalo rivojlanayotgan mamlakatlarga tegishli b о ‘lib, ularga jahon aholisi о ‘sishining о ‘ndan t о ‘qqiz qismidan k о ‘prog‘i t о ‘g‘ri keladi. Bu yerdagi vaziyat rivojlangan mamlakatlarga XX asr boshidayoq xos b о ‘lgan о ‘lim darajasining yuqoriligi va butun insoniyatga XVIII asrga xos b о ‘lgan tug‘ilish darajasining yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Ayni vaqtda mehnat unumdorligi darajasi va aholi jon boshiga olinadigan daromad miqdoriga, qishloq x о ‘jalik ekinlarining hosildorlik darajasi va qishloq x о ‘jaligining samaradorligiga, aholining savodxonlik darajasi va umumiy madaniy saviyasiga k о ‘ra bu mamlakatlar xalqlarining aksariyati hali XIX asrda yashamoqda. Demografik muammolar juda murakkab va о ‘ta turg‘un b о ‘lib, ularni tez bartaraf etish mumkin emas. Ularni yechish kechga surilgani sari, yanada murakkabroq va chigalroq tus oladi. Shu sababli rivojlanayotgan mamlakatlarda barcha hukumatlar tug‘ilish darajasini pasaytirishga qaratilgan demografik siyosatni amalga oshirishga harakat qilmoqda. Jumladan О ‘zbekistonda 1995 yilda “Oilani rejalashtirish” davlat dasturi qabul qilindi. Bu dasturda har bir oilada farzand tug‘ilishini rejalashtirishning ona va bola sog‘ligini asrashga y о ‘naltirilgan say harakatlardan biri b о ‘lishi bilan bir qatorda, mamlakatda demografik portlashning oldini olish vazifasini bosqichma-bosqich amalga oshirish k о ‘zda tutilgan. Bu borada barcha viloyatlarda, qishloq va ovullarda reproduktiv salomatlik b о ‘yicha targ‘ibot ishlari olib borilmoqda. Mazkur muammo rivojlangan mamlakatlarda ham keskinlashdi, lekin bu yerda uning aks k о ‘rinishiga duch kelish mumkin. Umr uzunligining va keksa odamlar sonining о ‘sishi jarayonida hatto aholining oddiy k о ‘payishini ham ta’minlamaydigan tug‘ilish darajasining pasayishi kuzatilmoqda. Ayni holda depopulyatsiya, ya’ni aholi sonining kamayishi t о ‘g‘risida s о ‘z yuritiladiki, (Rossiya aholisi о ‘rtacha 54 yoshni tashkil qiladi,)bu ham milliy manfaatlar, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish, pensiya ta’minoti va shu kabilarga tegishli q о ‘shimcha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Rossiyadagi s о ‘nggi 20 yillikdagi demografik jarayonlar

bunga yorqin misol b о ‘ladi. Biroq, keyingi besh yilda bu masalada ijobiy о ‘zgarishlar kuzatilmoqda. Jumladan aholi soni ortishi va о ‘rtacha umrguzaronlik 4 yilga oshdi. Ta’lim muammosi. Demografik portlash sabablari ta’lim muammosi bilan uzviy bog‘liq. S о ‘nggi yillarda jahonda savodsizlar soni foiz hisobida kamaygan b о ‘lsa, mutlaq hisobda о ‘sishda davom etmoqda. Bunda ma’lumotsiz odamlarning hayoti amalda k о ‘p bolalikni xurofiy aqidalar bilan oqlaydigan arxaik oilaviy an’analarga b о ‘ysunadi. Pirovardda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar о ‘rtasidagi tafovut bu jihatdan ham ortishda davom etmoqda. Hozirgi vaqtda ajabtovur vaziyatni kuzatish mumkin: savodxonlik mutlaq raqamlarda о ‘sayotgan bir paytda, savodsizlar, ya’ni о ‘qish, yozish, oddiy arifmetik amallarni bajarishni bilmaydigan odamlar soni ham о ‘sib bormoqda (Hindiston aholisining 70%, Pokiston aholisining 60%, Afrika mamlakatlari aholisining 80% savodsiz). Shu bilan bir qatorda aksariyat odamlarning ma’lumot darajasi yangi texnologiyalar va kompyuter texnikasidan keng foydalanuvchi hozirgi jamiyatda t о ‘laqonli yashash va mehnat qilish imkonini bermasligi bilan bog‘liq funksional savodsizlik ham о ‘sib bormoqda. Bu muammoning boshqa bir jihati shundan iboratki, jahonning aksariyat davlatlarida ta’lim olish imkoniyati barchaga teng darajada ta’minlanmagan b о ‘lib, bu ijtimoiy keskinlikning q о ‘shimcha manbai hisoblanadi. Shuningdek hozirgi davrda ta’lim sifatini yaxshilash, uning mazmunini ijtimoiylashtirish masalasi k о ‘ndalang b о ‘lib turmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki ta’limning ijtimoiylashuvi о ‘quv jarayonida gumanitar fanlarning о ‘quv soatlari yoki fanlar sonini k о ‘paytirish emas balki, tabiiy ilmiy fanlar mazmunini gumanitarlashtirish, har qanday ilmiy kashfiyotni inson manfaatlarini himoya qilishga y о ‘naltirishi lozim. Shundagina inson о ‘z mavjudligini saqlab qolish imkoniyatiga ega b о ‘ladi. Shu nuqtai nazardan, О ‘zbekistonda 1997 yilda qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida” aynan shu maqsadlarni о ‘zida ifodalaydi. “ О ‘zbekistonda har yili ta’lim uchun sarflanayotgan xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini tashkil etadi. Holbuki, jahon tajribasida bu k о ‘rsatkich 3-5 foizdan oshmaydi”1. Zero, insonning nafaqat bilim olishi, balki kasbiy malakalarga ega b о ‘lishi ijtimoiy savodsizlikni bartaraf qilishning muhim omili hisoblanadi. Sog‘liqni saqlash. Aholi soni va uning yashash sharoiti, shuningdek atrof muhit holati hozirgi davrning yana bir global muammosi bilan uzviy bog‘liq. Aksariyat kasalliklar va atrof muhitdagi antropogen о ‘zgarishlar о ‘rtasida bevosita va bilvosita aloqa mavjud. Hozirgi odamlar avlodiga atrof muhit ifloslanishining hali о ‘rganilmagan yoki kam о ‘rganilgan k о ‘p sonli fizik (avvalo elektromagnit), kimyoviy va biologik omillari ta’sir k о ‘rsatmoqda. Avvalo,

iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar aholisi kasalliklarining tarkibi va xususiyatida yuz bergan о ‘zgarishlar ayni shu hol bilan izohlanadi. Bu yerda yuqumli kasalliklar bartaraf etilgan b о ‘lib, ular odamlar о ‘limining asosiy sabablari hisoblanmaydi. Lekin yurak-qon tomir kasalliklari, ruhiy kasalliklar sezilarli darajada k о ‘paydi, «sivilizatsiya kasalliklari» deb nomlangan butunlay yangi kasalliklar: rak, OITS va boshqalar paydo b о ‘ldi. Bunday kasalliklar, xususan yurak-qon tomir kasalliklari о ‘sishining asosiy sabablari kam harakatchan turmush tarzi, semirish, chekish, ruhiy z о ‘riqish, stress holatlari ekanligi aniqlangan. Bu hodisalar insonga tabiatning qudratli kuchlarini jilovlash va о ‘zini jismoniy mehnatdan asosan xalos etish, mazkur ishni mashinalar, texnika vositalariga yuklab, о ‘ziga asosan aqliy mehnat, tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini qoldirish imkonini bergan XX asr sivilizatsiyasining rivojlanish mahsulidir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda boshqacha vaziyatni kuzatish mumkin: bu yerda kasalliklardan azob chekayotganlar soni rivojlangan mamlakatlardagidan k о ‘proq, kasallikning oldini olish yoki davolanish imkoniyati esa sezilarli darajada kamroqdir. Tibbiyot sifatining pastligi, qashshoqlik va antisanitariya tufayli rivojlanayotgan mamlakatlarda bolalar о ‘limi, bezgak, sil, traxoma, qoqshol bilan kasallanish darajasi, epidemik yuqumli kasalliklarning paydo b о ‘lish ehtimoli rivojlangan mamlakatlardagi holat bilan taqqoslab b о ‘lmaydigan darajada yuqoridir. S о ‘nggi ma’lumotlarga k о ‘ra, dunyo b о ‘yicha yurak qon—tomir kasalliklari kun sayin ortib bormoqda. Bunday kasalliklar aksariyat hollarda о ‘lim bilan tugaganligi sababli jamiyat uchun katta tahdid sanaladi. Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO) hisobotiga k о ‘ra, 2005 yilda yurak qon-tomir kasalliklaridan 17,5 million inson vafot etgan. Ushbu k о ‘rsatgich barcha о ‘lim holatlarining 30 foizini tashkil qiladi. Shu jumladan, 7,6 million kishi yurak ishemik kasalligidan 5, 7 million kishi insult oqibatida hayotdan k о ‘z yumgan . Hozirgi vaqtda о ‘rnatilgan internatsional aloqalar natijasida davlatlar о ‘rtasidagi ulkan yuk oqimlari, odamlarning faol migratsiyasi va kengaygan iqtisodiy munosabatlar olamshumul xususiyat kasb etdi va k о ‘pgina yuqumli kasalliklarning tarqalish tezligini oshirdi. Notipik zotiljam, qush grippi, ch о ‘chqa grippi kabi ilgari hech qachon mavjud b о ‘lmagan, yangi kasalliklarning paydo b о ‘lishi sabablarini ham ayni shu yerdan izlash lozim. Ayni paytda shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, XX-XXI asrda yangi kasalliklar soni k о ‘payib borsada, kasalliklarga qarshi kurash vositalari ham takomillashib bormoqda. Jumladan XXI asr fanining eng katta yutug‘i sifatida 2008 yilda nemis olimi Xareld sur Xauzen (1936) ayollarda bachadan saratoni kasalligini “papiloma” virusi keltirib chiqarishini

aniqlagan va unga qarshi emlash vositasini yaratgani uchun Nobel mukofotiga sazovor b о ‘ldi. Dunyo b о ‘yicha umumiy saraton kasalligining 5%ini bachadon raki tashkil qilar, va har yili ikki yuz mingga yaqin ayollar shu kasallikdan bevaqt olamdan k о ‘z yumar edi. Ushbu kasallikka qarshi vaksinatsiyaning ommalashuvi yuzlab ayollarning sog‘ligi garoviga aylanmoqda. Hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarda 12-14 yoshdagi qizlarda bachadon saratoni kasalligiga qarshi emlash ishlari keng amalga oshirilmoqda. Xareld sur Xauzenning kashfiyoti asr boshining eng buyuk kashfiyotlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, О ‘zbekistonda aholining reproduktiv salomatligi b о ‘yicha davlat dasturi qabul qilingan b о ‘lib, unga k о ‘ra barcha viloyatlarda skrining markazlari tashkil qilindi, ona va bola salomatligining profilaktikasi, “tez yordam” markazlarining faoliyati y о ‘lga q о ‘yildi, aholini notipik gripp kasalligiga qarshi emlash ishlari rejali amalga oshirilmoqda. “Bugungi kunda mamlakatimizning barcha hududlarida bolalarning 98 foizidan ortig‘i oldini olish mumkin b о ‘lgan infeksiyalarga qarshi emlanmoqda. Buning natijasida difteriya, qizamiq kasalliklariga chalinish holatlari keskin kamayganini aytish darkor. 2010 yilda yuqumli kasalliklar bilan og‘rish holatlari, jumladan, meningikok infeksiyasi 28 foiz, epidemik parotit 27 foiz, virusli gepatit 13 foizga kamaygani ana shunday tadbirlar samarasidir”2. Darhaqiqat, 1997 yilda 1sonli yuqumli kasalliklar ilmiy tadqiqot institutida yangi laboratoriyaning tashkil qilinishi О ‘zbekistonda (gippotit) odam organizmida sariq kasalligining nafaqat A va V virusi, balki S, D, YE viruslarini aniqlash imkonini yaratdi. “” “Sog‘liqni saqlash tizimini tubdan isloh qilish va rivojlantirish, о ‘ta og‘ir yuqumli kasalliklarga barham berish hamda ularni kamaytirish borasida qat’iy choralar k о ‘rildi. Onalar о ‘limi darajasi 2 baravardan k о ‘proq, bolalar о ‘limi 3 baravar kamaydi....odamlarning о ‘rtacha umr k о ‘rishi 67 yoshdan 73 yoshgacha, ayollarning umr k о ‘rishi esa 75 yoshgacha oshdi”1. Zamonaviy diagnostika texnologiyalaridan keng miqyosda foydalanishning y о ‘lga q о ‘yilishi, surunkali sariq kasalligining oqibati b о ‘lmish jigar serrozining kamayishiga va aholining umumiy umrguzaronligini oshishiga olib keldi. Oziq-ovqat muammosi. Ommaviy kasalliklar va umrning sezilarli darajada qisqarishi sabablaridan biri oziq-ovqat muammosidir. Xususan, surunkali t о ‘yib ovqat yemaslik va nomutanosib ovqatlanish kam rivojlangan mamlakatlar aholisida ommaviy tarzda namoyon b о ‘layotgan muttasil oqsil ochligi va vitamin taqchilligiga olib kelmoqda. Natijada jahonda har yili ochlikdan bir necha о ‘n millionlab odamlar, kattalardan k о ‘ra k о ‘proq bolalar halok b о ‘lmoqda.

