Tasmasimon chuvalchanglar (cestoda) va sestoda-simonlar (cestodaria) sinflari - Зоология - Рефераты

Tasmasimon chuvalchanglar (cestoda) va sestoda-simonlar (cestodaria) sinflari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1540.345703125 KB

Tasmasimon chuvalchanglar (cestoda) va sestoda- simonlar (cestodaria) sinflari Reja; 1. Tasmasimonlar (Pseudophyllidea) turkumi 2. Qo'y miya qurti (Multiceps muiticeps). 3. Kalta, ya'ni pakana zanjirsimon chuvalchang

Tasmasimon chitvalchanglar sinf vakillarining morfologiyasi va biologiyasini o'rganishda shveysariyalik zoolog O. Furman o'z ishlari bilan fanga (XX asrda) katta hissa qo'shgan. Rossiyada parazit chuvalchangiar, shu jumladan, tasmasimon chuvalchangiar faunasi rus olimlari N.A. Xolodkovskiy va V.A. Kler tomonidan o'rganilgan. Akademik K.I.Skryabin rahbarligida yozilgan “Sestodologiya asoslari" ko'p tomlik asarlari MDH mamlakatlarida Sestodologiya fanini rivojlantirishda asosiy rol o'ynaydi. Tasmasimon chuvalchangiar yoki sestodalar endoparazitlar bo'lib, jinsiy voyaga yetganlari ko'plab umurtqali hayvonlarda, shu jumladan, odamlar ichagida, kamdan-kam turlari esa boshqa organlarda parazitlik qilib yashaydi. Ularning tanasi dorzoventral tomonga yassilangan. Hozirgi vaqtda sestodalarning 3000 dan ortiq turi fanga ma'lum bo'lib, odam va chorva mollari uchun eng xavfli parazitiar hisoblanadi. Tasmasimon chuvalchanglar gavdasining uzunligi 1 mm va undan ham kichik bo'lgan juda mayda turlari bilan bir qatorda juda ulkan turlari, masalan, qoramol tasmasimoni, keng tasmasimon chuvaichanglaming uzunligi 10-15 m va ba'zan 18-20 m gacha boradi. Kashalotlarning ichagida parazitlik qiladigan Polygonophorus giganticus turining uzunligi hatto 30-m gacha, eni esa 4,5 sm cha keladi. Sestodalarning gavdasi uch qismdan, ya'ni bosh (skoleks), bo'yin va bo'g'imli tanadan iborat. Gavdasining oldingi qismi ingichka ipsimon ko'rinishda bo'lib, uning uchida skoleksi va undan keyin esa bo'yin qismi joylashgan. Skoleksi sestodalarning yopishuv organlari hisoblanadi. Unda ixtisoslashgan yopishuv organlari, so'rg'ichlari, botridiylar va xitinli ilmoqlar bo'ladi. Umuman, sestodalar skolekslar yordamida o'z xo'jayinlarinmg ichak devorlariga yopishib, uzun gavdasini tutib turadi. Hamma jinsiy voyaga yetgan tasmasimon chuvalchangiar o'z xo'jayinining oshqozon va ichaklarida yashaydi. Sestodalarning skolekslari va bo'g'imlari har xil shaklda tuzilgan (32-rasm). Masalan, qoramol tasmasimon chuvalchangi skoleksida 4 ta muskulli so'rg'ichi bor, so'rg'ichlari yumaloq yoki tuxumsimon shaklda bo'lib, ilmoqlari bo'lmaydi.

Keng tasmasimon chuvalchangda esa yopishuvchi tirqishi yoki botridiy skoleksining ikki yonida joylashgan. Botridiy kuchli muskulli, juda qattiq yopishadigan maxsus organ hisoblanadi. Ilmoq va ilmoqchalari ham bar xil tuzilgan. Ular ko'pincha skoleks markazida, so'rg'ichlar o'rtasidagi kichkina xartumchaga gultoj barglar singari joylashgan. Cho'chqa tasmasimonida odatda to'rtta maxsus paypaslagichsimon xartumga o'rnashgan ilmoqchalari bo'ladi. Bu xartumlar maxsus qinchaga kirishi mumkin. Skoleksdan keyingi gavdaning kichik bo'limi-bo'yin bo'lib, u o'sish zonasi hisoblanadi, ya'ni u yerdan yosh bo'g'imlar shakllanadi. Har xil sestodalar proglottidlarining soni turlicha bo'ladi. Ba'zi turlarida proglottidlarining soni 4 mingdan ortiq bo'ladi, ammo ayrimlarida 3-4 ta proglottidlari bo'ladi. 32-rasm. Tasmasimon chuvalchanglar so’rg’ichlari va proglottidlari : A- cho’chqa nasmasimoni, B-qoramol tasmasimoni. D-keng tasmasimon. Tasmasimon chuvalchanglar tanasi teri-muskul xaltaga ega. Uning yuza qismi - tegumenti morfologik jihatdan trematodalarnikiga o’ xshash, fiziologik yoki funktsional jihatdan esa u murtqalilar ichagining shilli q pardasini eslatadi. Unda bir

necha hazm fermentlari mavjud. Bulardan tashqari tegument sestodalarni asosiy xo’jayin ichagida hazm bo’lib ketishdan saqlaydigan antiproteolitik fermentlar ishlab chi q adi. Tegument ostida halqasimon, bo’ylama va dioganal muskul qatlamlari joylashgan. Tasmasimon chuvalchanglarni ng chu q ur parazitizmga o’tish oqibatida ular da hazm qilish sistemasi reduksiyaga uchragan. Shu sababli ular asosiy xo’jayinlarining suyuq, hazm qilishga tayyorlangan oziqalar t o’ plangan ingichka ichak b o’ shlig’ida yashaydi va undagi bir qism oziqani butun tana yuzasi orqali osmos yo’l bilan shimib oladi. Mikrotrixlarga ega bo'lgan tegument va chuvalchangning yasiiligi ham oziqni tanasining hamma qismiga o'tishiga yordam beradi. Ayirish sistemasi protonefridiy tipidagi buyraklar tana bo'ylab o'tadigan ikkita ayirish naychalaridan iborat. Naychalar tananing keyingi qismidan boshlanadi; oldingi bosh qismiga yaqinlashgach, yana orqaga burilib, tanasining keyingi qismiga ketadi va u yerda tashqariga ochiladi. Tasmasimon chuvalchanglarda yon ayirish naylari o'zaro ko'ndalang naylar orqali qo'shilganidan ayirish sistemasi narvon ko'rinishga ega. Tananing keyingi tomonida ayirish naylari birlashib kichikroq qovuqni hosil qiladi. Tasmasimon chuvalchanglar tanasining keyingi yetilgan bo'g'imlari bilan birga qovuq ham uzilib tushadi; yangi qovuq hosil bo'lmasdan yon naylar to'g'ridan-to'g'ri tanadan tashqariga ochiladi. Nerv sistemasi kuchsiz rivojlangan. Markaziy nerv sistemasi bir juft miya gangliylari va ulardan tana bo'ylab orqaga ketadigan nerv tomirlardan iborat. Nerv tomirlar i ko'ndalang nervlar bilan o'zaro qo'shilib, ortogon sistemasini hosil qiladi. Tananing ikki yonida joylashgan ikkita nerv tomirlari boshqalariga nisbatan kuchliroq rivojlangan. Nerv tomirlar idan tarqalgan tolalar teri ostida qalin nerv to'rini hosil qiladi. Sezgi organlari tana yuzasida tarqoq joylashgan sezgir hujayralardan iborat. Bunday hujayralar skoleksda ayniqsa ko'p bo'ladi. Barcha tasmasimon chuvalchanglar germafrodit. Ularning bo’yinchasida va unga yaqin joylashgan bo’g’imlarida jinsiy organlar bo’lmaydi. Ulardan keyin

joylashgan bo’g’imlarda dastlab erkaklik jinsiy organlari rivojlanadi, so’ngra esa urg’ochilik jinsiy organlari paydo bo’la boshlaydi. Gavdaning o’rta qismida joylashgan proglotidlar odatda germafrodit. Barcha jinsiy organlar yetilib b o’ lgach, bachadondagi tuxumlarning otalanishi r o’ y beradi. Barcha tuxumlar otalanib bo’lgach, dastlab erkaklik jinsiy organlari asta-sekin y o’q ola boshlaydi, ulardan s o’ ng esa bachadondan tashqari boshqa urg’ochilik jinsiy organlari ham y o’q olib ketadi. Ularning barchasini o’ rnini bachadon egallaydi. Shunday qilib tasmasimon chuvalchanglarning yetilgan s o’ nggi bo’g’i n larida jinsiy organlardan faqat otalangan tuxumlarga zich t o’ la bachadon qoladi. Tasmasimon chuvalchanglarning bachadoni ochiq va yopiq holda tuzilgan. Agarda bachadon jinsiy teshikka ega bo’lsa, undagi tuxumlarning tashqariga ajralib chiqishiga imkon yaratilgan bo’ladi. Bunday bachadonga ega bo’lgan sestodalarda eskirgan bo’g’i n larning bir nechtasi birdaniga tashqariga uzilib tushadi, ular o’ rniga yangilari yetilib kelaveradi. Bachadoni ochi q sestodalardan tashqi muhitga yetilmagan, ya’ni lichinkasiz bo’lgan tuxumlar tushadi. Ularning embrional taraqqiyoti odatda fastsiolalarniki singari suvda kechadi. Bachadoni yopi q holda tuzilgan sestodalarda esa embrional taraqqiyot parazitning tanasida, ya’ni bachadonida kechadi, ytilgan bo’g’i n lar esa tashqariga alohida-alohida bo’lib, bittadan uzilib tushadi. Har bir uzilib tushgan proglottidlar tashqarida siljib harakatlanadi va shu jarayonda bachadon yori l adi, ular dan yuqumli holga kelgan olti ilmoqchali onkosferaga (lichinkaga) ega bo’lgan tuxumlar atrof-muhitga tarqaladi Quyida qoramol tasmasimoni misolida germafrodit jinsiy sistema bilan tanishiladi. Bu parazitning oldingi tomonidagi yosh proglottidalarda jinsiy organlar hali uncha rivojlanmagan bo'ladi. Jinsiy organlar, ya'ni germafrodit bo'g'imlar parazitning bo'ynidan boshlab sanalganda, taxniinan 200-proglottldada to'la-to'kis rivojlanadi. Umuman, gavdaning o'rtasida joylashgan bo'g'imlarda erkaklik va urg'ochilik jinsiy organlari yaxshi rivojlangan, parazit gavdasining eng oxiridagi proglottidalar tuxum bilan to'lib turgani uchun yetilgan proglottidalar deyiladi. Chunki bu proglottidalarda faqat urug'langan tuxumlar bilan to'lgan bachadon

