Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi - Зоология - Рефераты

Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.490234375 KB

Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi Parazitlar haqidagi ma'lumotlar eramizdan ancha avval paydo bo’lgan. Ebersning mashhur Papirusida odamlarda parazitlik qiladigan gel ’ mintlar, jumladan askarida, teniyalar haqida ma’lumotlar bor. Eramizgacha yashab o’tgan yunon vrachi, tibbiyot iljmining asoschilaridan biri Gippokrat (460-375yy) odamlarda askarida, ostritsa, exinokokk uchrashi haqida ma’lumotlar qoldirgan. Olim fanga birinchi bo’lib “askaridoz”, “helmints” atamalarini kiritgan. Lekin u parazit chuvalchanglarni va boshqa chuvalchanglarni, hatto bo’g’imoyoqlilar lichincalari va ilonlarni hammasini ham bir deb tushungan. U odamlarda uchraydigan askarida, bolalar gijjasi, yassi chuvalchanglarning ayrim turlari bilan birga hayvonlar parazitini (exinokokkni) ham aniqlagan. Gippokrat gelmintlarni invazion kasalliklarning qo'zg'atuvchisi emas, balki o'z-o'zidan vujudga keladigan biror kasallikning oqibati, deb noto'g'ri tushuncha bergan. Eramizdan avvalgi 384-322 yillarda yashagan yunon faylasufi Arestotel qoramol-lardagi exinokokkoz, cho'chqalardagi sistiserkoz, odam askaridasi va ostritsa to'g'risida ma'lumotlar yozib qoldirgan. Eramizdan avvalgi 116-27-yillarda yashagan Rim olimi Varron hayvonlarni botqoqlik, to'qayzorlarda boqqanda og'iz va nafas yo'llari orqali mol organizmiga ko'zga ko'rinmaydigan parazitlar kirib kasallik qo'zg'atadi deb fikr yuritgan. Eramizdan avval va eramizning dastlabki yillarida qo'tir kasalligiga qarshi oltin-gugurt, gelmintozlarga qarshi piyoz, sarimsoq va boshqa surgi dorilari ishlatilgan. Parazitlar to'g'risidagi ayrim ma'lumotlar bir qancha olimlarning qo'lyozmalaridan ham topilgan, ammo ular parazitlarni xudo yuborgan ofat deb, bu kasalliklarni "da-volash" uchun xudoga sig'inish, iltijo qilish kerakligini aytishgan. Gabustius (1549) gelmintologiya sohasida birinchi qo’llanmaning muallifi hisoblanadi. Olim qo’llanmada o’z davrida ma’lum bo’lgan gelmintlarga tavsif bergan va davo xillariga to’xtalib o’tgan, jigar qurtiga to’liq tavsif beradi.