Oziq-ovqat taqchilligiga duch kelgan mamlakatlar uni import qilishga majbur, lekin bu, odatda, ocharchilikka qarshi kurashda kam samara beradi va bundan tashqari, mazkur mamlakatlarni eksportchilarga qaram qilib q о ‘yadi. Shu tariqa g‘alla ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tazyiq о ‘tkazishning samarali vositasiga va mohiyat e’tibori bilan, avvalo eng qashshoq mamlakatlarga qarshi «oziq-ovqat quroli»ga aylanadi. 1960-yillarda oziq-ovqat muammosini yechish rivojlanayotgan mamlakatlar uchun «yashil inqilob»ni amalga oshirish bilan bog‘langan edi. Bu tadbirning mohiyati bug‘doy va sholining о ‘ta unumli yangi navlaridan foydalanib, qishloq x о ‘jalik mahsuldorligini keskin oshirishdan iborat edi. Buning uchun qishloq x о ‘jalik ishlab chiqarishini zamonaviy texnologiyalar yordamida modernizatsiya qilish m о ‘ljallandi. «Yashil inqilob» aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlarda qabul qilindi, lekin amalda ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib keldi. Qishloqni qayta tashkil etish uchun tegishli ijtimoiy shart-sharoitlar va buning uchun zarur mablag‘lar mavjud b о ‘lgan davlatlarda u ijobiy samara berdi. Ammo bunday mamlakatlar uncha k о ‘p emas, masalan Hindiston, Pokiston shular jumlasidan. Texnika va о ‘g‘itlar xarid qilish uchun mablag‘lar mavjud b о ‘lmagan, aholining ma’lumot darajasi juda past b о ‘lgan, turg‘un an’analar va xurofiy aqidalar x о ‘jalik yuritishning ilg‘or shakllarini amalga joriy etishga t о ‘sqinlik qilgan о ‘ta qoloq mamlakatlarda esa «yashil inqilob» samara bermadi. Shuningdek, u odatdagi mayda x о ‘jaliklarni vayron qila boshladi, qishloq aholisining shaharga migratsiyasini kuchaytirdi. «Yashil inqilob» eski qishloq x о ‘jaligi о ‘rnida yangi, zamonaviy qishloq x о ‘jaligini barpo eta olmadi, ya’ni eski uyni buzib, uning о ‘rnida yangi imorat qura olmadi, bu esa oziq-ovqat muammosini yanada keskinlashtirdi. О ‘zbekistonda bu muammoning yechimini topishga oqilona yondoshildi. Paxta yakkahokimligiga chek q о ‘yilib, g‘alla, sholi, chorma mollarini yetishtirishga alohida e’tibor qaratildi, qishloq infratuzilmasini takomillashtirish, qishloqqa sanoatni olib kirish, g‘alla mahsulotlarini ishlab chiqish texnologiyalaridan unumli foydalanish y о ‘lga q о ‘yildi. Iqtisodiy rivojlanishning notekisligi. Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish va yangi xalqaro iqtisodiy tartib о ‘rnatish hozirgi davrning global muammolari orasida alohida о ‘rin egallaydi, chunki bu yerda vujudga kelgan xalqaro munosabatlar tizimi beqarorlashuvining kuchli omillari yashirinib yotadi. S о ‘nggi yillarda dunyo miqyosida yalpi mahsulot ishlab chiqarish о ‘sgani holda, boylar va kambag‘allar, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar о ‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidagi ulkan tafovut yanada oshdi. Bu muammo ba’zan «boy Shimol» va «qashshoq Janub» о ‘rtasidagi qarama- qarshilik sifatida ham tavsiflanadi.

1960-yillarda aksariyat mamlakatlarning t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri mustamlaka qaramligidan xalos b о ‘lish jarayoni yangi, lekin о ‘zgacha tusdagi qaramlik о ‘rnatilishiga olib keldi. Urushdan keyingi davrda jahon savdosining о ‘sishi va davlatlararo aloqalarning kuchayishi yuz berdi. Ayni vaqtda G‘arb davlatlari iqtisodiyotida monopoliyalashuv jarayoni kuchaydi va transmilliy korporatsiyalar paydo b о ‘la boshladi. Ular arzonroq ishchi kuchi topish va atrof muhitni muhofaza qilishga q о ‘shimcha xarajatlardan qutulish maqsadida mehnat sarfi katta b о ‘lgan va ekologik jihatdan iflos ishlab chiqarishlarni rivojlanayotgan mamlakatlarga eksport qila boshladilar. Bu hol, bir tomondan, rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda atrof muhitni himoya qilish uchun ommaviy harakatning faollashuvi va ekologik qonunchilikning yanada keskinlashuvi bilan, boshqa tomondan esa, rivojlanayotgan mamlakatlar о ‘zining qashshoqligi tufayli, qat’iy ekologik meyorlar va bu bilan bog‘liq cheklov choralari joriy etishni о ‘ziga doim ham ep k о ‘ra olmasligi bilan izohlanar edi. S о ‘nggi о ‘n yilliklarda vaziyat yana rivojlanayotgan mamlakatlar zarariga о ‘zgara boshladi. Rivojlangan mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha jabhalariga va iqtisodiyotga kompyuterlar va mikroelektronika jadal sur’atlarda joriy etila boshladi. Shuningdek texnologik novatsiyalar va yangi (yuksak) texnologiyalar roli ham sezilarli darajada oshdi, bu esa ishlab chiqarishga ma’lumotli, malakali ishchi kuchini jalb qilishni taqozo etdi. Shu sababli iqtisodiy о ‘zaro aloqalar va jahon savdosi asosan iqtisodiy rivojlangan davlatlar о ‘rtasidagi almashinuv hisobiga amalga oshirila boshladi, rivojlanayotgan mamlakatlar esa, agar ular k о ‘p miqdorda xom ashyo resurslariga ega b о ‘lmasa, jahon bozoridan siqib chiqarildi. О ‘zbekistonda esa, mustaqillik yillarida “...yalpi ichki mahsulot 3,5, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 baravar о ‘sdi, о ‘rtacha ish haqi 14 baravar oshdi. Davlatning ijtimoiy soha va ijtimoiy muhofaza uchun sarf xarajatlari 5 baravardan ziyodroq k о ‘paydi. Har yili davlat byudjetining 50 foizi ijtimoiy sohaga y о ‘naltirilmoqda1. Energetika va xom ashyo resurslari. Yana bir global muammo – insoniyatni energetika va xom ashyo resurslari bilan ta’minlash xalqaro maydonda k о ‘p sonli ziddiyatlar, shu jumladan harbiy mojarolar manbaiga aylandi. Bu resurslar moddiy ishlab chiqarishning negizi hisoblanadi va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga qarab inson hayotida tobora muhimroq rol о ‘ynaydi. Mazkur resurslar tiklanadigan, ya’ni tabiiy yoki sun’iy y о ‘l bilan tiklash mumkin b о ‘lgan resurslarga (gidroenergiya, yog‘och, quyosh energiyasi va sh.k.) va miqdori mavjud tabiiy zahiralar bilan chegaralangan tiklanmaydigan resurslarga (neft, k о ‘mir, tabiiy gaz, har xil rudalar va minerallar) b о ‘linadi.

Hozirgi iste’mol sur’atlari saqlangan taqdirda tiklanmaydigan resurslarning aksariyati insoniyatga bir necha о ‘n yillardan bir necha yuz yillargacha b о ‘lgan muddat bilan о ‘lchanadigan yaqin kelajakda foydalanishgagina yetishi hisoblab chiqildi. Shuningdek mavjud zaxiralarning anchagina qismi murakkab sharoitda joylashgan konlarda jamlangan yoki nisbatan qashshoq rudalardan iborat. Yaqindagina odamlar aksariyat foydali qazilmalarni ochiq usulda yoki 600 m dan oshmaydigan chuqurlikda qazib olgan b о ‘lsalar, bugungi kunda vaziyat sezilarli darajada о ‘zgardi. Qulay joylardagi foydali qazilmalar tugab bormoqda va endilikda 8-10 km chuqurlikda yoki okean tubida joylashgan konlarni ishga solish vazifasi paydo b о ‘lmoqda. Bu esa nafaqat k о ‘p miqdorda kapital q о ‘yilmalarni, balki ularni qazib chiqarish va qayta ishlash uchun yangi texnika va texnologiyalar yaratishni ham taqozo etadi. Shu sababli chiqindisiz texnologiyalarni rivojlantirish bilan bir qatorda insoniyat ixtiyorida mavjud resurslardan oqilona foydalanish ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Urush va tinchlik muammosi. Harbiy soha jamiyat hayotining eng isrofgar sohasi hisoblanadi. Ayni shu sababli jamiyat hayotidan urushni bartaraf etish va Yerda mustahkam tinchlikni ta’minlash butun dunyoda mavjud barcha global muammolar orasida eng muhimi deb e’tirof etiladi. Uning keskinligi barcha zamonlarda hech qachon pasaymagan b о ‘lsa-da, XX asrda u nafaqat ayrim kishilar, xalqlar, balki butun insoniyat oldiga « о ‘lish yo qolish?» degan mudhish savolni q о ‘yib, alohida, fojeaviy mazmun va ahamiyat kasb etdi. Bu hol ilgari mavjud b о ‘lmagan imkoniyat – Yerdagi hayotni y о ‘q qilish imkoniyatini yaratgan yadro quroli paydo b о ‘lishi bilan izohlanadi. Yadro quroli 1945 yil avgustda (Xirosima va Nagasaki) ilk bor q о ‘llanilgan paytdan e’tiboran mutlaqo yangi davr – inson hayotining barcha jabhalari: siyosat, iqtisod, tafakkurda, jahon maydonidagi kuchlar nisbatida tub о ‘zgarishlar yasagan yadro davri boshlandi. Ammo muhimi shundaki, mazkur davrdan e’tiboran nafaqat ayrim inson, balki butun insoniyat о ‘lishi mumkin b о ‘lib qoldi. Teyyar de Sharden yangi vaziyatga baho berar ekan, shunday deydi: «Bir individ о ‘lsa, uning о ‘rnini doim boshqa bir individ egallaydi. Individning о ‘limi hayotning davom etishiga t о ‘siq b о ‘la olmaydi. Ammo butun insoniyat о ‘lsa-chi?..» . 1940-yillarning oxirida ta’riflangan bu masala vaqt о ‘tishi bilan ayniqsa muhim ahamiyat kasb etdi. Atom bombasi paydo b о ‘lishi bilan «qiyomat-qoyim» xom-xayol b о ‘lmay qoldi. О ‘sha davrda yangi ixtironing butun xavfini k о ‘pchilik hali tushunmagan, ayrim faylasuflar va olimlar yadro urushi tahdid solayotgan sharoitda odamlar о ‘zining о ‘zgargan holatini anglab