bo'ladi. Ayrim ma'lumotlarga qaraganda, har bir yetilgan bo'g'imda 175 mingtagacha tuxum bo'lishi mumkin. Sestodalar biogelmintlar bo'lib, rivojianish siklida asosiy xo'jayindan tashqari, bir yoki ikkita oraliq xo'jayin ishtirok etadi. Xo'jayin ichagidagi tasmasimon , chuvalchanglarning soniga qarab, ular turlicha urug'lanadi. Agarda xo'jayin ichagida bitta chuvalchang bo'lsa, uning har bir proglottidalari o'zaro bir-birini urug'lantiradi. Bitta proglottida bo'lsa, unda o'zini-o'zi urug'lantirishi ham mumkin. Xo'jayin ichagida ikkita yoki bir necha chuvalchang bo'lsa, bunda har xil individ bir-birini urug'lantiradi. Sestodalarning tuxumlari xo'jayini organizmidan axlatlari hamda proglottidalari bilan birga tashqi muhitga chiqadi. Agarda odam cho'chqa yoki qoramol tasmasimoni bilan zararlansa, taxminan 75-91 kundan boshlab kuniga 6 tadan 11 tagacha yetilgan, ya'ni ichi tuxumlar bilan to'lgan bo'g'imlar tashqi muhitga chiqadi. Sestoda tuxumining bundan keyingi rivojlanishi uchun uni albatta oraliq xo'jayini yutishi kerak. Bunda cho'chqa tasmasimoni uchun oraliq xo'jayin - cho'chqa, qoramol tasmasimoni uchun esa oraliq xo'jayin - qoramol hisoblanadi. Sestodalar tuxumlari ichida 6 ilmoqli embrion, ya'ni onkosfera deb ataluvchi lichinka rivojlanadi. Ba'zi tasmasimon chuvalchanglar tuxumlarining ichida esa 10 ilmoqli lichinka, ya'ni likofora rivojlanadi. Chuvalchanglarning tuxumlari turli yo'llar bilan (suv, yem-xashak va boshqa yo'llar bilan) oraliq xo'jayinlarining organizmiga tushadi. Bu yerda tuxumning po'sti yorib, undan ilmoqli onkosfera lichinkasi chiqadi va bu lichinka ilmoqlari yordamida ichak devorini teshib, limfatik sistema yoki qon tomirlariga o'tadi.

33-rasm. Наг xil fmnalar: A - sistitserk. В - senur. D - exinokokk. E - sistitserkoid. F - plerotserkoid: 1- pufak devori, 2 - boshchasi, 3 - ichki qizlik pufaklari. Ma'lum vaqt qon tomirlarida suzib yurib, so'ngra biror organga jigar, o'pka, yurak, miya va muskulga) o'tib joylashadi. Bu yerda onkosfera ilmoqlarini yo'qotib, o'sadi va ikkinchi pufaksimon lichinkalik davriga, ya'ni finnaga aylanadi. Finna boshqachasiga larvotsista deb ham ataladi. Bu esa parazitning yuqumli holati hisoblanadi. Sestodalarning finnalari besh tipda bo'lib, ular sistitserk, senur, exinokokk, sistitserkoid va plerotserkoid deb ataladi(33-rasm). Yuqorida aytib o'tilgan har xil tipdagi lichinkalarni asosiy xo'jayinlar yutib yuborsa, ularning ichagida pufakli lichinkalarning skoleksi tashqariga chiqadi va ichak devorlariga yopishib oladi. Pufak bujmayib yo'qolib ketadi, bo'yin qismidan esa asta-sekin yosh proglottidalar ajrala boshlaydi. Strobilatsiya, ya'ni bo'g'imlarga bo'linish jarayoni Sestodalarning butun hayoti davomida davom etadi. Bo'yin

bo'g'imida yosh bo'g'imlar hosil bo'ladi va bu bo'g'imlar rivojlangan sari, oldingi tomondan yana ham yosh bo'g'imlar hosil bo'ladi. Yetilgan bo'g'imlar esa orqaga surila borib, oxirgi bo'g'imlar strobiladan uzilib, hayvon axlati bilan tashqariga chiqariladi. Tasmasimon chuvalchanglar sinfi 9 turkumga ega. Ulardan eng muhimlari Tasmasimonlar(Pseudophyllidea) va Zanjirsimonlar (Cyclophyllidea) turkumlarining vakillari bo’lib, ular odam va chorva mollarining xavfli parazitlari hisoblanadi. Tasmasimonlar (Pseudophyllidea) turkumi vakillari birmuncha tuban darajada tuzilgan: ayrimlarida gavdasi bo’g’imlashmagan yoki chala bo’g’imlashgan, bachadoni ochi q , tuxumda rivojlangan lichinkasi kiprikli. Orali q xo’jayinlarda rivojlanuvchi lichinkalari chuvalchangsimon, voyaga yetganlarining boshchasi s o’ r g’ ichlar va ilmo q chalarga ega emas, unda faqat ikkita botriyalar, ya’ni chu q urchalar bo’ladi, uch xo’jayin ishtirokida rivojlanadi. Ushbu turkumga odamlar, it, mushuk, tulkilarning ingichka ichagida parazitlik qiluvchi serbar tasmasimon chuvalchang(Diphyllobothrium latum)ni misol keltirish mumkin. Serbar tasmasimon chuvalchang tasmasimon chuvalchanglar sinfining eng uzun va yirik vakili hisoblanib, odam hamda turli yirtqich sutemizuvchi hayvonlarning (it, mushuk, tulki, ayiq, bo'ri) ichagida parazitlik qiladi. Tanasining uzunligi 10-15 m, ba'zan esa 20 m gacha boradi, eni esa 3-4,5 sm gacha yetadi (34-rasm). Bo'g'imlar, ya'ni proglottidaiar soni har bir voyaga yetgan keng tasmasimon chuvalchangda 4000 tagacha boradi. Bo'g'imlarning eni bo'yiga nisbatan uzun bo'ladi. Skoleksi, ya'ni boshchasi, boshqa tasmasimon chuvalchanglardan farq qiladi. Ularning boshchasida so'rg'ich o'rriida 2 ta chuqur egatchalar - botriyalari mavjud, shu organi yordamida ular ichak devoriga yopishadi. Xitinli ilmoqchalari yo'q. Germafrodit proglottidalarida jinsiy organlar sistemasi qoramol tasmasimonnikiga o'xshash, lekin keng tasmasimon chuvalchanglarda 3 ta teshik tashqariga ochiladi, bularning biri bachadon teshigi, qolganlari esa qin va urug’ yo'llari teshigi hisoblanadi. Mazkur teshiklar

boshqalarnikiga o'xshab proglottidalarning yon tomonlariga ochilmay, balki oldingi yuzasiga ochiladi. Oxirgi bo'g'imlarining kengligi uzunligiga nisbatan ancha serbar bo'lganligi uchun parazitning nomi serbar yoki keng tasmasimon chuvalchang deyiladi. Yetilgan bo'g'imlar bemor axlati orqali tashqariga chiqadi. 34 -rasm. Serbar tasmasimon chuvalchang( Diphyllobothrium latum )ning rivojlanish bosqichlari : 1- serbar tasmasimon chuvalchang ning voyaga y etgan shakli; 2-asosiy xo’jayinlari; 3-parazit tuxumi; 4-koratsidiy lichinkasi; 5-birinchi oraliq xo’jayin i -siklop; 6-protserkoid lichinkasi; 7-ikkinchi oraliq xo’jayin (baliqlar); 8-plerotserkoid lichinkasi; 9-baliq muskulidagi plerotserkoidlar .

Urug'donlar har bir bo'g'imda 700-800 tagacha, tuxumdoni esa bir dona bo'lib, ikki bo'lakdan iboratdir. Yetilgan bo'g'imlardagi bachadonlar ham o'zining shoxlanishi bilan boshqa tasmasimon chuvalchanglardan farq qiladi. , Bachadon shoxlari uzun, har bir bo'g'imning markazida, ya'ni o'rtasida joylashgan, shakli rozetkasimon, gul bezagiga o'xshaydi. Keng tasmasimon chuvalchangning rivojlanishida 3 ta xo'jayin ishtirok etadi. Asosiy xo'jayini - odam, mushuk, it, tulki. ayiq va boshqalar. Biririchi oraliq xo'jayini suvda yashovchi may da qisqichbaqasimonlar (siklop va diaptomuslar) va ikkinchi oraliq xo'jayini (qo'shimcha xo'jayini ham deb ataladi) baliqlar (cho'rtan, okun, losos) hisoblanadi. Bunda asosiy xo'jayinda yetilgan keng tasmasimon chuvalchangning luxumlari axlat bilan birga tashqi muhitga chiqariladi. Bu tuxumlar faqat suvda rivojlanadi. Oradau 3-5 hafta o'tgach, tuxumdan usti kiprikchalar bilan qoplangan koratsidiy chiqadi. Korasidiy sharsimon bo'lib, suvda kipriklari yordamida suzib yuradi. Koratsidiy laming kiprikli epiteliyasi ostida 6 ilmoqli onkosfera bo'ladi. Koratsidiylarni suvdagi qisqichbaqasimonlardan - sikloplar ozuqa sifatida yutib yuboradi. Sikloplar ichida koratsidiylar kipriklarini yo'qotadi va onkosferalar ichak devorini teshib tana bo'shlig'iga o'tadi. Bu joy da onkosfera keyingi lichinkalik stadiyasi -protserkoidga aylanadi. Protserkoidning bosh qismida 6 ilmoqli yumaloq, kichkina o'simta bo'ladi. Protserkoidning rivojlanishi 3 haflacha davom etadi. Keyinchalik bunday lichinkalar bilan zararlangan sikloplami cho'rtan, nalim va ba'zi losossimon baliqlar yutib yuboradi. Protserkoidlar baliq oshqozonioan muskullan, jigari va boshqa organlariga o'tadi va keyingi lichinkalik davri - plerotserkoidga aylanadi. Plerotserkoidning uzunligi 10-15 mm bo'lib, bosh qistnida so'rg'ichlar - botriylari aniq shakllangandir. Bu lichinkalik stadiya yuqumli hisoblanadi. Odamlar xom va chala pishirilgan plerotserkoidli baliq go'shtini yoki ikrasini iste'mol qilganda, serbar tasmasimon chuvalchangni o'zlariga yuqtiradilar. Odam organizmida 21-36 kundan keyin plerotserkoiddan 8-15, ba'zan 20 m uzunlikdagi