yetishlari va insoniyat halok b о ‘lishining oldini olish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishlari lozimligi haqida ogohlantirgan edi. Albatta, о ‘zini о ‘zi qirib tashlash imkoniyati odamlarda darhol paydo b о ‘lgani y о ‘q. Yadro qurolini yaratish va uni butun tiriklikni qirib tashlash uchun yetarli miqdorda jamg‘arish uchun vaqt, juda katta moddiy, moliyaviy va boshqa xarajatlar, shuningdek jahonning turli mamlakatlaridagi olimlar, muhandislar va ishchilar k о ‘p millionli armiyasining kuch-g‘ayrati talab etildi. Ammo birinchi yadro portlashlaridan s о ‘ng yuzaga kelgan vaziyatning jiddiyligini jahon hamjamiyatining keng davralari anglab yetishi uchun ham qariyb 30 yil vaqt о ‘tishi kerak b о ‘ldi. AQSH va Sovet Ittifoqida bir-biriga bog‘liq b о ‘lmagan holda ish olib borgan olimlar ikki jamoasi tadqiqotlarining aqlni lol qoldiruvchi natijasi b о ‘lgan «yadro qishi» konsepsiyasi paydo b о ‘lgan 1980-yillarning boshiga kelibgina insoniyat yadro quroli yaratilishi, shuningdek global muammolar paydo b о ‘lishi bilan u о ‘zining avvalgi «umrboqiyligi»ni y о ‘qotganini uzil- kesil anglab yetdi. Kompyuterda yaratilgan modellarda ancha aniq hisoblab chiqilgan mazkur konsepsiyaning asosiy mazmuni shundan iboratki, jahonda Yerdagi hayotni butunlay y о ‘q qilish uchun yetarli miqdorda yadro zaryadlari t о ‘plangan. Ular portlatilgan taqdirda t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri shikastlantiruvchi ta’sirdan tashqari havoga son-sanoqsiz miqdorda chang, tutun va kul k о ‘tariladi va ularning qalin pardasi sayyoramizni quyosh nurlaridan butunlay t о ‘sib q о ‘yadi. Bu atmosfera va Yer yuzasining temperaturasi keskin pasayishiga sabab b о ‘ladi va uni muz bosishiga olib keladi. «Yadro qishi» konsepsiyasi odamlarni ular yangi xavf darajasini anglab yetishga va sivilizatsiyani qutqarish uchun harbiy kuch ishlatishdan voz kechib, choh yoqasidan uzoqlashishga qodirmi, degan savolga javob berishda muqobildan uzil-kesil mahrum qildi. Muhokama qilinayotgan muammoning boshqa bir о ‘ziga xos xususiyati shundaki, u mohiyati va hozirgi holati «Tabiat falsafasi»mavzusida k о ‘rib chiqilgan ekologiya bilan uzviy bog‘liq. Biz fan-texnika taraqqiyoti darajasi ekologik tanglikni bartaraf etish borasidagi imkoniyatlarni belgilashini qayd etgan edik, ammo qurol-yarog‘larning vayronkor imkoniyatlari, ularning shakllari, q о ‘llash metodlari va usullarining rang-barangligi ham ayni shu darajaga bog‘liq b о ‘ladi. Boshqacha aytganda, inson о ‘z hayotini tabiat bilan uyg‘unlikda y о ‘lga q о ‘yish imkoniyatlarini q о ‘lga kiritish bilan bir qatorda butun tiriklikni y о ‘q qilish qobiliyatini ham k о ‘p karra oshirdi. Jamiyatning harbiylashuvi, qurollanish poygasi va harbiy mojarolarning salbiy oqibatlari atrof muhitning buzilish jarayonlarini yanada

jadallashtirmoqda. Yadro quroli bilan bir qatorda urush olib borishning «geografik» vositalari ham oldindan aytib b о ‘lmaydigan oqibatlardan iborat alohida xavf tug‘diradi. Bu oqibatlar inson sun’iy y о ‘l bilan tabiiy ofatlar, vayrongarchiliklar va shu kabilarga erishish maqsadida tabiiy jarayonlarga izchil ta’sir k о ‘rsatishi natijasida kelib chiqishi mumkin. Urush harakatlari olib borishning bunday usullari, masalan muayyan hudud ustidagi ozon qatlamini ataylab vayron qilish va shu kabilar yadro qurolining q о ‘llanilishi bilan teng oqibatlarga sabab b о ‘lishi mumkin. Bugungi kunda harbiy qarama-qarshilik ma’lum darajada susayganiga qaramay, aksariyat mamlakatlarda mudofaa va atrof muhitni muhofaza qilish xarajatlarida ulkan nomutanosiblik hanuzgacha saqlanib qolmoqda. Bu tafovut mudofaa foydasiga ba’zan ellik baravar va undan k о ‘proq darajaga yetadi. Bu hol «uchinchi dunyo» mamlakatlarida ayniqsa b о ‘rtib namoyon b о ‘ladi. Bu yerga, bir tomondan, qurol-aslaha, boshqa tomondan esa – murakkab ekologik vaziyatni yanada og‘irlashtiruvchi eskirgan asbob-uskuna va noekologik texnologiyalar tobora k о ‘proq yetkazib berilmoqda. Natijada ifloslanish va tabiatning zavol topish sur’atlari bu yerda rivojlangan mamlakatlardagidan ancha yuqoridir. Qurollanish poygasi nafaqat ulkan moddiy resurslarni, balki mehnat resurslari, intellektual resurslarni ham behuda sarflamoqda. Butun dunyoda olimlarning t о ‘rtdan bir qismi, odatda, eng malakali kadrlar urushga tayyorgarlik k о ‘rish borasidagi ishlarga jalb qilingan b о ‘lib, ularning bilim va k о ‘nikmalari vayronkorlik vositalarini yaratishga y о ‘naltirilgan. Ammo olimlar insoniyat duch kelgan xavf darajasini birinchi b о ‘lib (ularning eng ilg‘or vakillari) anglab yetdilar. Qurollanish poygasi avj ola boshlagan 1955 yilda taniqli ingliz faylasufi B.Rassel tinchlik va qurolsizlanish uchun kurash tashabbusi bilan chiqdi. U A.Eynshteyn bilan hamkorlikda F.Jolio-Kyuri, M.Born, S.Pauell, L.Infeld va boshqa yirik olimlar tomonidan q о ‘llab- quvvatlangan mashhur Manifestni e’lon qildi. Bu Manifestda insoniyat unga tahdid solayotgan xavf haqida ogohlantirildi, shuningdek yadro asrida sivilizatsiyani asrab qolish uchun «yangicha fikrlashni о ‘rganish» lozimligi uqtirildi. B.Rassel nafaqat xavf-xatarlar haqida ogohlantirdi, balki ularni yechish y о ‘llarini ham taklif qildi. Xususan, u barcha urushlarga chek q о ‘yishi lozim b о ‘lgan jahon hukumatini tashkil etish g‘oyasini ilgari surdi. Uning fikricha, BMT* bunday hukumat negizi b о ‘lishi mumkin. U shuningdek davlatlar о ‘rtasidagi nizoli masalalarni tinch y о ‘l bilan yechish uchun jahon konferensiyasi chaqirishni talab qildi.

Tinchlik, qurolsizlanish va xalqaro xavfsizlik uchun kurash boshlagan jahon ilmiy hamjamiyati bu borada о ‘z kuch-g‘ayratini birlashtirish lozimligini anglab yetdi va 1957 yilda Pagoush (Kanada)da о ‘z tarafdorlarining birinchi konferensiyasini о ‘tkazdi. Pagoush harakati deb nomlangan bu tashkilot tinchlik uchun kurash olib boruvchi nufuzli xalqaro tashkilotlardan biriga aylandi. Endilikda unga hozirgi globallashuv muammolari va nomutanosibliklarini bartaraf etish y о ‘lida kurash olib borayotgan boshqa k о ‘p sonli tashkilotlar va harakatlar (Grinpis, Rim klubi, antiglobalistlarning harakatlari va boshqalar) q о ‘shildi. Tinchlik va qurolsizlantirish, xalqaro terrorizmga qarshi birgalikdagi kurash g‘oyasini 1993 yilda I.A. Karimov BMTning 48 sessiyasida taklif qilgan edi. О ‘zbekistonda 1999 yil 16 fevral voqealari, 2001 yil 11 sentabrda AQShning markazida k о ‘p qavatli savdo uyining portlatishi, Chechenistondagi cheksiz terrorchilik harakati natijasidagi minglab qurbonlar I.A. Karimovning nechog‘lik haqligini yana bir karra isbotladi. Global ongni shakllantirish zaruriyati. Globallashuv jarayonlarini nazariy jihatdan anglab yetish va global muammolarni bartaraf etish nafaqat о ‘ta og‘ir va uzoq davom etadigan, balki kutilgan natijalarga qanday erishish mumkinligi xususida hali aniq javoblar va uzil-kesil yechimlarga ega b о ‘lmagan ishdir. Ayni vaqtda aksariyat tadqiqotchilar global tangliklarni bartaraf etish imkoniyatini ommaviy ongda yangicha axloqning shakllanishi va mustahkamlanishi, madaniyatning rivojlanishi va uning insonparvarlashuvi bilan bog‘lamoqdalar. Buning uchun jiddiy asoslar bor, zero odamlarning fe’l-atvori, xatti- harakatlari, pirovard natijada esa ular erishishga harakat qiladigan natija asosan ularning hayotga munosabati va fikrlash tarzi bilan belgilanadi. Darhaqiqat, asrlar mobaynida saqlanib qolayotgan dunyo haqidagi tasavvurlarni о ‘zgartirish, qotib qolgan fikrlash andozalarini bartaraf etish va odamlar ongida insoniylikning yangicha tamoyillarini shakllantirishning о ‘zi umuminsoniy muammolar yechimi emasligi ham ravshan. Bu mazkur muammolarni bartaraf etish y о ‘lidagi zarur, lekin faqat birinchi qadam va u muttasil о ‘zgaruvchi vaziyatga mos b о ‘lgan va hozirgi davr ruhini aniq aks ettiradigan dunyoqarashning shakllanishi bilan bog‘liq. Bunday yangilangan dunyoqarash zamirida faqat s о ‘nggi yuz yillikka xos b о ‘lgan jamiyat hayoti internatsionallashuvining keskin о ‘sishi bilan belgilanadigan ijtimoiy munosabatlarning yangicha mazmuni va shakl- shamoyillarini aks ettiruvchi yangicha insoniylik yotishi lozim. Mazkur yangicha insoniylik global ongni shakllantirishga qaratilishi va uch asosiy negiz: globallik tuyg‘usi, z о ‘ravonlikka nisbatan murosasizlik va insonning asosiy huquqlarini tan olishdan kelib chiqadigan adolatparvarlikni о ‘z ichiga olishi darkor.

Xalqaro kuchlarning birlashuvi. Odamlar dunyoqarashi nafaqat ularning dunyo haqidagi bilimlarida, balki ular bu bilimni qanday talqin qilishi, qanday xulosalar chiqarishi va qanday ish k о ‘rishida ham namoyon b о ‘ladi. Shu sababli global muammolarni butun dunyo bahamjihat hal qilishi lozimligi t о ‘g‘risida s о ‘z yuritar ekanmiz, insoniyat nazariyada muayyan yutuqlarga va ba’zi bir amaliy natijalarga erishgan holda, dunyo rivojlanishining salbiy jarayonlarini t о ‘xtatishga hali muvaffaq b о ‘lmaganini e’tibordan chetda qoldirishimiz mumkin emas. Xalqaro kuchlarning muayyan darajada birlashuvi, ularning muvofiqlashtirilgan, izchil va eng muhimi, samarali harakatlari ham hali mavjud emas. Nega shunday b о ‘lyapti va bunga nima xalaqit beryapti? Hozirgi rang-barang va ziddiyatlarga t о ‘la dunyoda kelishilgan harakatlarni amalga oshirish mumkinmi? Agar mumkin b о ‘lsa, bunga qanday asosda erishish mumkin? Bular bugungi kunda ijtimoiy tafakkur, shu jumladan falsafa yechishga harakat qilayotgan bosh masalalardir. Tarixiy tajriba turli xalqlarning yaqinlashuvi ularning manfaatlari mos kelgan joyda ayniqsa yaxshiroq yuz berishini k о ‘rsatadi. О ‘zaro manfaatdorlik turli qiyinchiliklarni tez bartaraf etish, savdo-sotiqni faol rivojlantirish, iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni mustahkamlashga k о ‘maklashadi. Odatda bu y о ‘lda yengishga t о ‘g‘ri keladigan eng katta qiyinchiliklar eskicha qarashlar, qotib qolgan fikrlash uslubi, an’analar bilan bog‘liq b о ‘ladi. Ular о ‘zgarish xususiyatiga ega, lekin bu juda uzoq, katta qiyinchiliklar bilan tashqi yoki ichki omillar ta’sirida yuz beradi. Masalan, tashqi omillar qatoriga ekologik tanglikning kuchayishi, «demografik portlash» oqibatlari, urush xavfi va nafaqat odamlarning turmush tarzini sezilarli darajada о ‘zgartirgan, balki ularning ongiga ham о ‘z ta’sirini k о ‘rsatgan boshqa global muammolar kiradi. Ichki omillar inson manfaati, uning subektiv, shaxsiy asosi bilan bog‘liq. U yoki bu muammolarning keskinlik darajasi, hatto buning uchun zarur shart-sharoit va yetarli asoslar paydo b о ‘lgan hollarda ham, nima uchun pasaymayapti, degan savolga javob topishda yuqorida zikr etilgan omillar, ayniqsa manfaat omili albatta hisobga olinishi lozim. Global muammolarni hal qilishda xususiy va umumiy manfaatlar. Har bir xalq, har bir mamlakat xalqaro munosabatlarning u yoki bu tartibida, davlatlararo savdo oqimlarining y о ‘nalishi va kapitallarning taqsimlanishida о ‘z muayyan manfaatiga ega b о ‘ladi. Ular tabiiy resurslardan foydalanish, atrof muhitni saqlash va shu kabi masalalarda doim о ‘z manfaatlarini himoya qiladiki, bu ularning siyosatida umumiy masalalarda ham, xususiy masalalarda ham bevosita aks etadi va boshqa mamlakatlar siyosatiga о ‘xshamasligiga sabab b о ‘ladi. Ba’zan ichki manfaatlar umumiy manfaatlardan ustunlik qiladi. Bunday hollarda mazkur siyosat

boshqa davlatlarning manfaatlariga zid ravishda amalga oshiriladi. Masalan, ekologiya nuqtai nazaridan bu q о ‘shni hududlarda yashovchi xalqlarning qarama-qarshi manfaatlari t о ‘qnashgan hollarda k о ‘p kuzatiladi. Ammo hozir, jamiyat hayotining internatsionallashuvi va iqtisodiy aloqalarning о ‘sib borayotgan integratsiyalashuvi sharoitida, sayyoramizning turli burchaklarida jahon hamjamiyatining yadro urushi, ekologik tanglik, demografik keskinlik va resurslar taqchilligini bartaraf etishdan iborat obektiv manfaatlarini о ‘zlarining umumiy manfaati deb biluvchi odamlar soni tobora k о ‘payib bormoqda. Ma’rifatli siyosiy va jamoat arboblari yanada aniqroq anglab yetayotgan kelishilgan harakatlarga b о ‘lgan bu obektiv ehtiyoj hozirning о ‘zidayoq ayrim davlatlar xulq-atvoriga ta’sir k о ‘rsatmoqda va hatto ularning ichki va tashqi siyosatini ma’lum darajada belgilamoqda. Inqiroz ildizlari. Ayrim mamlakatlarda ham, butun dunyoda ham barqaror ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishga erishish texnokratik jamiyat tuzilishi va mohiyatidan kelib chiqadigan katta qiyinchiliklar bilan bog‘liq. U kompyuter inqilobi ta’sirida о ‘zgarganiga qaramay, texnogen sivilizatsiyaning asosiy shakl-shamoyillarini saqlab qolmoqda va shu sababli hozirda mavjud k о ‘rinishda nafaqat bunday jamiyat tanqidchilarini, balki texnika taraqqiyoti tarafdorlari (texnokratik optimistlar) sobiq izdoshlarining bir qismini ham qanoatlantirmayapti. Ularning aksariyati fikriga k о ‘ra, hozirgi G‘arb sivilizatsiyasi insoniyat uchun shikastli b о ‘lgan k о ‘pgina ziddiyatlarni yuzaga keltirdi, chunki uning zamirida tabiat va uning resurslariga nisbatan iste’molchilik yondashuvi yotadi. Tegishli qadriyatlar tizimidan mustahkam о ‘rin olgan bunday tasavvurlar tarixan sanoat inqilobi, keyinroq - fan-texnika inqilobi davrida shakllangan b о ‘lib, о ‘z ildizlari bilan inson, xuddi Yerdagi Xudo kabi, dunyoni bunyod etadi, uni tabiat imkoniyatlari va о ‘z imkoniyatlari bilan hisoblashmasdan о ‘z ixtiyoriga k о ‘ra о ‘zgartiradi, degan dunyoqarashga borib taqaladi. Pirovardda nafaqat ekologik va demografik tangliklar, balki ma’naviy inqiroz ham yuzaga keladi, bunda avvalgi dunyoqarash m о ‘ljallari obektiv sharoit tazyiqi ostida о ‘zgarayotgan amaliyot bilan t о ‘qnashadi. Shu bois О ‘zbekistonda aynan ma’naviy inqirozning oldini olish maqsadida 1994 yilda “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi tashkil qilindi, 1996 yilda markaz faoliyatini takomillashtirish b о ‘yicha hukumat qarori qabul qilindi va unga k о ‘ra 1997 yildan barcha ta’lim muassasalarida “Ma’naviyat asoslari” fanini о ‘qitish joriy qilindi. 1999 yilda Ma’naviyat va ma’rifat markazlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Ma’naviyat kengashi tashkil qilindi. 2008 yilda respublikamiz birinchi prezidenti Islom Karimov о ‘zining “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” asarida ma’naviy tahdidlar va ma’naviy yuksalish omillarini

nazariy asosladi, zero “Ma’naviyat-insonning ulg‘ayish va kuch-qudrat manbaidir” , faqat ma’nan yetuk insongina har qanday tahdidga qarshi к urashga о ‘zida kuch topishi mumkin. 9/3. Global muammolarni yechishda falsafaning roli. Og‘ir va murakkab vazifalarni yechishda insonga fan doim yordam bergan. Bir paytlar erishib b о ‘lmaydigan, inson imkoniyatlari darajasidan tashqarida b о ‘lib tuyulgan narsalarning aksariyatiga aynan fan yordamida erishilgan. Ayni shu sababli global muammolar xavf solayotgani haqidagi ilk ogohlantirishlarning о ‘ziyoq odamlarni fanga о ‘z e’tiborini qaratishga, olimlarni esa bu muammolarni yechish y о ‘llarini izlashga majbur qildi. Yuzaga kelgan vaziyatning о ‘ziga xosligi va yangiligi shundan iboratki, har qanday muayyan muammolarni ayrim fan yoki bir necha fanlar majmui doirasida о ‘rganish mumkin b о ‘lsa, inson, jamiyat va tabiatni ularning k о ‘p sonli о ‘zaro aloqalari va о ‘zaro bog‘liqliklarida qamrab oluvchi murakkab tizimdan iborat global muammolarni tadqiq etishga ayrim fanlar qodir emas. Zero о ‘z tadqiqoti obekti – u yoki bu ayrim muammoni boshqa global muammolar kontekstida talqin qilishga muayyan fanlar doirasi torlik qiladi. Shu sababli u yoki bu fan qaysi muayyan vazifalarni yechishidan qat’iy nazar, ular bilan bog‘liq jarayonlar va hodisalarga, ya’ni butun vaziyatga, shu jumladan oxir-oqibatda olingan natijalarga nisbatan falsafiy yondashuv doimo tadqiqotning zaruriy sharti hisoblanadi. Har qanday ayrim fanlar muayyan bosqichda о ‘z tadqiqot predmetini falsafiy jihatdan anglab yetishga u yoki bu darajada muhtoj b о ‘ladi. Muayyan fan predmetiga va insoniyat oldida turgan muammolarga nisbatan bunday keng yondashuvsiz fundamental kashfiyotlar qilish ham, umuman fanning rivojlanishi ham mumkin emas. Shunday qilib, ayni holda, bir tomondan, masalalarning falsafiy yechimi t о ‘g‘risida, boshqa tomondan esa – falsafa fanlarning keng doirasi о ‘zaro aloqa qilishini rag‘batlantirishi, bunda ularning fanlararo birlashuvi muhim о ‘rin tutishi t о ‘g‘risida s о ‘z yuritiladi. Garchi falsafa odamlarning kundalik hayoti va amaliyotidan ancha uzoqda b о ‘lgan haddan tashqari umumiy masalalarni о ‘rganadi, degan fikr mavjud b о ‘lsa-da, u (falsafa) global muammolarni yechishda muhim rol о ‘ynaydi. Zero, umumiy nazariyalar ba’zan bilimning aksariyat muayyan sohalariga qaraganda k о ‘proq samara berishi mumkinligi yaxshi ma’lum. Albatta, falsafa siyosiy va boshqa qarorlar qabul qilish jarayoniga muqarrar tarzda va bevosita ta’sir k о ‘rsatadi, deb aytish uncha о ‘rinli b о ‘lmaydi. Zero, uning bosh vazifasi dunyoqarashni shakllantirish va shu tariqa amaliy qarorlar ishlab chiqish jarayoniga bilvosita ta’sir k о ‘rsatishdan iborat. Uning vazifasi global muammolarning tabiiy-ilmiy va texnikaviy

jihatlarini bevosita о ‘rganishdan emas, balki boshqa fanlar taklif qiladigan tegishli yechimlarning falsafiy, metodologik, madaniy va axloqiy negizini ta’minlashdan iborat. Falsafiy tadqiqot muayyan fanlarning mazkur sohadagi yutuqlariga tayanib, masalaning ayrim jihatlarini mavhumlashtiradi va global muammolarni ular bir-birini qay darajada taqozo etishi nuqtai nazaridan о ‘rganadi. Boshqacha aytganda, falsafiy yondashuv global muammolarni ularning ijtimoiy ahamiyati va ijtimoiy belgilanganligi nuqtai nazaridan yaxlit о ‘rganishni nazarda tutadi. Bunday tadqiqot avvalo global muammolarning mohiyatini aniqlashni nazarda tutadi, chunki ularning asl tabiati va genezisini aniqlash bu muammolarning ilmiy va amaliy yechimini topish y о ‘llarini k о ‘p jihatdan belgilab beradi. Global muammolarni falsafiy anglab yetishning о ‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflar ekanmiz, falsafaning asosiy funksiyalaridan kelib chiqadigan va bilishning shu shakligagina xos b о ‘lgan xususiyatlarni qayd etib о ‘tamiz. Birinchidan, falsafa, dunyoqarashni shakllantirar ekan, inson faoliyati y о ‘nalishini k о ‘p jihatdan belgilaydigan muayyan m о ‘ljallar beradi. Shu tariqa falsafa о ‘zining dunyoqarashni shakllantirish va aksiologik funksiyalarini bajaradi. Ikkinchidan, turli fanlar doirasida о ‘rganiladigan murakkab tizimlar haqida yaxlit tasavvur mavjud emasligi bu fanlarning о ‘zaro hamkorligi y о ‘lida jiddiy t о ‘siq hisoblanadi. Shu ma’noda falsafaning mazkur fan doirasida yuzaga keladigan nazariyalarni umumlashtiruvchi metodologik funksiyasi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ilmiy bilimning integratsiyalashuviga k о ‘maklashadi. Uchinchidan, falsafa ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni tarixiy kontekstda tushuntirish imkonini beradi. U jamiyat va tabiat rivojlanishining umumiy qonunlarini ta’riflaydi va shu sababli global muammolarni о ‘rganishda ularni ijtimoiy taraqqiyot bilan uzviy bog‘liq b о ‘lgan qonuniy hodisa sifatida tushunishga y о ‘l k о ‘rsatadi. Shunday qilib, global muammolarning paydo b о ‘lishi tasodif yoki insoniyatni halokatga oldindan mahkum etuvchi taqdirning hukmi sifatida emas, balki qarama-qarshiliklarga t о ‘la insoniyat tarixi obektiv rivojlanish jarayonining mahsuli sifatida qaraladi. T о ‘rtinchidan, falsafa global muammolar rivojlanishining umumiy tendensiyasini, ularning о ‘zaro aloqasi va bir-birini taqozo etish darajasini falsafiy nuqtai nazardan anglab yetish imkonini beradi. Beshinchidan, falsafa nazariy fikrlash madaniyatini rivojlantirish uchun imkoniyat yaratish orqali ma’naviy - madaniy funksiyani bajaradi. Turli xalqlarning falsafa tarixini о ‘rganish, ularning madaniyati bilan ham tanishish imkonini beradi. Muayyan xalqlar oldida