jinsiy voyaga yetgan keng tasmasimon chuvalchang yetishadi. Shuni ham aytib o'tish kerakki, bu parazitning rivojlanishida asosiy xo'jayin va ikkita oraliq xo'jayindan tashqari, ayrim hollarda, yana rezervuar xo'jayin ham ishtirok etishi mumkin. Sunday rezervuar xo'jayinlar har xil yirtqich baliqlar bo'lib, ular plerotserkoid bilan zararlangan mayda baliqlarni yutib yuboradi. Bunda mayda baliqlardagi plerotserkoid yirtqich baliqlar muskullariga va boshqa organlariga o'rnashadi va o'zining tiriklik holatini saqlab qoladi. Masalan, bitta cho'rtan baliqda 250 tagacha plerotserkoid uchraganligi aniqlangan. Bir sutkada kasallangan odam yoki hayvon ichagidagi parazit tashqi muhitga 2,1 mln. gacha tuxurn chiqaradi. Serbar tasmasimon chuvalchang keltirib chiqaradigan kasallik difillobotrioz deb ataladi. Bu parazit odam ichagida 15 yilgacha va undan ham ko'proq yashashi mumkin. Ular yirik bo'lganligi uchun juda ko'p ovqatni iste'mol qiladi. Bir odam ichagida 143 tagacha parazit uchraganligi ma'lum. Difillobotrioz bilan kasallangan odamlarda bosh og'rishi, ish qobiliyatining pasayishi, ko'ngli behuzur bo'lishi, ich yurishining o'zgarishi kabi holatlar kuzatiladi. Odamda gemoglobin va eritrotsitlar miqdori kamayib ketadi, bu esa kamqonlik kasalligini tug'diradi. Parazit o'zidan turli zaharli moddalar ajratib chiqarib organizmni zaharlaydi. Serbar tasmasimon chuvalchang daryo va ko'llar bo'yidagi aholisi ko'pincha baliq bilan oziqlanadigan hududlarda keng tarqalgan (masalan, Kareliyada, Sankt- Peterburg viloyatida, Boltiq bo'yida, Sibirda, Irtish, Ob, Lena, Yenisey, Amur, Pechora, Neva, Volga havzalarida, Baykal ko'li atrofida yashaydigan aholi va yirtqich hayvonlar ko'p zararlangan). Difillobotrioz kasalligiga qarshi yalpi kurash tadbirlari ko'riladi. Jumladan, kasallangan odamlarai davolash, suv havzalarining ifloslanishini oldini olish, zararlangan baliqlarni, ya'ni yaxshi tuzlanmagan va yangi muzlatilgan baliqlarni, ularning ikraiarini iste'mol qilmaslik, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish kabi tadbirlar amalga oshiriladi. Kasallangan odamlar fenasal va oshqovoq urug'i bilan davolanadi. Kamar chuvalchang yoki ligula ( Ligula intestinalis ) voyaga yetgan davrida baliqchilar, loyxo'raklar va boshqa suvda suzib yuruvchi hamda suv bo'yida botqoqliklarda yashovchi qushlar ichagida parazitlik qiladi. Ligulalarning tanasi

proglottidalarga bo'linmaydi, ammo ularning tanasida uzunasi bo'ylab ko'p marta takrorlanadigan germafrodit jinsiy organlari bo'ladi. Voyaga yetgan ligula tanasining uzunligi 15-100 sm atrofida, ikki uchi ingichkalashgan. Tanasining oldingi tomonida ikkita botiridiyasi bor ( 3 5-rasm). 3 5-rasm. Kamar chuvalchang yoki ligula( Ligula intestinalis )ning rivojlanish sikli: 1-jinsiy yetuk ligula, 2-tuxumi, 3-koratsidiy, 4-proserkoid, 5-siklop, 6-pleroserkoid bilan zararlangan baliq. Ular ikkita oraliq xo'jayin orqali rivojlanadi. Tuxumi qush tezagi bilan birga suvga tushadi. Tuxum suvga tushgach, undan 5-9 kundan keyin kipriklar bilan qoplangan lichinka-koratsidiy chiqadi. Koratsidiy suvda 1-2 kun yashaydi. Uni birinchi oraliq xo'jayin-diaptomus, sikloplar yutib yuboradi.

Qisqichbaqasimonlar tana bo'shlig'ida koratsidiylarni qobig'i yorilib, ichidan 6 ilmoqli lichinka - onkosfera chiqadi. Onkosfera qisqichbaqasimonlar tana bo'shlig'ida protserkoid degan lichinkaga aylanadi. Protserkoid 10-15 kunda yetiladi. Ligulaning ikkinchi oraliq xo'jayini chuchuk suv baliqlarining har xil turlari bo'lib, ular protserkoid bilan zararlangan diaptomus va sikloplar bilan ovqatlanganda, bu lichinkalarni o'zlariga yuqtiradi va baliqlarning gavda bo'shlig'ida 12-14 oydan keyin ligulaning uchinchi lichinkalik clavri plerotserkoidga aylanadi. Bu lichinkalar baliq tanasida 2-3 oy parazitlik qiladi. Plerotserkoidning uzunligi 50-80 sm atrofida bo'ladi. Plerotserkoidlar dastlab baliqlarning terisini teshib tashqariga chiqadi va baliqlarning ko'plab qirilib ketishiga sababchi bo'ladi. Ligulalardan ko'pincha karpsimon baliqlardan O'zbekiston suv havzalarida qora baliq (marinka), zog'ora baliq, leshch, qizil ko'z baliqlar zararlanadi. Umuman, ligulalar keltirib chiqaradigan kasallik ligulyoz deb atalib, suv havzalaridagi baliqchilik xo'jaliklariga katta zarar yetkazadi. Suvda va botqoqliklarda yashovchi qushlar (ko'k qo'ton, baliqchi, loyxo'rak, o'rdak va boshqa qushlar) kasallangan baliqlarni yeb, bu chuvalchangni o'zlariga yuqtiradi. Plerotserkoid qush ichagiga tushgandan 2-5 kundan keyin jinsiy voyaga yetadi va tuxum qo'ya boshlaydi. Parazit qush organizmida qisqa, ya'ni 3-4 hafta parazitlik qiladi, so'ngra organizmdan tabiiy holda chiqarib tashlanadi. Zanjirsimonlar ( Cyclophyllidea ) turkumi vakillarida gavda to’lig’icha bo’g’imlashgan. Ularning yetilgan bo’g’imlardagi bachadoni yopiq holda tuzilgan, embrional taraqqiyot bachadonda kechadi, tuxumda paydo bo’lgan lichinka - onkosfera oraliq xo’jayinlar iste’mol qilmaguncha tuxumdan tashqariga chiqmaydi. ikki xo’jayin ishtirokida rivojlanadi, oraliq xo’jayin organizmida pufaksimon lichinka paydo bo’ladi. Qoramol tasmasimon chuvalchangi ( Taeniarhynchus saginatus ). Qoramol tasmasimon chuvalchangi asosan, odam lar ning ingichka ichagida parazitlik qilib hayot kechiradi (36 -rasm ) .

36 -rasm. Qoramol tasmasimon chuvalc hangi( Taeniarhynchus saginatus ) ning tashqi tuzilishi va taraqqiyot sikli : 1-voyaga y etgan sestod a ; 2- asosiy xo’jayini; 3-harakatchan bo’g’in; 4-onkosferali tuxum; 5-oraliq xo’jayini; 6- finna (sistitserk); 7-asosiy xo’jayin ichagida sestod a ning rivojlanishi; 8-sistitserk bilan zararlangan hayvon go’shti . Parazitning tana uzunligi 4-10 m gacha boradi. Eni esa 12-14 mm atrofida bo'ladi. Gavdasi bosh (skoleks), bo'yin va mingga yaqin proglottidalardan iborat. Skoleksida 4 ta so'rg'ichi bo'ladi. So'rg'ichlari o'rtasida rudiment ko'rinishdagi xartumi bo'lib, unda xitinli ilmoqchalar bo'lmaydi. Shuning uchun ham qoramol tasmasimoni qurollanmagan tasmasimon ham deyiladi. Jinsiy organlari sistemasi taxminan 200-bo'g'imdan paydo bo'laboshlaydi. Germafrodit bo'g'imlarida avval erkaklik, so'ngra urg'ochilik jinsiy a'zolari yetiladi. Urug'donlar soni har bir proglottidda 1000 ga yaqin, bir dona tuxumdoni esa ikki bo'lakli. Gavdasining oxiridagi yetuk bo'g'imlarda bachadon shoxlangan va asosiy bachadon o'qidan yon tomonlariga 18-35 tadan o'simtalar o'sib chiqadi.