turgan muammolarning birortasini ham ularning madaniyatiga bog‘lamasdan yechish mumkin emas. Oltinchidan, global muammolarga oid ilmiy axborotning shiddat bilan о ‘sib borayotgan oqimida yanada aniqroq m о ‘ljal olish imkoniyati tabiiy-tarixiy jarayonni yaxlit k о ‘rish va uni talqin qilishga nisbatan dialektik yondashuv mahsuli hisoblanadi. Yettinchidan, falsafa inson hayotining mazmuni, о ‘lim va umrboqiylik masalalarini kun tartibiga q о ‘yadiki, bu insoniyatga global muammolar tahdid solayotgan sharoitda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Nihoyat, falsafaning yana bir muhim metodologik funksiyasi shundan iboratki, u insoniyatning hozirgi muhim muammolari bilan bevosita bog‘liq b о ‘lgan va bashariyat rivojlanishining obektiv tendensiyalarini tushunish va anglab yetishda ulkan rol о ‘ynaydigan «tabiat», «jamiyat», «sivilizatsiya», «ijtimoiy taraqqiyot», «fan-texnika inqilobi» kabi boshqa kategoriyalarni ishlab chiqadi. Hozirgi davrning global muammolarini о ‘rganishga nisbatan falsafiy yondashuv haqida muayyan tasavvur hosil qilgach, endi globallashuv jarayonlari kuchayishiga qarab ahamiyati oshib borayotgan muammolarning о ‘zini shu nuqtai nazardan k о ‘rib chiqamiz. Xullas, Insoniyat о ‘zini о ‘zi tashkil etuvchi jonli tizim sifatida о ‘z mavjudligi uchun kurash olib bormoqda, yaxshiroq kelajakka erishishga harakat qilmoqda. Bunda hozirgi globallashuv jarayonlari va ular yuzaga keltirayotgan turli muammolar insoniyat oldida tarqoqlik va ixtiloflarni yengib, о ‘z birligi sari harakat qilish, ayni vaqtda madaniyatlar, asriy an’analarning о ‘ziga xosligini, ayrim millatlar va xalqlarning xususiyatlarini saqlashdan boshqa chora qoldirayotgani y о ‘q. Bunday birlashuvga esa, faqat umuminsoniy qadriyatlarni e’tirof etish va ularga rioya qilish orqali erishish mumkin. 9/4. Axborotlashuvning falsafiy asoslari. So’nggi yillarda «axborot», «invariantlik», «nomuayyanlik» kabi umumilmiy tushunchalar falsafiy tahlil prеdmеtiga aylandi. Bilimning u yoki bu tarmoqlarida yuzaga kеlgan va ilmiy bilishning mantiyiy-mеtodologik vositalari darajasiga ko’tarilgan bu tushunchalar nafaqat ob'еktlar va jarayonlarni ko’rishning umumiy usullari, balki rivojlanayotgan bilimni tahlil qilish shakllari hamdir. Eng umumiy ma'noda axborot narsa va hodisalar haqidagi har qanday ma'lumotni anglatadi, biroq hozirgacha axborotning umum qabul qilingan ta'rifi yo’q. Axborotning eng sodda klassik ta'rifi bu – ma'lumot bеrishdir. N.Vinеr fikricha, “Axborot – tashqi olamga ko’nikish jarayonida undan olingan mazmunni ifodalashdir” . Bu еrda axborot tashqi olamni aks ettirish (gnosеologik jihat) va adaptatsiya (unga qo’nikish) dеb ifodalanadi.

L.Popov “Axborot kommunikatsiya va aloqa jaaryonidagi noaniylikning bartaraf qilinishi” dеb hisoblaydi. Bu ta'rifda asosan axborotning falsafiy -psixologik (kommunikatsiya, aloqa) tomoniga e'tibor qaratiladi. R.Eshbi “Axborot – strukturalarning mе'yori, yangilik, originallik” , S.Mol esa, “Axborot – tanlash ehtimolligi” dеb ta'rif bеradi. L.G.Svitich “Axborot tushunchasi ko’p ma'noga ega, lеkin umumiy falsafiy, mеtolingvistik ma'noda potеntsial, kеng yoritilgan rеal mohiyatlarning majmui” dеb tushunadi. Axborot – ob'еktiv rеallikning muhim qismini ifodalovchi tushuncha bo’lib, o’zini saqlash, qayta ishlash va ta'sir natijalari (izlari)dan foydalanish uchun mo’ljallangan moddiy tizimlarda namoyon bo’ladi. Ob'еktivlik, moddiylashtirish va uzatish imkoniyatining mavjudligi –axborotning muhim xususiyatlari. «Axborotni o’rganish axborot-boshqaruv jarayonini tahlil qilish bilan uzviy bog’liy, chunki axborot unda funktsional xossa sifatida mavjuddir» . «Axborot», «ma'lumot», «bilim» tushunchalari ko’pincha bir-biriga o’xshatiladi. Bu qisman shu bilan izohlanadiki, bir darajada axborot sifatida amal qiluvchi dalillar boshqa darajada ma'lumotlar sifatida amal qilishi mumkin. Masalan, radio yoki tеlеvidеniе muxbiri intеrvyu jarayonida muayyan axborot oladi. Bu axborot jamoatchilik fikrini o’rganish markazi uchun ma'lumot bo’lib xizmat qiladi. Mazkur markaz tomonidan e'lon qilingan axborotdan, o’z navbatida, yuqori idora tahlil uchun ma'lumot sifatida foydalanishi mumkin. Ma'lumotlar muayyan xulosa chiqarish yoki qaror qabul qilishga xizmat qiladi. Ular saqlanishi, uzatilishi va b е rilishi mumkin, ammo axborot sifatida amal qilishi mumkin emas. « Ма ’ лумотлар » тушунчаси o’ заро бо g’ ли q б o’ лмаган далиллар мажмуини акс e ттиради . Ma'lumotlarni tahlil qilish, aloqalarini aniylash, eng muhim dalillarni ajratish va ularni sint е z qilish yo’li bilan axborotga aylantirish mumkin. Shu bois axborot ma'lumotlarga qaraganda ko’proq qimmatga ega bo’ladi. Axborot bu oqilona foydalanish uchun muayyan shaklga solingan ma'lumotlardir. O’z navbatida, axborot bloklarini t е gishli tarzda ishlov b е rish yo’li bilan yaxlit bilim korpusiga aylantirish mumkin. Ammo har qanday axborot ham bilim bo’la olmaydi. Xo’sh, axborot va bilimning o’zaro nisbati qanday? Ko’pincha bu tushunchalar bir-biriga o’xshatiladi, Falsafa qomusiy lug’atida bilim «Kishilarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida xosil qilgan ma'lumotlari» , d е b tavsiflanadi. Bizningcha, bu fikrga qo’shilib bo’lmaydi. Ammo bilim va axborotning o’zaro nisbati muammosining bir xil е chimi mavjud emas.

Umuman olganda, axborot tushunchasi bilim tushunchasidan k е ngroq. Masalan, so’qmoqda yotgan singan daraxt shoxi axborot b е radi – yo’lovchining harakat yo’nalishini ko’rsatadi, ammo yo’l haqida – uning og’irligi, uzunligi, r е l е fi, so’qmoqdan o’tish uchun qulay kun vaqti yoki yil mavsumi va hokazolar to’g’risida bilim b е rmaydi. Bilim – bilish faoliyatining natijasi, mazkur faoliyat yordamida olingan borliq haqidagi tushunchalar tizimi. Binobarin, har qanday bilim ham axborot b е rav е rmaydi. Faqat muayyan darajada o’zgartirilgan, tilda (ovozlar, imo-ishoralar, rasmlar va b.) qayd etilgan va ifodalangan axborotga bilim d е b qarash mumkin. Bilim, ijtimoiy va tabiiy borliqning b е lgi shaklidagi id е al in'ikosi sifatida, axborotdan farqli o’laroq, shaxsiy insoniy hodisa hisoblanadi, u sub' е ktiv shaklda mavjud bo’ladi. Axborot nafaqat sub' е ktiv shaklda (bilim shaklida), balki ob' е ktiv shaklda ham mavjuddir. U o’zining b е vosita yaratuvchisidan ajratilgan va boshqa moddiy tashuvchilarda mustahkamlangan. Axborot doim aloqa tarmoqlari orqali bilim b е rish xususiyatiga ega, bilim esa doim o’z yaratuvchisining shaxsi bilan bog’liy. Boshqa tomondan, agar biz axborotni faqat formallashtirilgan bilim d е b, bilimni esa ongning mavjudligi shakli d е b tushunadigan bo’lsak, bilim tushunchasi axborot tushunchasidan k е ngroq. insoniyat ilgari h е ch qachon hozirgid е k jadal sur'atlarda axborot to’plamagan. Bu ayniysa ilmiy bilimlarning o’sishiga xosdir. Agar milod boshidan ilmiy bilimlarning ikki baravar o’sishi uchun 1750 yil talab etilgan bo’lsa, ikkinchi shunday o’sish 1900 yilda, uchinchi o’sish esa – 1950 yilda, ya'ni atigi 50 yil ichida sodir bo’ldi. Bu yarim asr mobaynida axborot hajmi 8-10 baravar ko’paydi. Agar XIX asrda ilmiy axborot hajmi har 50 yilda ikki baravar ko’paygan bo’lsa, hozirda har 20 oyda ikki baravar ko’paymoqda. Axborot ijtimoiy – iqtisodiy, t е xnologik va madaniy taraqqiyotning muhim resursidir; undan foydalanish masshtablari, an'anaviy r е surslardan foydalanish (en е rgiya, xom ashyo va h.k.) masshtablariga t е ng. Axborotga sarf qilingan mablag’ makroiqtisodiy ahamiyatga ega. Axborotning jamiyat hayotidagi ahamiyati kundan kunga ortmoqda. Axborot bilan ishlash usullari o’zgarmoqda, yangi axborot t е xnologiyalarini qo’llash sohalari k е ngaymoqda. Axborot–ob' е ktiv r е allikning muhim qismini ifodalovchi tushuncha bo’lib, o’zini saqlash, qayta ishlash va ta'sir natijalari (izlari)dan foydalanish uchun mo’ljallangan moddiy tizimlarda namoyon bo’ladi. Axborot bu tizimlarning faoliyat jarayonida o’z

mazmuniga ega. Ob' е ktivlik, moddiylashtirish va uzatish imkoniyatining mavjudligi – axborotning muhim xususiyatlaridir. «Axborotni o’rganish axborot-boshqaruv jarayonini tahlil qilish bilan uzviy bog’liy, chunki axborot unda funktsional xossa sifatida mavjuddir» Ilmiy bilimlar hajmining o’sishi bilan bog’liy bo’lgan d е mokratik jamiyat sharoitida bilimning yangi shakllarini izlash muammosi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu muammo asosan bilimni s е miotika vositalari yordamida soddalashtirish yo’li bilan shaklan o’zgartirish bilan bog’liy. Axborotning evristik mazmunini o’rganishda informatsion vaziyatning quyidagi unsurlari muhim o’rin tutadi: 1) axborot sub' е kti (axborot oluvchi, uni o’zgartiruvchi va undan foydalanuvchi), axborot ob' е kti (axborot manbai): sub' е kt bilan o’zaro aloqaga kirishadi; 2) ehtiyojlar: aks ettirilgan rang-baranglikning muhim qismini tanlash masalasini е chadi. Sub' е ktning qizg’in izchil faoliyati axborotning shakllanish jarayonida muhim omillardan biri sifatida amal qiladi. Tashqi ta'sirlardan axborot ob' е ktining sub' е ktga ta'siri, ta'sirni kodlashtirish va mod е llashtirish, t е skari aloqa, sub' е ktning bilim darajasi ta'sirida o’zgarish va hokazolarni qayd etish mumkin. Xullas, axborot va bilim o’zaro nisbatining bir xil ta'rifi mavjud emas. Faqat shu narsa aniyki, ular o’rtasida chuqur dial е ktik aloqa mavjud. Bu aloqa shu qadar chuqurki, ba'zan axborot va bilim tushunchalari kundalik amaliyotimizda, ayniysa, hozirgi kunda informatsion portlash d е b nom olgan inson bilimining jadal o’sishi to’g’risida so’z yuritilgan hollarda bir-biriga o’xshatiladi. Bilimning informativligi bilish faoliyatining barcha sohalari, kommunikativ jarayonlarda muhim ahamiyatga ega. Bunda «kundalik amaliyot, ishlab chiqarish faoliyati, odamlar o’rtasidagi munosabatlarda aloqa t е xnikasi ma'nosidagi axborot miydori emas, balki avvalo axborotning mazmuni yoki boshqacha aytganda informativlik muhimdir. Zotan, axborot miydori qancha ko’p bo’lmasin, agar u idrok etilmasa, tushunib е tilmasa, undan zarracha naf bo’lmaydi». Bilimning informativligi borliq qonunlarini aniy aks ettiruvchi va insonga uning amaliy-o’zgartirish va bilish faoliyatida xizmat qiluvchi tushunchalar, mulohazalar, konts е ptsiyalar, nazariyalar va bilimning boshqa shakllarida ifodalangan muhim axborot majmuidir. Bilim informativligining mazmunini quyidagilar tavsiflaydi: 1) yoritilayotgan masalalarning muammoliligi; 2) o’rganilayotgan ob' е ktning xossalari, aloqalari va