Bu o'simtalar o'z navbatida yana shoxlanib, butun proglottida yuzasini egallab oladi. Eng oxirgi yetilgan proglottidaning uzunligi 16-20 mm, eni esa 4-7 mm bo'lib, ular strobiladan yakka-yakka ajralib, tashqi muhitga chiqadi. Qoramol tasmasimonining lichinkalik stadiyasi - sistitserk ham parazitlik qilib hayot kechiradi. Sistitserkning shakli ovalsimon ko'rinishda, no'xat kattaligiday bo'ladi. Uning ichida 4 ta so'rg'ichli skoleksi joylashgan. Sistitserk qoramollarning go'shti orasida yashaydi va u finna deyiladi. Demak, qoramol tasmasimoni biogelmint bo'lib, odam bu parazitning yagona asosiy xo'jayini hisoblanadi. Qoramol, buyvol, zebu va qo'toslar esa oraliq xo'jayinlardir. Odamlar asosan xom, chala pishirilgan yoki chala qovurilgan fmnali mol go'shtini iste'mol qilganda, bu parazitni o'zlariga yuqtiradi. Odam organizmiga tushgan sistitserkning po'sti oshqozon shirasi hamda o't suyuqligi ta'sirida eriydi va undan chiqqan lichinka so'rg'ichlari yordamida ichak devoriga yopishib rivojlana boshlaydi va 2-3 oydan keyin jinsiy voyaga yetadi. Oxirgi yetilgan harakatchan bo'g'imlar bittadan uzilib tashqariga chiqadi. U odam organizmida 18-20 yil va undan ham ortiqroq yashashi mumkin va har yili 600 mln. gacha, umri davomida esa 1 mlrd. gacha tuxum qo'yadi. Qoramol tasmasimonining odam ichagidagi rivojlanish siklini rus olimlari J.K. Shtrom va F.F. Tolizin tomonidan chuqur o'rganilgan. Bu olimlar o'z hayotlarini xavf ostida qoldirib, qoramol tasmasimoni tuxumini yutib, uning rivojlanishini va organizmga ko'rsatadigan ta'sirini o'zlarida tajriba o'tkazib sinab ko'rishgan. Ularning olib borgan tajribalariga (1947-y.) ko'ra xo'jayin ichagidan har kuni parazitning 10-11 yetilgan bo'g'imlari alohida-alohida tashqariga chiqadi. Bitta bo'g'imda 145—175 mingtagacha tuxum bo'ladi. Qoramol tasmasimonining yetuk proglottidalari odam axlati orqali tashqi muhitga chiqib, turli mexanik va fizik ta'sirlar natijasida yorilib, ichida 6 ilmoqli lichinkasi (onkosfera) bor tuxum atrof- muhitga tarqaladi. Voyaga yetgan parazit bir kecha-kunduzda odam organizmidan tashqi muhitga 300 mingdan 5 mln. tagacha tuxum chiqaradi. Qoramollar yem-xashak, suv va ba'zan odamning najasini iste'mol qilishi orqali parazit tuxumini o'ziga yuqtiradi. Mollar oshqozonida shiralar ta'sirida parazit

tuxumining po'sti erib ketadi va undan chiqqan lichinka - onkosfera ilmoqchalari yordamida me'da yoki ichak devorlarini teshib qon tomiriga o'tadi. U qon bilan organizmga tarqaladi va skelet muskullari, yurak. ko'z, bosh miya va boshqa organlarda o'rnashib rivojlanadi. Ma'lum vaqtdan, ya'ni 4-6 oydan keyin no'xat kattaligidagi pufaksimon shaklga aylanadi. Bu davr finna, u keltiradigan kasallik esa finnoz deyiladi. Umuman, qoramol tasmasimonining jinsiy voyaga yetgan davri teniarinxus ( Taenlarynchus saginatus ), keltirib chiqaradigan kasalligi esa teniarinxoz deyiladi. Lichinkalik davrida ( Cysticercus bovis ) hosil qiladigan kasallik esa sistitserkoz deb ataladi. Bundan ko'rinib turibdiki, teniarinxoz bilan asosan odamlar, sistitserkoz bilan esa qoramollar kasallanadi. Teniarinxoz yer yuzida keng tarqalgan. Ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika, Avstraliya va Osiyoning ayrim mamlakatlarida odamlar bu kasallik biian ko'proq kasallanadi. MDHda teniarinxoz Kavkaz ortida, O'rta Osiyo respublikalarida, Qozog'istonda, Rossiyaning shimoliy viloyatlarida ko'proq uchraydi. O'zbekistonda bu kasallik, ayniqsa, Xorazm viloyati aholisi o'rtasida keng tarqalgan (13%). Buning asosiy sababi mahalliy aholi o'rtasida milliy taom - mol go'shti qiymasidan tayyorlangan "ijj an"ning (piyoz va garmdori qo' shilgan xom qiyma mol go'shtining) keng iste'mol qilinishidir. Sistitserkoz kasalligi qoramollarda uchrab, chorvachilikka katta iqtisodiy zarar keltiradi. Chunki sistitserkoz bilan zararlangan go'shtning narxi past bo'ladi. Sunday go'sht faqat zararsizlantirilgandan keyingina iste'mol qilishga ruxsat etiladi. Agarda mol sistitserkoz bilan kuchli zararlangan bo'lsa, uning go'shti iste'mol qilishga yaroqsiz hisoblanadi. Bunday mollarning bir qismi kasallik boshlanishi davrida halok bo' ladi. Qoramollarning sistitserkoz bilan kasallanishi, ayniqsa, xonadonlarda boqiladigan shaxsiy mollarda ko'proq uchraydi. Chunki ba'zi xonadonlarda hojatxonalarning yo'qligi, agarda bo'lsa ham sanitariya qoidalariga javob bermasligidandir.

Umuman, odamlardagi teniarinxoz va qoramollardagi sistiserkoz kasalliklarining oldini olish uchun, avvalo, odamlardagi teniarinxoz kasalligini tugatish kerak. Buning uchun aholi o'rtasida vaqti-vaqti bilan ommaviy tekshirishlar olib borish, kasallikning bor-yo'qligini aniqlash lozim. Bemorlarni tezda davolash kerak. Teniarinxoz bilan kasallangan odamlarni fenasal, oshqovoq urug'ini berib davolashadi. Kasallik odamlardan qoramollarga yuqmasligi uchun aholi yashaydigan joylarda yopiq tipdagi hojatxonalar bo'lishi va ular toza holda saqlanishi lozim. Qoramol go'shti veterinariya nazoratidan o'tkazilishi kerak. Xom yoki chala pishgan qoramol go'shtini yemaslik, xom qiymani tatib ko'rmaslik kerak. Qoramollarda finnozni davolash uchun prazikvantel qo'llanilmoqda. Cho'chqa tasmasimon chuvalchangi ( Taenia solium ). Cho'chqa tasmasimon chuvalchangi ham qoramol tasmasimoni kabi odamning ingichka ichagida parazitlik qiladi (37-rasm). Uning uzunligi 1,5-3 m, ba'zan esa 5 m gacha borib, boshcha, ya'ni skoleks, bo'yin va 900 tagacha bo'g'imlari bor. Boshchasida 4 ta so'rg'ichi va xartumida ikki qator har xil katta-kichiklikdagi xitinli ilmoqchalari (22-32 tadan) joylashgan. Mana shu ilmoqchalarining borligi tufayli cho'chqa tasmasimoni qurollangan tasmasimon deb ham ataladi. Cho'chqa tasmasimoni proglottidalarining bar birida yuzlab urug'donlar va uch bo'lakli bitta tuxumdon bo'ladi, Bu chuvalchangning bachadoni qoramol tasmasimoni bachadonidan farq qilib, 7-12 tagacha yon shoxchalar chiqaradi va doimo tuxumlar bilan to'lib turadi. Eng oxirgi yetilgan proglottidalarning uzunligi 10-12 mm va eni 5 mm atrofida bo'ladi. Bundan tashqari, cho'chqa tasmasimonining yetilgan bo'g'imlari strobiladan birdaniga 5-7 talab uzilib, xo'jayini axlati bilan tashqariga chiqadi va bu bo'g'imlar harakatsiz bo'ladi. Cho'chqa tasmasimoni lichinkasi ham xuddi qoramci tasmasimoni lichinkasi kabi sistitserk deyiladi. Bu lichinka har xil to'qima va organlarda maxsus po'stlarga o'ralib parazitlik qiladi. Sistitserk no'xat kattaligidagi pufakcha bo'lib, ichi tiniq suyuqlik bilan to'lgan bo'ladi, uning uchida 4 ta so'rg'ichi va xartumi, ilmoqchalar bilan qurollangan skoleksi j oy lashgan.

37-rasm. Cho'chqa tasmasimon chuvalchangining hayotiy sikli: A-asosiy xo'jayin - odam, B-bosh qismi, l)-germafrodit bo'g'im, E-yetilgan bo'g'imlar guruhi, F-tuxum, G-oraliq xo'jayin, H-go'shtdagi flnna, l-odam miyasidagi finnalar, J-odam fakultativ oraliq xo'jayin sifatida. Cho'chqa tasmasimonining asosiy xo'jayini odarn hisoblanadi. Odamning ingichka ichagida voyaga yetgan tasmasimon chuvalchang parazitlik qiladi. Cho’chqa, it, mushuk, tuya va quyonlar bu chuvalchangning oraliq xo'jayinlari hisoblanadi. Bunda cho'chqa va yuqorida aytilgan hayvonlar suv va har xil oziq- ovqatlar orqali chuvalchangning luxumlari bilan zararlanadi. Oraliq xo'jayin organizmida tuxumdan chiqqan 6 ilmoqli lichinka (onkosfera) qon va limfa tomirlariga o'tib, muskul to'qirnasi, miya, ko'z vaboshqa organlargaborib o'rnashib,

maxsus po'stga o'raladi va 2-4 oydan keyin ikkinchi lichinkalik davri - sistitserkka aylanadi. Sistitserk cho'chqa tanasida 3 yildan 6 yilgacha yashashi mumkin. Sistitserk finna deb ham ataladi. Odamlar cho'chqa tasmasimonini sistitserkli, ya'ni finnali cho'chqa go'shtini yaxshi pishmagan holda iste'mol qilishlari orqali o'zlariga yuqtiradilar. Shuni ham aytib o'tish joizki, ba'zan odamlar cho'chqa tasmasimonining asosiy xo'jayini bo'libgina qolmay, balki oraliq xo'jayini ham bo'lishlari mumkin. Bunda parazitning tuxumi odamga oziq-ovqat, suv orqali yuqishi, ayrim hollarda esa nshbu gijja bilan kasallangan odamlar o'qchiganida ichagidagi voyaga yetgan chuvalchanglarning tuxumga tola proglottidalari, ya'ni bo'g'imlari oshqozonga ko'tarilib, oshqozon ichiga mingiab tuxumlar ajralib chiqishi mumkin. Sunday hollarda tuxumdan ajralgan lichinkalar-onkosferalar odamlar ichagini teshib qonga o'tgach, turli organlar - yurak, muskullar, o'pka, ko'z va hatto miyaga bam borib o'rnashishi mumkin. Bu yerda ular sistitserkka, ya'ni finnaga aylanadi. Finnalarning ayniqsa ko'zga o'rnashib olishi xavflidir. Bunda odamlar ko'r bo'lib qolishlari ham mumkin. Miyaga o'rnashib olsa, odamlar o'iadi. Ana shunday o'z- o'zidan zararlanish holati autoinvaziya deyiladi. Shu xususiyatiarini hisobga olganda, cho'chqa tasmasimoni eng xavfli tasmasimon chuvalchanglardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham har bir odam, agarda ichagida cho'chqa tasmasimoni borligini sezsa, juda ehtiyot bo'lishi, ozodalikka qattiq rioya qilishi, gijja tushirishda qayt qildiradigan dori ichmasligi kerak. Cho'chqa tasmasimonining voyaga yetgan shakli keltirib chiqaradigan kasallik tenioz, lichinkalik davri vujudga keltiradigan kasallik esa sistitserkoz deyiladi. Yuqorida aytilganidek, odamlar ham tenioz va ham sistitserkoz kasalliklariga yo'liqishlari mumkin. Cho'chqalar esa faqat sistitserkoz bilan kasallanadi. Cho'chqa sistitserkozi MDHda, ayniqsa, Ukraina, Belorussiya, Ozarbayjon va Rossiyaning markaziy qora tuprqq viloyatlarida keng tarqalgan. Bu kasallikning tarqalishini asosiy manbai tenioz bilan kasallangan odamlar hisoblanadi. Cho'chqa tasmasimoniga qarshi kurashish uchun avvalo profilaktika chora- tadbirlarni amalga oshirish kerak, ya'ni cho'chqa go'shtini yaxshilab ko'zdan

kechirib, sistitserk (finna) bilan kasallangan yoki kasallanmaganligini aniqlash lozim. Xom va chala dudlangan cho'chqa go'shtini yemaslik hamda cho'chqalarga gijjalarning yuqmasligi uchun ularni sanitariya-gigiyena qoidalariga muvofiq asrash kerak. Cho'chqa tasmasimon chuvalchangi bilan kasallangan odamlarni ham fenasal dorisi va oshqovoq urug'i bilan davolash lozim. Kalta, ya'ni pakana zanjirsimon chuvalchang ( Hymenolepis nana ) odamning, ayniqsa, bolalarning ingichka ichagida parazitlik qiladi va gimenolepidoi kasalligini vujudga keltiradi. Bu parazitning odamlarda parazitlik qiladigan bosh tasmasimon chuvalchanglardan farqi shundaki, haqiqatdan bu chuvalchangning uzunligi 1-4,5 sm atrofida bo'ladi. Sharsimon xartumchali boshida ilmoqchalari (bir qator joylashgan 24-30 ta ilmoqchalari) va. 4 ta so'rg'ichi bo'ladi. Boshidan so'ng ingichka bo'yni, undan keyin esa 150-200 tagacha mayda bo'g'imlari, ya'ni proglottidalari bo'ladi (38-rasm). Yetilgan bo'g'imlarida 180 tagacha tuxumlar bo'ladi. Umuman, kalta zanjirsimon chuvalchangning germafrodit bo'g'imlarida 3 dona sharsimon ko'rinishdagi urug'don va bir juft tuxumdon hamda shoxlanmagan bachadon joylashgan. Bu chuvalchanglarda jinsiy teshiklar proglottida yonidan (faqat bir tomondan) tashqariga ochiladi. Kalta zanjirsimon chuvalchangning hamma rivojlanish davrlari bitta xo'jayinda, ya'ni odamda o'tadi. Demak, cdam kalta zanjirsimon chuvalchang uchun ham asosiy va ham oraliq xo'jayin hisoblanadi. 38-rasm. Kalta zanjirsimon chuvalchang ( Hymenolepis nana )ning rivojlanish sikli: 1- yetuk strobilasi, 2-tuxumlar, 3-tuxumdan chiqqan onkosferaning ichak vorsinkasiga kirishi, 4-onkosferadan sistitserkoidning rivojlanishi, 5-sistitserkoidning ichak

vorsinkalaridan ichak bo'shlig'iga chiqishi, 6-skoleks bilan ichak devoriga yopishishi, 7-strobilalarning o'sishi. Bunda avvalo chuvalchangning tuxumlari suv, sabzavot-mevalar va yuvilmagan qo'llar orqali odamga o'tadi. Ovqat haztn qilish sistemasida tuxumdan 6 ilmoqli onkosfera chiqadi va ingichka ichak vorsinkalariga kirib, sistitserkoidga, ya'ni finnaga aylanadi. Bu lichinkalik davrida dumsimon kalta o'simta bo'ladi va bu bilan ular qoramol hamda cho'chqa tasmasimonlarining sistitserkidan farq qiladi. Oradan 14-15 kun o'tgach, sistitserkoid ichak devoridan ichak bo'shlig'iga chiqadi va bu yerda jinsiy voyaga yetgan kalta zanjirsimon chuvalchangga aylanadi. Kalta zanjirsimon chuvalchangning tuxumi odam ichagiga tushgandan boshlab 19 kun o'tgach jinsiy voyaga yetadi va tuxum qo'ya boshlaydi. Bu tuxumlar tashqi muhitga chiqqach, boshqa odamlar ham zararlanishi mumkin. Ammo proglottidalarda yetilgan tuxumlar tashqi muhitga chiqmay, ichakning o'zida ham rivojlanishi mumkin, bu avtoinvaziya (o'ziga o'zi yuqtirish) deyiladi. Kalta zanjirsimon chuvalchang ayniqsa yosh bolalarga ko'p azob beradi. Bitta odamning ichagida 1000-1500 tagacha kalta zanjirsimon chuvalchang bo'lishi mumkin. Kichik yoshdagi bolalar shaxsiy gigiyena qoidalariga to'g'ri rioya qilmasliklari tufayli bu kasallikka juda tez chalinadi. Gimenolepidozga yo'liqqan odamlarning me'da-ichak yo'llari yallig'lanib og'riydi, ishtahasi buziladi, ich ketish hollari yuz beradi va darmonsizlanib, mehnat qobiliyati pasayadi. Parazitning o'zidan chiqargan zaharli moddalari bolaning asab sistemasiga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. Sunday odamlarni gijja haydaydigan dori- darmonlar (fenasal) berib davolashadi. Kasallik 3-12 yoshdagi bolalarda, ayniqsa sanitariya-gigiyena qoidalari buzilgan bolalar muassasalarida ko'proq uchraydi va tez tarqaladi. Qo'y miya qurti ( Multiceps muiticeps ). Jinsiy voyaga yetgan parazitning uzunligi 40-100 sm atrofida bo'lib, it, tulki, bo'ri, chiya bo'ri va boshqa yirtqich sutemizuvchilarning ingichka ichagida yashaydi. Bu chuvalchangning lichinkalik

davri (Coenirus cerebralis ) qo’y, echki, ba’zan qoramollar, tuya, ot, chochqa hamda bug’ularning bosh va orqa miyalarida o’rnashib, senuroz deb ataluvchi kasallikni keltirib chiqaradi. Bu kasallik, ba’zan odamlarda ham uchrab turadi. Voyaga yetgan tasmasimon qo'y miya qurti t anasidagi bo’g’imlar soni 200-250 tagacha boradi. Uning boshchasida (skoleksida) 4 ta so’rg’ichi, xartumchasida esa ikki qator har xil kattalikdagi 22-32 tagacha ilmoqchalari bo’ladi (39-rasm). Yetilgan oxirgi bo'gimlarida bachadon 16-26 tagacha yon shoxchalar chiqaradi va ular tuxum bilan to'lgan bo'ladi. Parazitning yetilgan proglottidasida 20-60 ming va undan ham ko'proq tuxumlari bo'lishi mumkin. Tuxumlarga to'ia yetilgan proglottidalari xo'jayin axlati orqali tashqariga chiqariladi. So'ngra bu proglottidalar bir necha soat davomida yerda yoki o'tlar orasida harakat qila boshlaydi. Yetilgan bo'g'imlarning qisqarishi natijasida ulardan juda ham ko'p miqdorda tuxumlar chiqadi va ular yaylov hamda suvga tushadi. Zararlangan it axlati bilan har kuni 20-30 tagacha yetilgan bo'g'imlar tashqi muhitga chiqaziladi. Ayrim itlar ichagida 200 va undan ham ortiq chuvalchang bo'lishi mumkin. It organizmida bu parazit bir necha oy va hatto 2 yilgacha yashashi mumkin. Qo'y miya qurti biogelmint bo’lib, asosiy xo’jayinlari yirtqich sutemizuvchilar va oraliq xo’jayinlari qo’y va echkilar hamda boshqa chorva mollari hisoblanadi.