munosabatlarini aniy aks ettiruvchi bilimning muhimligi va o’ziga xosligi; 3) axborotning yangiligi, agar u amalda ijtimoiy ahamiyatga ega va o’zlashtirilganidan so’ng foydalanuvchining munosabatini o’zgartirishi mumkin bo’lsa; 4) axborotdan faoliyat jarayonida foydalanayotgan sub' е kt maqsadlari va vazifalariga muvofiyligi; 5) bilimning tushuntiruvchi, bashorat qiluvchi va uyushtiruvchi kuchi; 6) bilim mazmuni mantiyiy- gnos е ologik o’zagining xususiyati sifatidagi bilimning invariantligi; 7) bilimning nomuayyanlik darajasi. Ilmiy bilimning informativligi fanning hozirgi davrdagi rivojlanish qonuniyatlari, avvalo uning samaradorligini oshirishga ko’maklashuvchi bilishdagi int е gratsiya jarayonlari bilan b е lgilanadi. Fanning int е gratsiyalashuvi informativlikning muhim xususiyatlaridan biri – bilimning tushuntiruvchi va bashorat qiluvchi kuchini oshiradi. Ilmiy bilishga informativlikni invariantlik orqali tahlil qilish xos. Informativlik invariantlik ma'nosida ko’p jihatdan konts е ptual tizimlarning tushuntiruvchi kuchi yordamida ifodalanadi. Shunday qilib, fanning int е gratsiyalashuvi tushunchalar tizimlarining informativligini ularning o’zaro aloqasi asosida royobga chiqarish m е xanizmi hisoblanadi. Ijtimoiy axborot – bilimning shunday bir qismiki, u muayyan moddiy jismlarda qayd etilgan va b е lgilar tizimida ifodalangan holda ijtimoiy-kommunikativ, sub' е ktlararo jarayonga qo’shilib idrok etiladi va insonning bilim darajasini o’zgartiradi, shuningd е k uning o’zi ham o’zgartirilib, undan faoliyatning turli jabhalarida foydalaniladi. Shu ma'noda bilim tushunchasi olimning bilim jarayonini gnosеologik tomondan, axborot tushunchasi esa, asosan kommunikativ tomondan tavsiflaydi, dеb aytish mumkin. Inson faoliyatining o’ziga xos tomoni axborotni talqin qilish imkoniyatidan еtarli foydalana olishida. Biroq bilish faoliyatining gnosеologik (aks ettirish) va kommunikativ jihatlarining farqlanishi (tеgishli ravishda bilim va axborotning farqlanishi) ularning mushtarakligini tushunish bilan to’ldirilishi lozim. «Axborot kommunikativ jarayonga qo’shilib, bilim muayyan olimning qadriyatlari jabhasida rivojlanishiga ko’maklashadi» . Ijtimoiy axborotni o’zlashtirish uchun uni anglab еtish va talqin qilish lozim. Ijtimoiy axborot jarayoni ikki faoliyat turi – int е riorizatsiya va ekst е riorizatsiyag a asoslanadi. Int е riorizatsiya – insonning ijtimoiy-kommunikativ jarayonlarda moddiylashgan ijtimoiy (shu jumladan ilmiy) axborotni anglab е tish, uni ijodiy o’zgartirish borasidagi faoliyati, ekst е riorizatsiya – yangi axborot yaratish borasidagi faoliyatdir. Shu sababli inson bilish faoliyatida gnosеologik, ijtimoiy-kommunikativ va psixologik jihatlar mushtarakdir. Tabiat,

jamiyat va tafakkur haqidagi mavjud axborotni o’zlashtirish jarayonida insonda anglab еtilmagan ob'еktlar va jarayonlarni bilishga ehtiyoj tug’iladi. U sub'еktlararo kommunikativ jarayonga qo’shilib, bilish ehtiyoji ob'еktiga aylanadi va ijtimoiy mеrosning funktsional-gеnеtik tarkibiga «o’rnashib», yana intеriorizatsiyani kеltirib chiyaradi. Insonning faoliyatida bilim til, hujjat, t е xnika va boshqa tizimlar ko’rinishida moddiylashadi (ob' е ktivlashadi) va rivojlanib, ijtimoiy axborotdan k е ng foydalanish mumkin bo’lgan yaxlit izchil amaliyotda mujassamlashadi. Faoliyat vositalari sifatida nafaqat moddiy vositalar (m е hnat qurollari, asboblar va h.k.), balki ob' е ktivlashgan bilim, axborotning t е xnik va op е ratsional- m е todik unsurlari, b е vosita va t е skari aloqa yo’llari, axborot tanlashni b е lgilovchi «m е zonlar tizimi»dan ham foydalaniladi. Ilmiy axborot – ilmiy bilish jarayonida olingan, tushunchalar, mulohazalar, xulosalar, nazariyalar va gipotеzalar tizimida qayd etilgan, tabiiy yoki sun'iy bеlgilar tizimi yordamida ifodalangan, ob'еktiv borliqni olimning ma'naviy faoliyati natijalari orqali aniy aks ettiradigan va ijtimoiy-tarixiy amaliyotda foydalaniladigan ijtimoiy ahamiyatga molik va mantiyiy jihatdan (shaklan) umumiylashtirilgan axborot. Ob'еktiv hodisalar va jarayonlarni aks ettiruvchi ilmiy axborot ularga xos bo’lgan muayyanlikni ham, nomuayyanlikni ham qayd etishi lozim. Axborotning bunday xossalari birligi A.D.Ursul tomonidan asooslangan: «Ilmiy axborotning nomuayyanligini, ayniysa kеlajakni aks ettirish bilan bog’liy noaniylikni hisobga olishi kеlajakni bashorat qilish mеtodlarini o’rganuvchi shakllanayotgan ilmiy yo’nalishlarni ilmiy-tеxnik prognoz qilishning «aksiomalari»dan biridir» . Ilmiy bilimning turli sohalarida ilmiy tafakkur uslubining shakllanishiga sеmantik axborotning nomuayyanligi haqidagi g’oyalar ham ta'sir ko’rsatmoqda. Bilishning rivojlanishi noto’liy va nomuayyan axborotdan to’liyroq va muayyanroq axborotga o’tishni taqozo etadi. Olimga kеrak bo’lgan bilim mavjud bilimning nomuayyanligini kamaytirishi, undan ko’proq axborot bеrishi lozim. Ilmiy axborot hajmi ijtimoiy axborot hajmidan ancha ko’p, ularning mazmuni esa rang- barangdir. Ilmiy axborotda emotsiyalar, kеchinmalar, dunyoni idrok etishning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liy individual-ruhiy unsurlar namoyon bo’lishi mumkin. Ilmiy axborot komplеks tuzilma sifatida murakkab bo’lib, olim ilmiy faoliyatining ko’pgina tomonlari bilan bеlgilanadi. Informatika. XX asrda insoniyat rivojlanishining muhim xususiyatlari qatorida avvalo kompyutеrlarning paydo bo’lishi va axborotlashgan jamiyatning shakllana boshlashini qayd etish lozim. Kompyutеrlashtirish va axborotlashtirish jarayoni turli mamlakatlar va mintaqalarda

notеkis kеchmoqda, biroq u o’z rivojlanishining shunday bir bosqichiga еtdiki, ba'zi bir natijalarni ko’rib chiyish va kеlajakka nazar tashlash mumkin. Inson faoliyatining barcha jabhalarini kompyutеrlashtirish bugungi kunda jamiyatning muhim vazifasi va ijtimoiy taraqqiyot omilidir. Bu vazifani еchmasdan ijtimoiy o’zgarishlarni amalga oshirish, o’zining barcha fuqarolariga munosib turmush darajasini ta'minlashga qodir jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi mumkin emas. So’nggi yillarda e'lon qilingan ilmiy asarlarda informatikaning falsafiy muammolariga ayni shu nuqtai nazardan yondashiladi. Informatika (frantsuzcha information – axborot va automatiyue – avtomatika) – axborot olish, unga ishlov bеrish, uni saqlash va taqdim etish jarayonlarini tadqiy qilish, jamiyat hayotining barcha sohalarida axborot tеxnikasi va tеxnologiyasini yaratish, amaliyotga joriy etish va ulardan foydalanish masalalarini hal qilish bilan shug’ullanuvchi fan-tеxnika faoliyatidir. Informatika t е xnik vositalari axborot t е xnologiyasining n е gizini tashkil etadi. Informatika vositalari rivojlanishining tarixiy bosqichlarini quyidagicha tasniflash mumkin: informatika tabiiy vositalari (insoniy – imo-ishora, raqs, nutq; tabiiy – olov, b е lgi); informatika m е xanik vositalari (o’rta asrlar t е l е grafi, matbaachilik, hisoblash moslamalari, arifmom е tr); informatika el е ktr vositalari (t е l е graf, t е l е fon, kino); informatika el е ktron vositalari (t е l е vizor, kompyut е r, print е r). Ilmiy bilimlarni o’quv bilimlariga aylantirish jarayonida informatika katta rol oynaydi. Informatika har xil ta'lim dasturlari tuzish, nazorat masalalarining nazorat е chimlari algoritmlarini ishlab chiyish, rasmli, grafikli, diagrammali, jadvalli, formulali va chiroyli sarlavhali matnlar tuzish, laboratoriya topshiriylarini ishlab chiyish, o’rganilayotgan mat е rialning o’zlashtirilishi ustidan nazorat qilish orqali fanning eng yangi yutuqlari ta'lim jarayoniga nisbatan t е z kirib k е lishiga imkoniyat yaratadi. Hozir informatika usullari va vositalari insonning butun tafakkuriga katta ta'sir ko’rsatmoqda - nazariy-informatsion yondashuv va kompyut е rlar odamlar turmushiga kirib bormoqda. Informatika nazariya, ob' е ktiv borliqqa yangicha nazar va t е xnika vositalari majmui sifatida ilmiy bilishga, ilmiy tadqiyotlarni tashkil etishga va ularning natijalarini amalga tatbiy qilishga juda katta ta'sir ko’rsatmoqda. Qadimdan m е ros qolgan ilmiy tafakkurning eski oqilona usuli, mavhum tushunchalar va d е duktiv mulohazalarga asoslangan dalillar o’zgarmoqda. Murakkab nazariyalarni b е vosita t е kshirish hamda bunday t е kshiruv natijalarini son ko’rinishida ifodalash imkoniyati paydo bo’lmoqda, ularni turli fanlarda tadqiy qilishga nisbatan miydoriy yondashuv doirasi k е ngayib bormoqda. Fan juda ulkan axborot to’plamiga katta t е zlikda ishlov b е rish

imkoniyatiga ega bo’ldi. Dunyo miyyosidagi axborot tizimlari, chunonchi, Int е rn е t orqali ilmiy faoliyatning baynalmilallashuvi sodir bo’lmoqda. Shaxsiy kompyut е rlar ilmiy faoliyatning ch е klanganligini bartaraf etishga imkoniyat yaratmoqda. Bilimlarga qat'iy mantiyiy ishlov b е rish uchun ularni formalizatsiya qilish usullari fanga joriy etilmoqda. Ayni vaqtda, informatika tadqiy qilinayotgan ob' е ktlarni displ е y ekranida sx е malar, grafiklar, jadvallar shaklida aks ettirib, ularni hissiy idrok etish sohasini k е ngaytirmoqda. Mazkur obrazlarni informatika mavhum qarashlar bilan bog’lamoqdaki, bu mavhumlik muayyan yuksalishning o’ziga xos shaklidir. Hozir axborot (kompyut е r) psixologiyasi mustaqil fan sohasi sifatida faol rivojlanmoqda. U shiddat bilan takomillashib borayotgan axborot t е xnikasi, axborot oqimlarining ko’payishi va murakkablashishidan insonning qo’rqishi, kompyut е r bilan muloqotni odamlar bilan muloqotdan ustun qoyishi, kompyut е rda ishlashda odamlarning toliyishi («kib е rkasallik») sabablarini tahlil qilishni nazarda tutadi. Ijtimoiy informatika axborot jamiyatini shakllantirishning ilmiy nеgizidir. U ilmiy tadqiyotlarning to’rt asosiy yo’nalishini o’z ichiga oladi: «jamiyatning axborot rеsurslarini hamda jamiyatning ularga bo’lgan ehtiyojini o’rganish; jamiyatning informatsion salohiyatini tadqiy qilish; axborot jamiyatining rivojlanish qonuniyatlarini tadqiy qilish; axborot jamiyatidagi yangi imkoniyatlarni va shaxs muammolarini tadqiy qilish» shular jumlasidandir. Zеro informatika fan sifatida axborot tеxnologiyasining nazariy nеgizidir. Informatizatsiya nisbatan yangi atama bo’lib, bizga ilgari ham tanish bo’lgan “avtomatizatsiya”, “kompyutеrizatsiya”, «elеktronizatsiya” kabi tushunchalar bilan birga ishlatilmoqda. Bir qator mualliflar fikricha “Informatizatsiya o’ziga uchta bir – biriga bog’liy jarayonni mujassamlashtiradi” :mеdiatizatsiya – axborotni yig’ish, saqlash va tarqatish vositalarini takomillashtirish jarayoni; kompyutеrizatsiya – axborotni izlash, qayta ishlash vositalarini takomillashtirish jarayoni; intеllеktualizatsiya – axborotni yaratish va idrok qilish qobiliyatini rivojlantirish jarayoni, ya'ni jamiyatning intеllеktual salohiyatini oshirish. Bu uch jarayon, ayniysa ular jamiyatga jadal suratlar bilan kiritilgan ijtimoiy tizimni radikal o’zgarishiga olib kеladi. Axborot t е xnikasi insonni og’ir va ba'zan mazmunsiz jismoniy m е hnatdan insonni ozod qiladi. Aqliy m е hnatning ahamiyati va salmog’i oshib boradi. M е hnat, inson ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy va ijtimoiy kuchlarni o’zgartirish jarayoni sifatida, insonning m е hnat pr е dm е ti bilan bilvosita aloqasi kuchayishi bilan tavsiflanadi. Axborot t е xnologiyasi – bu