39-r а sm. Qo’y miya qurti( Multiceps multiceps ): 40-r а sm. Qo’y miya qurtining А -jinsiy v о yag а y е tg а n d а vri; B-k а tt а v а riv о jl а nish sikli s хе m а si. kichik ilm о qch а l а ri (1); 2-g е rm а fr о dit bo’g’imi; 3- о nk о sf е r а li tu х umi. Bu chuvalchangning oraliq xo'jayinlari qo'y miya qurti tuxumlari bilan zararlangan yaylovlarda boqilganda, o't va suv orqali ushbu parazitning tuxumlarini yutib yuboradi. Qo'ylarning ichagida tuxumdan onkosfera lichinkasi chiqadi va qonga o'tib, qon oqimi bilan orqa va bosh miyalariga borib o’rnashadi hamda rivojlanib, kaptar tuxumidek,yong’qdek kattalikdagi senur pufagini’ ya’ni finnani hosil qiladi (40,41- r а smlar). Miyasid а finn а , ya’ni s е nur bo’lg а n qo’yl а r b е z о vt а l а n а di, tipirchil а ydi, bir j о yd а turib а yl а n а v е r а di. Ba’zi qo’ylar boshini orqasiga tashlab yoki pastga egib oldinga yuradi yoki orqasiga tisarila boradi. Bu kasalga uchragan hayvon oriqlaydi, yotgan joyidan turolmaydi va oxir-oqibat darmonsizlanib o’ladi. Yuqorida ko’rsatilgan belgilarga qarab kasallangan chorva mollarni osongina aniqlash mumkin. Puf а k tiniq suv bil а n to’lg а n bo’lib, uning ichki p а rd а sid а 100- 250 t а g а ch а p а r а zit b о shch а l а ri, ya’ni sk о l е ksl а ri to’p-to’p bo’lib j о yl а shg а n. Bu chuvalchangning pufakchali, ya’ni finnali lichinkasi qo’zg’atadigan kasallik senuroz deyiladi va unga chalingan mollar halok bo’ladi yoki majburan go’shtga topshiriladi. Umuman, senur, ya’ni pufakli lichinka- finna juda sekin o’sadi. Masalan: qo’ylar zararlangandan 2 hafta o’tgach pufakning diametric 3-5 mm atrofida, 6 hafta o’tgach, 2- 3 sm va 2-3 oy o’tgach 3,5 sm atrofida

bo’ladi. Shu davrdan boshlab pufaklarning ichki pardasida parazitning boshchalari, ya’ni skolekslari yetishadi. 41-r а sm. S е nur о z bil а n k а s а ll а ng а n qo’yl а rning h о l а ti: а -miyach а si z а r а rl а ng а n, b- о rq а miyasi z а r а rl а ng а n, v-miyaning p е shon а qismi z а r а rl а ng а n, g- miyaning ens а v а ch а kk а qismi z а r а rl а ng а n, d-miyaning о rq а qismi z а r а rl а ng а n. А s о siy х o’j а yinl а ri qo’y miya qurti bil а n k а s а ll а ng а n qo’yl а rning v а b о shq а ch о rv а m о ll а rining b о sh v а о rq а miyal а rid а j о yl а shg а n puf а kli finn а ni ist е ’m о l qilishi о rq а li o’zl а rig а yuqtir а di. So'ngra ularning ichaklarida 41-73 kundan keyin jinsiy voyaga yetgan tasmasimon qo'y miya qurti hosil bo'ladi. Yuqorida aytganimizdek, qo'ylarning miyasida uchraydigan pufakli finna senuroz kasalligini vujudga keltiradi. Senuroz (gir aylanma yoki tentak kasal) - surunkali gijja kasalligi bo'lib, u bilan asosan yosh qo'ylar va echkilar ko'proq kasallanadi. Senuroz bilan kasallangan hayvonlarni davolashning birdan-bir usuli jarrohlik yo'li bilan bosh miyadan parazitning pufakli finnasini olib tashlashdan iboratdir. Senuroz kasalligi odamlarda ham uchrab turadi. Uni davolash faqat jarroh mahoratiga bog'liq. Hozirgacha senuroz kasalligiga chalingan odamlarning soni 42 taga yetgani fanga ma'lum. Bu kasallik Fransiya, Angliya, Ispaniya, Meksika va Afrikada, shuningdek, MDH mamlakatlaridan Quyi va O'rta Volga, Ural, Qozog'iston, Shimoliy Kavkaz, Sibir, O'rta Osiyo davlatlarida, Ukraina va Kavkazorti davlatlarida uchrab turadi. Exinokokk ( Echinococcus granulosus ). Mahsuldor hayvonlarga va odamlarga juda katta zarar keltiradigan tasmasimon chuvalchanglardan yana biri exinokokk (Echinococcus granulosus) hisoblanadi. Voyaga yetgan exinokokkning shakli tasmasimon bo'lib, uzunligi 2-6 mm atrofida, tanasi skoleks va 3-4 bo'g'imdan iborat. Skoleksida 4 ta so'rg'ichi va xartumi bor. Xartumi ikki qator joylashgan, 28 tacha xitinli ilmoqchalar bilan qurollangan. Skoleksdan keymgi birinchi va ikkinchi bo'g'imlari germafrodit bo'lib, unda 50 ga yaqin urug'don,

urug' tashuvchi naycha, jinsiy bursa, tuxumdon, melis tanachasi va qin joylashgan. Oxirgi yetilgan bo'g'imi 400-800 ta tuxum bilan to'lgan bo'ladi (42-rasm). Voyaga yetgan tasmasimon exinokokk it va boshqa go'shtxo'r yirtqich hayvonlarning ichagida 6 oy, ba'zan 1 yilgacha yashashi mumkin. Exinokokkning yetilgan oxirgi bo'g'imlari asosiy xo'jayini axlati bilan tashqariga chiqariladi va bu bo'g'imlar faol harakat qilib, 5-25 sm gacha bo'lgan masofam bosib o'tib, yem-xashak hamda boshqa narsalarga o'z tuxumlarini sochadi. 42 -rasm. Exinokokk ( Echinococ- cus granulosus )ning rivojlanish sikli sxemasi. Oraliq xo'jayinlar, ya'ni qo'y. echki, qoramol, tuya, cho'chqa va boshqa o'txo'r hayvonlar exinokokk tuxumlarini yem-xashak bilan yutib, bu parazitni o'zlariga yuqtiradi. Mazkur hayvonlar ichagida tuxumdan ajralgan 6 ilmoqli lichinka - onkosfera tezda ichakni teshib qonga o'tadi, so'ng hayvonlarning o'pkasi, jigari, buyragi va boshqa organlariga .borib joylashadi. Bu organlarda exinokokk pufagi hosil bo'ladi. U juda sekin va uzoq o'sib, tobora kattalashib boradi. Exinokokkning pufakli shakli 10-30 yilgacha ham o'sishi mumkin. Pufak ichida exinokokk lichinkasi taraqqiy etadi va bosh qismi ichkarisiga qayrilgan ilmoqchali shakllar hosil bo'ladi. Exinokokk pufaklari bilan zararlangan organlarm'ng hajmi kattalashib, shakllari o'zgarib ketadi.

Exinokokk pufaklari no'xatdek, yong'oqdek, olmadek, yosh bola boshiga teng keladiganlari va undan ham katta bo'ladi. Masalan, exinokokk pufagi bilan zararlangan sigir o'pkasida og'irligi 32 kg, jigarida esa 64 kg keladigan fmna topilganligi va bunday fmnadan 43 litrdan ortiq suyuqlik olinganligi fanga nia'lum. Bimday miqdordagi suyuqlik xo'jayinining organizmini albatta kuchli zaharlaydi. Demak, exinokokk pufagi, birinchidan, hajmining katta bolishi, ikkinchidan, birinchi pufak ichida ko'p miqdorda ikkinchi tartibdagi mayda pufakchalarining bolishi va bar qaysi pufakchaning ichida bir nechtadan bo'lajak tasmasimon exinokokkning boshlari - skolekslari bolishi bilan boshqa tasmasimonlarning fmnasidan farq qiladi. Xullas, pufak va pufak ichidagi qiz pufakchalarda lichinkalarning soni 10 tadan. 1000 tagacha bo'ladi. Asosiy xo'jayinlari exinokokk pufagi bilan zararlangan organlarni iste'mol qilish natijasida ularning ichaklarida exinokokk pufakchalaridagi skolekslardan jinsiy voyaga yetgan tasmasimon exinokokk hosil boladi. Exinokokk asosiy xo'jayini ichagiga tushgandan 70-100 kundan keyin jinsiy voyaga yetadi va tuxumlarini chiqaradi. Exinokokk keltirib chiqaradigan kasallik exinokokkoz deb ataladi. Bu kasaliik yer yuzining turli mintaqalarida keng tarqalgan. MDH mamlakatlarida hamma respublikalar chorvachilik xo'jaliklarida keng tarqalgan va chorvachilikka hamda inson sog'ligiga katta zarar yetkazadi. Ilmiy malumotlarga qaraganda, exinokokk bilan kasallangan bir bosh qo'ydan o'rtacha 2,5 kg go'sht, 300 g yog 1 , 100 g jigar va 400 g o'pka hamdajun mahsulotlari kam olinadi. Exinokokkning lichinkali (pufakli) shakli odamlarda ham ko'plab uchraydi. Masalan, Urugvayda 10 yil mobaynida 3780 odam exinokokkoz bilan kasallangan. MDHda exinokokkoz Ukraina, Gruziya, Ozarbayjonda va O'rta Osiyo mamlakat-larida odamlarda uchrab turadi. Exinokokkning pufakli shakli faqat jarrohlik yo'li bilan olib tashlanib davolanadi. Shuning uchun ham bu kasallikka qarshi kurashishning yagona choralaridan biri - profilaktika tadbirlari, ya'ni kasallikning kelib chiqishiga yol qo'ymaslikdir. Buning uchun daydi va qarovsiz itlarning sonini kamaytirish kerak. Chorvachilik

xo'jaligidagi hamda ov itlarini muntazam ravishda degelmintizatsiya qilish, ya'ni gijjaga qarshi dorilar berib turish kerak. So'yilgan mollarning exinokokk pufaklari bilan kasallangan organlarini itga bermasdan, yo'qotish hamda zararsizlantirish lozim. Odamlar aksariyat hollarda itlarga yaqinlashganda, ularni silaganda, boshqa go'shtxo'r hayvonlarni ovlaganda, terisini shilganda exinokokk tuxumini o'ziga yuqtirib oladi. Chunki itlarning va boshqa go'shtxo'r hayvonlarning junida ko'plab exinokokk tuxumlari bo'ladi. Shuning uchun ham odamlar sanitariya-gigiyena qoidalariga qattiq rioya qilishlari hamda itga ehtiyot bo'lib muomala qilishlari kerak. Exinokokkozni aniqlash asosan imrnunoiogik usullar orqali olib boriladi. Bu kasallik rentgen usulida ham aniqlanadi. Yuqorida qayd etlgan tasmasimon chuvalchanglardan tashqari, anoplotsefalida (Anoplocephalidae) oilasiga mansub chuvalchanglardan ham chorva mollari katta zarar ko'radi. Bu oilaning vakillari ham voyaga yetgan davrida tuyoqli sut emizuvchilarning, jumladan chorva mollardan - qo'y, echki, qoramol, ot va tuyalaning ichagida parazitlik qiladi. R е spublik а mizning turli mint а q а l а rid а ch о rv а m о ll а rning ich а gid а а n о pl о s е f а lid а l а r о il а sig а kiruvchi: Moniezia, Thysaniezia, Avitellina, Anoplocephala, Paranoplocephala v а Stilesia а vl о dl а ri turl а ri p а r а zitlik qil а di. M о ni е ziyal а rd а n – Moniezia expansa, M. benedeni v а M. а utumnalis turl а ri asosan qo’y, echki v а q о r а m о ll а rd а p а r а zitlik qiladi. M о ni е ziyal а rning uzunligi 1-5 m а tr о fid а bo’lib, t а n а si sk о l е ks, bo’yin v а pr о gl о ttid а l а rd а n ib о r а t. Sk о l е ksid а 4 t а so’rg’ichl а ri j о yl а shg а n, l е kin ilm о qch а l а ri bo’lm а ydi. Pr о gl о ttid а l а ri qisq а v а k е ng, h а r bir pr о gl о ttid а l а rid а 2 juftd а n jinsiy о rg а nl а r sist е m а si m а vjud. Ul а r bo’g’iml а rining yon t о m о nid а n t а shq а rig а о chil а di. Yetilg а n pr о gl о ttid а l а r tu х uml а r bil а n to’lib tur а di. M о ni е ziyal а r h а m bi о g е lmint bo’lib, riv о jl а nish j а r а yonid а 2 t а х o’j а yin ishtir о k et а di. Yuq о rid а t а ’kidl а ng а nid е k, qo’y, echki, q о r а m о ll а r bu chuv а lch а ngl а rning а s о siy х o’j а yinl а ri his о bl а n а di. S о vutli, ya’ni q а lq о nli m а yd а tupr о q k а n а l а ri es а ul а rning о r а liq х o’j а yini sifatida ishtirok etadi.

M о ni е ziyaning yetilg а n bo’g’iml а ri а s о siy х o’j а yini tezagi bil а n t а shqi muhitg а chiq а di, s о vutli tupr о q k а n а l а ri p а r а zitning о nk о sf е r а li tu х uml а rini yutib yub о r а di v а k а n а l а r t а n а sid а chuv а lch а ngl а r embri о ni riv о jl а nib, sistis е rk о id d е g а n lichink а g а а yl а n а di. K а n а t а n а sid а gi sistis е rk о id 2 yilg а ch а а s о siy х o’j а yinini m о ni е ziya bil а n z а r а rl а sh q о biliyatig а eg а . Ch о rv а m о ll а ri sistis е rk о id bil а n z а r а rl а ng а n s о vutli k а n а l а rni o’t v а suv bil а n yutib yub о r а di. О r а d а n 40-50 kun o’tg а ch, а s о siy х o’j а yini ich а gid а gi m о ni е ziyal а r jinsiy v о yag а yet а di. Bir k е ch а -kunduzd а m о ni е ziyal а r 8 sm uzunlikd а o’sishi mumkin (43-r а sm). 43-rаsm. Mоniеziyalаr ( Moniezia sp .) ning rivоjlаnish s ikli s хеmаsi. Moniyeziyalar moniyezioz kasalligini keltirib chiqaradi. Ular ayniqsa yosh mollarni, ya'ni 1,5-8 oylik qo'zi, uloq va buzoqlarni ko'p zararlaydi. Masalan, bir yoshli qo'ylar bu kasallik bilan 59 % gacha, birdan ikki yosligachasi 31 % gacha va katta yoshdagilari 15 % gacha kasallangan.

K а s а ll а ng а n h а yv о nl а rd а h о lsizl а nish, ich k е tish, ах l а tid а shilliq v а p а r а zitning yetilg а n bo’g’iml а ri ko’zg а t а shl а n а di. K а s а ll а ng а n qo’zil а r о riql а ydi, riv о jl а nishd а n о rq а d а q о l а di, b а ’z а n o’limg а h а m о lib k е l а di. Bu k а s а llikk а q а rshi kur а sh - d е g е lmintiz а siya v а pr о fil а ktik а ch о r а -t а dbirl а rid а n ib о r а t. Moniyeziozga qarshi chorva mollarda fenasal, fenadek, panakur, filiksan, bitionol, dixlorofen va boshqa preparatlar qo'llaniladi. Tasmasimon chuvalchanglardan tizaniyeziya ( Thysaniezia giardi ) va avitellinalar ( Avitellina centripunctata ) ham asosan qo'y va echkilar hamda ularning yovvoyi vakillari ingichka ichagida parazitlik qiladi. Anoplosefalidalardan - Anoplocephala magna, Anoplocephala perfoliata va Paranoplocephala mamillana kabi turlari esa ot, eshak, qulon va zebralarda parazitlik qiladi. Yuqorida keltirilgan tasmasimon chuvalchanglarning ham rivojlanish jarayoni xuddi monieziyalarnikiga o’xshash, ya’ni ularning ham oraliq xo’jayinlari sovutli tuproq kanalari hisoblanadi. Bu tasmasimon chuvalchanglarga ham qarshi kurashda fenasal, filiksan, arekolin, bitionol, kamala va boshqa preparatlarni qo'llash mumkin. G’oz va o’rdaklar drepanidoteniyasi ( Drepanidotaenia lanceolata ) . G’oz va o’rdaklarda uchraydigan 12 tur sestodalar ichida drepanidoteniya juda ko’n tarqalgan. Gelmint g’oz va o’rdaklarning ingichka ichaklarida parazitlik qiladi. O’rdak na g’oz jujalari bu kasallikdan ko’pincha nobud bo’ladi. Drepanidoteniyalarning uzunligi 115-230 mm, eni esa 11,5 mm bo’lib, rangi oq va sarg’ish. Uning uncha katta bo’lmagan nok shaklidagi skoleksi (boshchasi) to’rtta so’rg’ichli, xartumi esa 0,30-0,35 mm uzunlikdagi ilmoqchalar bilan qurollangan, bo’yni kaltagina. Bo’ginlarining eni uzupligige nisbatan bir necha marta katta. Jinsiy teshigi bo’g’inining bir tomonidan ochiladi. Ikki bo’lakdan iborat tuxumdoni va uning pastki tomonidagi oval shaklidagi sariqlik moddalari bo’ginining o’ng yoki chap tomonida joylashgan. Parazitning urug’doni uchta bo’lib, hammasi bir qatorda, bo’ginning o’ng tomonida joylashadi. Oval shaklidagi tuxumlarining uzunligi 0,046-0,106 mm va

eni 0,016-0,021 mm. Onkosferasi ham oval shaklida, uzunligi 0,020-0,030 mm, uning uch juft embrional ilmoqlari bo’ladi (44-rasm). Drepanidoteniya 9 turdagi sikloplar ishtirokida rivojlanadi. G’oz va o’rdaklarning ingichka ichagidagi jinsiy voyaga yetgan sestodalarning tuxum bilan to’lgan bo’g’inlari parrandalarning tezagi bilan tashqi muhitga ajralib chiqib turadi. Drepanidoteniya bo’g’inlarining po’sti parrandalarning ichagida yoki tashqi muhitda parchalanib, ichidagi tuxumlari tashqi muhitga tushadi va uni sikloplar yutib yuboradi. Sikloplarning ichaklarida tuxumlarning po’stloq qavati hazm bo’lib, undan onkosfera ajralib chiqadi va taxminan 6-7 soatdan keyin siklop tanasiga kirib rivojlana boshlaydi. Onkosferaning invazion lichinkasi-sistitserkoid davrigacha rivojlanishi 10-30 kun davom etadi. Sistitserkoidi bo’lgan sikloplarni g’oz va o’rdaklar yutgandan keyin ularning oshqozonida parchalanadi. Sistitserkoid esa to’rtta so’rg’ichi bilan ichak shiliq pardasiga yopishib olib, 15-19 sutkada jinsiy voyaga yetgan sestodaga aylanadi. Keyin drepanidoteniya yetilgan tuxum bilan to’lgan bo’ginlarini tezak bilan chiqara boshlaydi. Drepanidotenioz asosan ikki haftadan 5 oylikkacha bo’lgan yosh o’rdak va g’oz jo’jalarining kasalligi bo’lib, ular qishlab chiqqan invazion sikloplarni yutib kasallikni yuqtiradi. Parazitning ayrim oraliq xo’jayinlari bir yilgacha yashaydi va u bilan invazion sistitserkoidlar ham saqlanib qoladi. Sikloplar tanasida invazion sistitserkoid 11-30 sutkada yetiladi. Shuning uchun g’oz va o’rdaklar hovuzga haydalgandan keyin 12 kun o’tgach jo’jalari kasallana boshlaydi.