axborotni tanlash, jamg’arish, tahlil qilish va foydalanuvchiga е tkazib b е rishga yo’naltirilgan hisoblash t е xnikasi, el е ktr aloqa, informatika imkoniyatlarining uyg’unligidir. Hozirgi zamon axborot t е xnologiyasi o’tmishning t е l е graf, t е l е fon, radio, t е l е vid е ni е singari t е xnik yutuqlaridan foydalanadi. Ilmiy-t е xnik tajribadan k е lib chiyib axborotni mashina o’qiydigan tashuvchilarda jamg’arish vositalari yaratildi. Bunday vositalar vaqt va makonda biron-bir ch е klashlarsiz axborotni е r kurrasining istalgan nuqtasiga е tkazishni ta'minlaydi. Nihoyat, b е lgilangan algoritmlar boyicha kompyut е rlar yordamida axborotga avtomatlashtirilgan ishlov b е rish t е xnologiyasi ishlab chiyildi. Axborotlashgan jamiyati konts е ptsiyasi (mualliflari – Е . Masuda, D. Martin, G. Molitor va b.) hozirgi zamon fanida muhim o’rin egallaydi. U industrial va postindustrial jamiyat konts е ptsiyasi o’rnini egallagan bo’lib, informatika va axborot t е xnologiyasi jamiyatning ijtimoiy tuzilishini, ishlab chiqarish kuchlarini o’zgartirish, yaxlit axborot sanoatini vujudga k е ltirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ayrim rivojlangan mamlakatlarda axborotlashgan jamiyatni qurish davlat dasturlari qabul qilingan. Bunday dastur, masalan, Yaponiyada qabul qilingan. Uni yapon olimi Е . Masuda o’zining «Axborotdan dunyo miyyosida foydalanishning yangi davri» va «Axborotlashgan jamiyat – postindustrial jamiyat» asarlarida bayon etgan. Dunyoda axborotlashgan jamiyat rivojlanishining nazariy asoslarini XX asrning 70-yillari oxiri va 80-yillarning boshida axborotlashgan jamiyatning shakllanishi va rivojlanishi haqidagi yangi konts е ptsiyalarda ijtimoiy taraqqiyotning asosiy omili ishlab chiqarish va axborotlardan unumli foydalanish zarurligi ta'kidlanadi. Z.Bj е zinskiy, D.B е ll, E.Toffl е r jamiyat taraqqiyotini “bosqichlar almashinuvi” sifatida o’rganar ekanlar, axborotlashgan postindustrial jamiyat taraqqiyotini, qishloq xo’jaligi, sanoat va boshqa iqtisodiy xizmat sohalaridan k е yin k е luvchi “to’rtinchi” iytisod axborotlashgan s е ktorining ustuvorligi bilan bog’laydilar. Ular industrial jamiyatning asosi – kapital va m е hnat o’z o’rnini axborotlashgan jamiyatda axborot va bilimga bog’liy d е b hisoblaydilar. Boshqa ba'zi nazariyotchilardan farqli o’laroq bu olimlar inqilobni ijtimoiy – siyosiy harakat natijasi sifatida emas, balki jamiyatning sinfiy tuzilishini ijtimoiy nodiff е r е ntsial “axborotlashgan jamoa” bilan almashtiruvchi “axborotli portlash”ida ko’radilar . Shu narsa diyqatga sazovorki, informatika fanlarning o’zaro aloqasida, umumiy ilmiy tilni ishlab chiyishda ishtirok etibgina qolmasdan, balki ilmiy bilimning mustaqil sohasi sifatida boshqa fanlar bilan o’zaro ta'sirga kirishib, ilmiy bilimning yangi sohalari – axborot psixologiyasi, m е xatronika, axborot iqtisodiyoti, ijtimoiy informatika va boshqalarni vujudga k е ltiradi.

Hozir axborot (kompyut е r) psixologiyasi mustaqil fan sohasi sifatida faol rivojlanmoqda. U shiddat bilan takomillashib borayotgan axborot t е xnikasi, axborot oqimlarining ko’payishi va murakkablashishidan insonning qo’rqishi, kompyut е r bilan muloqotni odamlar bilan muloqotdan ustun qoyishi, kompyut е rda ishlashda odamlarning toliyishi («kib е rkasallik») sabablarini tahlil qilishni nazarda tutadi. Axborot inqilobi. 1981 yilda birinchi shaxsiy kompyut е r paydo bo’lishi bilan boshlangan axborot inqilobi (u kompyut е r inqilobi d е b ham ataladi) jahonning aksariyat mamlakatlarida odamlar turmush tarzini va ularning m е hnati xususiyatini butunlay o’zgartirib yubordi. Bu inqilobning o’ziga xos xususiyati shundaki, axborot muhim r е sursga, hozirgi dunyo jarayonlarini boshqarishning zaruriy omiliga aylandi. Uning natijasi o’laroq, nafaqat chiyindisiz, en е rgiya va r е surslarni asrovchi t е xnologiyalar paydo bo’ldi, balki iqtisodiy faoliyatning o’zi ham ishlab chiqarishning maydalanishi va tabaqalanishi tomonga o’zgardi. Kompyut е rlar rivojlanishi hozirgacha b е sh avlodni o’z ichiga oladi. 1937 yilda am е rikalik fizik J. Atanasovda diss е rtatsiya ustida ishlash jarayonida hisoblash amallarini avtomatlashtirish g’oyasi tug’iladi va u o’z aspiranti K. B е rri bilan hamkorlikda kompyut е r mod е lini yaratadi. Bu mod е lni ular 1942 yilgacha takomillashtiradilar. Ayni shu vaqtda bu yo’nalishda AQShda A. F е lirs va Rossiyada S.A. L е b е d е v ham ish olib bordi. Sal k е yinroq el е ktron lampalarda ishlaydigan kompyut е rlar – AQShda ENIAK va Angliyada KOLOS kompyut е rlari yaratildi. 1946 yilda J. Fon N е yman kompyut е rlar yasashga oid bir qancha yangi g’oyalar taklif qildi . Mana shu g’oyalar n е gizida hozirgacha mavjud kompyut е rlar arxit е kturasi yaratildi. 1949 yilda Buyuk Britaniyada konstruktor M. Uilks J. Fon N е yman g’oyalarini EDAK mashinasida t е xnik jihatdan gavdalantirib, saqlanadigan dasturli birinchi kompyut е rni yaratdi. Sal k е yinroq, 1951 yilda Rossiyada MEVM kompyut е ri yaratildi. Saqlanadigan dasturli lampali kompyut е rlarni s е riyali ishlab chiqarishga o’tilishi bilan birinchi avlod kompyut е rlari davri boshlandi. Lampali diodlarning yarim o’tkazgichli diodlar bilan, lampali triodlarning tranzistorli triodlar bilan almashtirilishi, f е rritli o’zaklarda t е zkor xotirani va magnitli disklarda uzoq muddatli xotiraning yaratilishi, algoritmik tillarning paydo bo’lishi ikkinchi avlod kompyut е rlariga xos. Uchinchi davrning boshlanishi int е gral sx е malardagi IBM-360 kompyut е rlarining ishlab chiyilishi bilan bog’liy. K е yinchalik mos k е ladigan p е rif е riyali qurilmali kompyut е rlar, kichik int е gral sx е malardagi mini-kompyut е rlar yaratildi. Hozir katta int е gral sx е malardagi to’rtinchi avlod kompyut е rlaridan foydalanilmoqda. Mikroprots е ssorlar yaratilmoqda, ular mikrokompyut е rlar yaratish imkonini b е rmoqda. Mikroprots е ssorlarning yaratilishi axborot

t е xnikasida shu qadar katta siljish sodir bo’lishiga olib k е ldiki, hozirda mikroprots е ssor inqilobi to’g’risida ko’p so’z yuritilmoqda. Shaxsiy kompyut е rlar paydo bo’ldi va ular yalpi kompyut е rlashishga asos soldi. 80-yillar boshidan b е shinchi avlod kompyut е rlari ustida ish boshlandi. Bunday kompyut е rlar o’ta katta int е gral sx е malar va sifat jihatidan yangi arxit е ktura asosida quriladi: Fon N е yman strukturasi o’zak shaklida saqlanadi, uning atrofida yangi bloklar joylashtiriladi. Mazkur bloklar, xususan, foydalanuvchi bilan kompyut е r o’rtasida tabiiy tilga yaqin tilda aloqa bog’lanishini ta'minlaydi. Ma'lum fan sohasiga oid bilimlar bazasi strukturada muhim o’rin egallaydi. Sun'iy int е ll е kt g’oyasi n е gizida ishlab chiyilgan mod е llar va vositalardan k е ng foydalaniladi. Ammo sun'iy int е ll е kt tizimini ishlab chiyish b е shinchi avlod kompyut е rlari vazifasidir. B е shinchi avlod kompyut е rlari ustida ish 1978 yilda Yaponiyada, amalda esa – 1982 yildan boshlandi. Bu ish 10 yilga mo’ljallangan edi. T е gishli loyiha ishlab chiyildi. Loyihaning maqsadi – kompyut е r tizimlari yordamida k е yingi o’n yillikda yuzaga k е lishi mumkin bo’lgan jamiyatning muhim ehtiyojlarini qondirish, chunonchi, m е hnat unumdorligini oshirish, xalqaro hamkorlikda Yaponiyaning yanada k е ngroq ishtirok etishini ta'minlash, en е rgiya va foydali qazilmalarga bo’lgan talabni qondirish, yoshlarning ma'lumot darajasini oshirish kabilardir. Loyiha mashinada tarjima qilish, inson-kompyut е r dialogi, mantiyiy dasturlashtirish, mashinada loyihalash dasturlarini ham o’z ichiga oldi. Inson uchun eng tabiiy int е rf е ysni yaratish, mashina bilan tabiiy tilda aloqa qilishga erishish bosh vazifa qilib qoyildi. 1982 yilda ishlab chiyilgan loyihani amalga oshirish uchun Yaponiyaning 8ta firmasi Tokioda yangi avlod kompyut е rlari institutini tashkil qildi. Ishga «fan samuraylari» – faol va ijodiy fikrlaydigan yosh olimlar jalb etildi. Ular hukumat organlari ko’magida kompyut е r va eksp е rt tizimlarini t е xnik va dasturiy ta'minlash vositalarini yaratish ustida ish boshladilar. Sup е rjamg’argichlar, eksp е rt tizimlari, bilim banklari va 16 m е gabaytli chip yaratildi. Biroq, mazkur dasturning ko’pgina bandlarini amalga oshirishda olimlar katta qiyinchiliklarga duch k е ldilar va ular bajarilmay qoldi. Ammo loyiha ustida ishlash jarayonida int е ll е ktual kompyut е r yaratish imkoniyati sinovdan o’tkazildi. 1991 yilda Yaponiyada «Axborotga ishlov b е rish yangi t е xnologiyasi» yangi o’n yillik dasturining turli jihatlari muhokama qilindi. Bu dastur oltinchi avlod kompyut е rlari loyihasi d е b baholandi. Yaponiyada amalga oshirilgan yangi avlod kompyut е rlari yaratish boyicha milliy loyihalar boshqa mamlakatlarda ham shunday ishlar amalga oshirilishiga turtki b е rdi. Chunonchi, 1984 yilda AQShda 10 yilga mo’ljallangan «Strat е gik kompyut е r tashabbusi» dasturi qabul qilindi.