44-rasm. G’oz va o’rdaklar drepanidoteniyasi ( Drepanidotaenia lanceolata ) : 1-asosiy xo’jayin-kasallangan g’oz, 2-oraliq xo’jayini-siklop parazit tuxumini yutmoqda, 3-g’oz zararlangan siklopni yutmoqda, 4-yetuk shakldagi parazit. Odatda sikloplar hamma yerda tarqalgan. Ular asosan sekin oqadigan kichik suvliklarda yoki ko’lmak suvlarda yashaydi. Bu suvlarda faqatgina jo’jalari emas, balki katta yoshdagi g’oz va o’rdaklar ham kasallanadi. Drepanidoteniyalar parrandalar ingichka ichaklarining shiliq pardasiga yopishib, so’rgich va ilmoqchalari bilan ichakni jarohatlaydi. Parazit juda ham ko’p bo’lsa, ichakda oziqning surilishi sekinlashadi va natijada ichak bo’shlig’i berkilib, ichaklar buralib yorilib ketishi mumkin. Kasallangan g’oz va o’rdaklar ozadi, yaxshi o’smaydi, ichi ketadi, ba’zan nerv sistemasi buziladi, muvozanatni yuqotadi, tirishadi va oqibatta halok bo’ladi.

Shuningdek, tasmasimon chuvalchanglardan - Drepanidotaenia lanceolata , Drepanidotaenia przewalskii, Hymenolepis gracilis, Hymenolepis paracompressa turlari g'oz va o'rdaklarda; Raillietina echinobothrida, Raillietina tetragena, Davainea proglottina, Davainea meleagris lar esa tovuq va kurkalarda parazitlik qiladi. Parrandalarda parazitlik qiladigan tasmasimon chuvalchanglarning oraliq xo’jayinlari sifatida mayda qisqichbaqasimonlar, quruqlikda yashovchi qorinoyoqli mollyuskalar va hasharotlar aniqlangan. Tovuq sestodalari. Tovuqlarda 46 turdagi sestodalar parazitlik qiladi, shulardan MD Ҳ da 12 turi aniqlangan. Ular tovuqlarning ingichka ichagida parazitlik qiladi. Keng tarqalgan va tovuqlarga katta ziyon keltiradigan sestodozlar qo’zgotuvchilariga asosan Davainea va Railliettina avlodlari turlari kiradi. Quyida Davainea proglottina turu to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan. Davainea proglottina 2-5 bo’ginli kichik sestoda bo’lib, tanasining uzunligi 0,5-3,0 mm, eni 0,15-0,18 mm keladi. To’rtburchak shakldagi skoleksining xartumida 60 tadan 95 tagacha mayda ilmoqchalari bo’ladi, 4 ta so’rg’ichi bor. Jinsiy teshigi bo’ginning oldingi qismida uning o’ng yoki chap tomonida joylashgan. Erkaklik jinsiy bursasi (xaltasi) juda uzun va bo’ginning uchdan ikki qismigacha cho’ziladi. Odatda 12-15 donadan iborat urugdoni bo’ginining orqasida ikki qator bo’lib joylashgan. Tuxumining diametri 0,35-0,40 mm bo’lib, yetilgan bo’ginda alohida-alohida joylashadi. Davainea proglottina va boshqa sestodalar oraliq xo’jayinlar orqali rivojlanadi. Davainea proglottina sestodasining oraliq xo’jayini sifatida quruqlikda yashaydigan qorinoyoqli mollyuskalardan – Limax, Arion, Agriolimax kabi shilliqlar va boshqa mollyuskalar( Zonitoides, Vallonia, Polygyra ) aniqlangan. Ularning tanasida invazion sistitserkoid 20-22 kunda rivojlanib yetishadi va tovuq organizmiga tushgach sistitserkoid taxminan 12-16 sutkada jinsiy voyaga yetadi(45-rasm).

45-rasm. Davainea proglottina ning rivojlanish sikli sxemasi . Davainea proglottina har kuni bittadan bo’gin ajratadi. U tezak bilan tashqi muhitga tushib, o’tlarga yopishgan holda sudralib yuradi. Demak, bir kunda ajratilgan bo’ginlarning soniga qarab tovuqning ichagida qancha nusxa sestoda borligini anidlash mumkin. Tovuqlarning och qolishi sestodalarda bo’gin ajralishini sekinlashtirishi yoki butunlay to’xtatib qo’yishi mumkin. Sestoda onkosferasi quruqlikka chidamsiz, 0°-li harorat ham kuchli ta’sir etadi va tez halok bo’ladi. O’rtacha namlikda onkosfera 5 kungacha yashay oladi, shuning uchun ham zax va soyali joylar tovuqlarga to’gri kelmaydi. Oraliq xo’jayin-mollyuskalar bir yildan ko’proq yashaydi va ular bilan birga sistitserkoidlar ham qishlab chiqadi. Davainea proglottina va boshqa sestodalar, asosan jo’jalarda ko’proq uchraydi, tovuqlar ham zararlanishi mumkin. Tovuqlar yaxshi boqilmaydigan xo’jaliklarda sestodozlardan juda ko’p jo’jalar nobud bo’ladi. Aksincha, to’yimli oziqlar bilan boqiladiganva yaxshi sharoitli tovuqxonalarda asralgan parrandalar sestodozlar bilan kam kasallanadi. Ayrim sestodalar parranda ichagining shiliq pardalarini skoleks so’rg’ichlari bilan qattiq jarohatlaydi. Ular ko’p miqdorda to’planib, ichagining tiqilib qolishiga

va hatto yorilib, peretonit kasalining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Sestodalar bilan zararlangan tovuqlarning oshdozoni buziladi, ozib ketadi, ishtahasi pasayadi, ichi ketadi yoki qotadi. Parranda iloji boricha sekin harakat qiladi. Patlari hurpayib, qanotlari shalviraydi. Ayrim vaqtlarda eritrotsit bilan gemoglobin miqdori juda kamayib ketadi. SESTODASIMONLAR (CESTODARIA) SINFI . Sestodasimonlarning tuzilishidagi ayrim belgilari tasmasimon chuvalchanglarga o'xshaydi, ya'ni ularning ham hazm qilish organlar sistemasi bo'lmaydi. Lekin farq qiladigan belgilari ham ko'p. Sestodasimonlarning lichinkasi likofora deyiladi va unda 6 ta emas, balki 10 ta embrional ilmoqlari bo'ladi. Lichinka serkomerasi ko'pincha voyaga yetgan davrida ham saqlanib qoladi. Sestodasimonlaraing tanasi bo'g'imlarga bo'linmagan. Jinsiy apparati ham bitta, markazlashgan bo'ladi. Ular germafrodit bo'lib, juda ko'p follikular urug'donlari va bitta ikki bo'lakli tuxumdoni bor. Sariqdonlari rivojlangan, bachadoni alohida teshik bilan tashqariga ochiladi. Jinsiy qini rivojlangan. Sestodasimonlar sinfming turlari unchalik ko'p emas. Ular baliqlar va sudralib yuruvchilardan - toshbaqalarning tana bo'shlig'ida parazitlik qiladi. Sestodasimonlaraing tanasi bargsimon yoki kamarga o'xshash, uzunligi 2-5 sm atrofida bo'ladi. Yopishuvchi organlari bo'lmaydi. Rivojlanishi xo'jayin almashtirish yo'li bilan boradi. Oraliq xo'jayinlari qisqichbaqasimonlardan - yonlab suzarlar ( Amphipoda ) va ayrioyoqlar ( Mysidacea ) turkumlari vakillari hisoblanadi. Likofora lichinkasi ushbu qisqichbaqasimonlar tana bo ’ shlig'iga kmb, o'zgarishlarga uchraydi va morfologik jihatdan jinsiy voyaga yetgan shaklga yaqin bo'lgan lichinkalik davriga aylanadi. Oraliq xo'jayin orqali asosiy xo'jayin oshqozoniga tushgan lichinka xo'jayin tana bo'shlig'iga o'tadi va o'sib voyaga yetadi. MDH mamlakatlarida osyotrsiinon baliqlarda parazitlik qiladigan sestodasimonlarning tipik vakili - amfilina ( Amphilina foliacea ) keng tarqalgan. Amfilina amfilinalar (Amphiilidea) turkumiga kiradi(46-rasm).

Amfilinaning tanasi bargsimon, uzunligi 5 sm. Voyaga yetgani ichakda emas, balki xo'jayinining tana bo'shlig'ida parazitlik qiladi va osyotrsimon baliqlarga katta zarar yetkazadi. 46 -rasm. Anifilina ( Amphilina foliacea ): 1 - bachadon teshigi, 2 - urug'donlar, 3 - bachadon, 4 - sarig'donlar, 5 - tuxumdon, 6 - ootip, 7 - jinsiy qin, 8 - jinsiy qin teshigi, 9 - erkaklik jinsiy teshigi. 10 - urug' yo'li. Shuningdek, ximeralar (akulasimon baliqlar) ichagida sestodasimonlar sinfiga kiruvchi Girokotilidlar (Gyrocotylidea) turkumi vakillari ham parazitlik qiladi. Girokotilidlar tanasining keyingi qismida yopishuv diski, oldingi qismida esa kichikroq so'rg'ichi bo'ladi. Metamorfoz orqali rivojlanadi. Lichinkasining keyingi qismida serkomerasi bo'ladi. Girokotilidlar monogeneyalar bilan tasmasimon chuvalchanglarning tuzilishi belgilarini o'zida mujassamlashtirgan oraliq formalar hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix pedagogicheskix uchebno’x zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001.

2. A buladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik d lya studentov VUZov po spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990. 3 . Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x. Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti «Veterinariya». M. KOLOS, 2000. 4. Biologiya. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar. Nauchnoe izdatelstvo "Bolshaya Rossiyskaya entsiklopediya". M. 1998. 5. Burdelev T.E. i dr. Osnovo’ veterinarii. Uchebnik. M.,1978. 6. Genis D.E. Meditsinskaya parazitologiya. M. 1991.

Похожие

Yassi chuvalchanglar (Tasmasimon chuvalchanglar)

Tasmasimon chuvalchanglar sinfi

Parazit chuvalchanglar yassi chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi va sistematikasi so'rg'ichlilar (trematoda) va monogeniyalar (monogenea) sinflari

Neodermata taksoni Sо‘rg‘ichlilar (Trematoda) Orthonectida Dicemida va Nemertea tiplari

Yumaloq chuvalchanglar (Asl yumaloq chuvalchanglar)