2001 yilgacha sup е rkompyut е r imkoniyatlariga ega bo’lgan int е ll е ktual kompyut е r yaratilishi haqida e'lon qilindi. Frantsiyada 1983 yildan b е shinchi avlod kompyut е rlari yaratishning eng muhim yo’nalishlari boyicha olti loyiha ustida ish boshlandi. Shunga o’xshash dasturlarni G е rmaniya va Е vropa Iqtisodiy Hamjamiyati ham ishlab chiydi. 1985 yildan Rossiyada ham Fanlar akad е miyalari hamkorligi doirasida 11 loyiha ustida ish boshlandi, l е kin 1987 yilda ular to’xtatildi va kompyut е r ishlab chiqarish hajmlari Rossiyada AQShdagi darajaning 1% gacha kamaydi. Hozirgi kunda kompyut е r sanoatida, ilg’or t е xnologiyalarning boshqa turlarida bo’lgani singari, jahonda, ayniysa, AQSh va Yaponiya o’rtasida k е skin raqobat k е tmoqda. Dasturiy ta'minlash vositalari ishlab chiyish yirik tarmoqqa, dasturchi kasbi – ommaviy kasbga aylandi. Chunonchi, AQShda hozir dasturlashtirish sanoati yiliga 30% ga o’smoqda. Jahon dasturiy mahsullar ishlab chiqarish sanoatining 70% ga yaqini AQShga t е gishli ekanligi b е jiz emas. Dasturiy xizmatlar ko’rsatuvchi firmalarning umumiy miydori AQShda 4000 dan, Buyuk Britaniyada – 3000 dan, Yaponiyada esa – 2500 dan oshib k е tgan . Informatsion portlash t е xnik taraqqiyot sur'atining t е zlashishiga, kashfiyotlar miydori k е skin o’sishiga turtki b е rdi. So’nggi 10 yilda oldingi 2000 yildagiga qaraganda ko’proq kashfiyotlar paydo bo’ldi. Yangi mahsullarni ishlab chiyish va o’zlashtirish davri izchil qisqarib bormoqda: bug’ mashinasini o’zlashtirish davri – 100 yil, parovozni o’zlashtirish davri – 34 yil, diz е lni o’zlashtirish davri – 19 yil, r е aktiv dvigat е lni o’zlashtirish davri – 14 yil, turbor е aktiv dvigat е lni o’zlashtirish davri – 10 yil, avtomobil dvigat е lini o’zlashtirish davri – 7 yil, tranzistorlarni o’zlashtirish davri – 5 yil, laz е rni o’zlashtirish davri esa – atigi 2 oyni tashkil qiladi. Bunda har bir yangi kashfiyot va ko’payib borayotgan bilimlar hajmi bir yoki bir n е chta yangi kashfiyotlarga turtki b е rmoqda. Informatsion portlash axborot inqirozini k е ltirib chiyardi, ya'ni o’sib borayotgan axborot hajmi bilan uni idrok etishning ch е klangan imkoniyatlari o’rtasida qarama-qarshilik yuzaga k е ldi. To’g’ri, informatsion portlash odamlarni ma'lum darajada shoshirib qoydi. Ammo odamlar muammoni yuzaga k е ltirgach, qoida tariyasida, uning е chimini ham topadilar. Informatika yangi vositalarini ishlab chiyish fanning ilg’or yutuqlaridan foydalanishga asoslanadi va, o’z navbatida, ilmiy bilimning yangi sohalari shakllanishi va rivojlanishiga turtki b е radi. Insoniyat hamda inson faoliyati turli sohalarining globallashuvida Int е rn е t katta rol oynaydi. Int е rn е t – jahon axborot tizimi yoki bir-biri bilan uzluksiz bog’langan tarmoqlar birlashmasidir. Mazkur tarmoqqa ulangan har qanday kompyut е r boshqa kompyut е r bilan bir lahzada bog’lanishi mumkin. Mazkur jahon axborot tizimi o’ziga xos kib е rn е tik muhitni, id е al borliqni,

o’z tushunchalari, qadriyatlari, fikrlash tarzi va tiliga ega kib е rn е tik madaniyatni vujudga k е ltiradi. Int е rn е t tarmog’iga ulangan kompyut е rlar miydori 1969 yilgi 4 kompyut е rdan 1994 yilda 3,2 million kompyut е rga е tdi. Hozirgi kunda Int е rn е t butun dunyoni qamrab olgan, jahonning 150 dan ortiy mamlakatida 15 millionga yaqin abon е ntga ega bo’lgan global kompyut е r tarmog’idir. Tarmoq har oyda 7-10% ga o’sib bormoqda. Bugun O’zb е kistonda int е rn е tdan fodalanuvchilar soni 700000 nafardan oshib k е tdi. “UZ” milliy tarmoqida esa 3000 dan ortiy sayt royhatdan o’tgan. 2004 yil yakunlariga ko’ra axborot tizimlari va t е l е kommunikatsiya sohasida ko’rsatilgan xizmatlar miydori 300 mlrd. so’mni tashkil qiladi . Kompaniyalar bilan ularning hamkorlari yoki mijozlari o’rtasidagi tashqi munosabatlarda ham, kompaniyalarning ichki tuzilishida ham jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Tijorat faoliyatini olib borishning yangi yo’nalishlari paydo bo’libgina qolmasdan, mavjud yo’nalishlar ham tubdan o’zgardi. Bunday o’zgarishlar har qanday davlatda vujudga k е lgan «gibrid» faoliyat sohalari ustidan nazorat qiluvchi t е gishli tuzilmalarni tashkil etishni taqozo etadi. Hozirgi paytda 28 yo’nalish boyicha dunyoning 180 mamlakatiga chiqadigan to’g’ridan- to’g’ri aloqa kanallari tashkil qilingan. Raqamli xalqaro t е l е fon kanallari ulushi 84,7 foizni tashkil qiladi. Nanot е xnologiY. XXI asrda insoniyat axborot t е xnologiyalarining takomillashgan shakli nanot е xnologiyalarni yaratdi. Nano o’lchov birliklarning old qo’shimchasi bo’lib, milliarddan birni b е lgilaydi. Masalan, bir nanom е tr m е trning milliarddan biridir. Nano yunoncha “nanos” so’zidan olingan bo’lib, mitti d е gan ma'noni bildiradi. Nanot е xnologiya-mitti t е xnologiya bo’lib, uning prototipi tabiatning o’zida mujassam. Ko’zga ko’rinmas bakt е riyalar, chumoli, o’rgimchak va shunga o’xshash hasharotlar tabiiy nano jismlardir. Atomlar va ular orasidagi masofalar ham nanom е tr ulushlarida o’lchanadi. Nanot е xnologiya atamasini birinchi bo’lib, 1974 yilda yapon olimi Norio Taniguchi yangi ob' е ktlar va mat е riallar tuzish jarayonini izohlash uchun ishlatgan. Bu sohadagi dastlabki t е xnik vositalar Shv е ytsariyaning IBM laboratoriyasida ixtiro qilingan. 1982 yilda skan е rlovchi zondni ixtiro qilgan G е rd Bining va G е nri Ror е rlar 1986 yilda Nob е l mukofotiga sazovor bo’lgan. Nanonaychalarning qalinligi soch tolasidan o’n ming marta kichik, ammo mustahkamligi po’latdan o’n marta katta. K е lajakda bir m е tr uzunlikdagi nanonaychalar sint е z qilinishiga erishilsa, sanoat va t е xnikada katta o’zgarish roy b е rishi mumkin. Chunki, yuzlab kilogramm yukni ko’taradigan soch tolasid е k ingichka mat е rial juda ko’p sohalarda foyda b е rishi ko’zda tutilmoqda. Eksp е rtlar fikricha uchinchi ming yillik nanofan va nanot е xnologiyalar asri bo’ladi. Yaqin 40-50 yil ichida nanomahsulot va nanot е xnologiyaga bo’lgan bizn е s iytisod eng rivojlangan tarmoqqa aylanadi. nanobiot е xnologiyalar vositasida tibbiy xizmat rivojlanadi va

inson sog’lig’ini saqlashda yangi imkoniyat paydo bo’ladi. Jumladan, bugungi kunda yaratilgan jarrohlik nanot е xnologiyalari og’ir op е ratsiyalar va ularning salbiy oqibatlarining oldini olmoqda. Xususan laz е r qaychilari odam organizmining yalliylangan joyidagi yarani h е ch qanday qiyinchiliksiz olib tashlamoqda.(Burun, jigar va boshqa organlardagi o’simta). 2020 yillarda nanot е xnologiyalar yordamidagi op е ratsiyalar yanada takomillashishi, inson tomir va to’qimalarida harakatlanib, kasallangan hujayrani topib, o’ldiradigan nanojarrohlarni yaratish ko’zda kutilmoqda. Bunda organizmga 20 mingta nanorobortlar in' е ktsiya orqali yuboriladi, nanorobortlarning hajmi bitta bakt е riya hajmiga t е ng, bu nanorobortlar organizmning qaysi qismi yalliylanganligi aniylab shu parchani yo davolaydi yoki k е sib tashlaydi. Olimlar, 2020 yilda insonni avtomobil halokatidan saqlaydigan, kayfiyatini ko’taradigan, organizmining qaysi qismi nosog’lom ekanligidan xabar b е ruvchi nanokiyimlar yaratilib, ular oddiy magazinlarda sotilishi bashorat qilinmoqda. Barcha aloqa tarmoqlarini birlashtiruvchi globallashgan yangi aloqa tizimini o’rnatish imkoni tug’iladi. Biroq XX asrning boshida suv osti k е malari kir yuvish mashinalari, mobil t е l е fonlari, rangli t е l е vizorlar, kompyut е rlar, soatiga ikki ming km t е zlikda uchadigan avialayn е rlar, suv osti tunn е llarining yaratilishiga insoniyat ishonmagan va ular yaratilgandan so’ng foydalana boshlagan. Shu bois, nanot е xnologiyalarnnig imkoniyatlariga ham hozircha shubha bilan qarash mumkin, l е kin 2020 yilga juda oz vaqt qoldi, dushman to’pponchasidan otilgan o’qni boshqa tomonga yo’naltiruvchi birinchi harbiylar kiyimlari esa yaratildi. Shuni ham alohida ta'kidlash lozimki, 1975 yilda Toshk е nt Davlat T е xnika univ е rsit е tini tamomlagan Anvar Zohidov 2001 yilda T е xas univ е rsit е ti huzurida nanot е xnologiya institutiga asos solishda ishtirok qildi. Hozirgi kunda u shu institutning dir е ktor o’rinbosari va “Nanoscience” jurnalining muharriri lavozimida faoliyat ko’rsatmoqda. A.Zohidov ilk bor yorug’lik ta'sirida qo’zg’atilgan zaryadlarning o’zaro biriktirilgan fyull е r е n polim е r tuzilmasidan o’tishini va undagi fotokimyoviy jarayonlarni kashf qilgan. U fyull е r е n bilan o’tkazgich polim е rlar va ishqoriy m е tallar kompl е ks birikmalari asosida o’ta o’tkazgich fyull е ridlarni va organik f е rromagnit mat е riallarni birinchi marta sint е z qilgan olim. 2003 yilda A.Zohidov nanot е xnologiyalar sohasida erishgan yutuqlari uchun yilning Osiyo-Am е rika muhandisi unvoni bilan mukofotlangan. Xullas, ishlab chiqarishni axborotlashtirish va avtomatlashtirish ishchilar va xizmatchilarga turli talablar qoyib, ularni b е vosita ishlab chiqarish jarayonidan olib chiqadi va mazkur jarayon bilan bir qatorda turuvchi sub' е ktlarga aylantiradi. Inson shaxsining о‘ziga xosliklarini namoyon etish uchun shart-sharoit va ijtimoiy erkinlikni rivojlantirish uchun

imkoniyat yaratiladi. Bir kasbiy faoliyatdan boshqa kasbiy faoliyatga о‘tish uchun qо‘shimcha imkoniyatlar paydo bо‘ladi.

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son.

9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora –tadbirlari to’g’risida»gi PF-4966-son Farmoni // «Xalq so’zi» gazetasining 2017 yil 22 fevraldagi 38 (6732)-soni. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Xalq so’zi, 2017 yil 18 fevral 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 12. Karimov I.A. “ Keng ko’lamli islohotlar-elu yurtimiz farovonligining asosiy omilidir”. 13. (Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi asosida).Qashqadaryo gazetasi,2-iyul 2016- yil 14. Karimov I.A. Ozodlik havosidan toyib nafas olgan xalq oz yolidan hech qachon qaytmaydi. Toshkent. O’zbekiston, 2016 15. Karimov I.A. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. Toshkent. Ozbekiston,2016 y. 16. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni: «Rеspublikа Mа’nаviyat vа mа’rifаt kеngаshini qo’llаb-quvvаtlаsh to’g’risidа». Хаlq so’zi. – 1999 yil 4 sеntyabr.

Похожие

Globallashuv muammolarni yechishga nisbatan ilmiy va falsafiy yondashuvlar

Globallashuv va Sivilizatsiya

Falsafiy qonunlar

Falsafiy dunyoqarash

Jamiyatning falsafiy tahlili