Shvetsariyalik vrach K. Gesner (1516-1565) “Hayvonlar tarixi” asarida sodda organizmlar, ildizoyoqlilar haqida dastlabki ma’lumotlar keltiradi. Sodda organizmlarni tuzilishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lmay turib, o’zi topgan ildizoyoqlini, juda kichik mollyuska deydi. Sodda hayvonlarni o’rganilishida keksa tabitshunos, gollandiyalik mikroskop ustasi Anton van Levengukning (Anton van Leeuwenhoek, 1632-1723) xizmatlari kattadir. Levenguk sistematik ilmiy tayyorgarlikka ega bo’lmasada buyuk aql, zakovat sohibi bo’lgan va tabiiy fanlarni sevgan. Levenguk o’zini ishdan bo’sh vaqtlarini kattalashtirib ko’rsatuvchi ko’zgularni shlifovkasiga bag’ishlaydi. Natijada oddiy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan mayda jonivorlarni topadi va bu mayda jonivorlarni “animalkula” deb ataydi. Olim jahonda birinchi bo’lib oddiy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan sodda organizmlarni ko’radi. O’zini ixtirosi to’g’risida, o’sha paytda London qirollik jamiyatiga qarashli ilmiy bilimlar markazida xat shaklida e’lon qilib boradi. So’nggi xati 1723 yilda bosib chiqarilgan, shunda olim 91 yoshda edi. 1720 yilda bosib chiqarilgan xatida olim, yoshim sakson sakkiz yarimga kirdi, umrimning kuziga o’tdim deb yozgan. Olim o’z ixtirosi bilan butun biologiya sohasida yangi davrni boshlab berdi. XVII-XVIII asrlarda asosan parazitlarning morfologik tuzilishi o'rganil gan . XVII asrning o'rtalariga kelib, Italiya tabiatshunosi F. Redi (1626-1698) tadqiqotlar orqali, go’sht qurtlari o’z-o’zidan paydo bo’lmasligini, ular pashshalarni tuxumi ekanligi va bu bilan organizmlar Arastu davridan mavjud bo’lgan o’z-o’zidan yaralish qonunini noto’g’ri ekanligini, ya’ni yo’qdan bor bo’lmasligini ilmiy tomondan isbotlab berdi. P.Pallas (1771-1811) mashhur biolog, sayohatchi olim bo’lib, o’z zamonasini olimlari, olimni tadqiqot uslublarini aniqligini ko’zda tutib, zamonasidan avvalroq tug’ilib qolgan deb ta’riflashgan. Olim akantosefallar, sestodalar va nematodalarning rivojlanish sikllarini o’rganib, ular o’ziga o’xshash avlodlardan paydo bo’lishini ilmiy asoslab bergan.

K.A.Rudolfi (1771-1832) butun hayotini parazit chuvalchanglarni o’rganishga bag’ishladi. U birinchi marta o’ziga ma’lum bo’lgan 981 tur parazit chuvalchanglarni to’rtta sinfga: Trematoda, Cestoda, Nematoda, Akantosephala va 30 ta avlodga bo’ldi. Nemis olimi G.F.Kyuxenmeyster sestodalarni rivojlanish siklini o’rganib, cho’chqa tasmasimon chuvalchangi odam va cho’chqa paraziti ekanligini aniqladi. Protozoa termini birinchi bo’lib fanga 1820 yilda Goldfus tomonidan kiritil gan . K. Zibold va Kyollekerlar (1845) tomonidan sodda hayvonlar olamini shu termin bilan atash taklif qilindi. Sodda hayvonlar XIX asrdan to’liq o’rganila boshlandi. Bu vaqtga kelib, erkin yashaydigan sodda hayvonlar bilan bir qatorda, odam va hayvonlarda parazitlik qiladigan sodda hayvonlar to’g’risida ham ma’lumotlar to’plandi. Parazitologiya fanining taraqqiyotiga mikroskop va mikroskopik tadqiqotlarning takomillashuvi yordam berdi, shu tufayli XIX asrda parazitologiya fan sifatida shakllandi. Mana shu vaqtdan boshlab parazitlarning biologiyasi o'rganila boshlandi va eksperimental parazitologiyaga asos solindi. 1818 yilda L.Ya.Boyanus mollyuskalar tanasidagi serkariylarni trematodalarni lichinkalari bo’lsa kerak deb faraz qiladi. 1827 yilda akademik K.M.Ber tomonidan bu farazning to’g’riligi eksperimentlar asosida isbotlandi va kelgusida ma’lum turdagi trematodalarning rivojlanish siklini o’rganishga imkon berdi. N.A.Xolodkovskiy odam va hayvonlarda uchraydigan gelmintlarning anatomiyasini, biologik rivojlanish bosqichlarini va sistematikasini o’rganib, rus tilida gelmintlar to’g’risida birinchi atlas yozdi. XIX asrning ikkinchi yarmidayoq turli kasalliklarni qo'zg'atuvchi bir hujayrali hayvonlar (sodda hayvonlar) topildi. Sodda hayvonlarni zamonaviy klassifikatsiyasi R.Leykart (1879) nomi bilan bog’liq. U Sporalilar guruhiga gregarina, koktsidiyalarni qo’shib o’rganishni taklif qildi.

K.I.Skryabin 1905-1911 yillarda Turkiston o’lkasida veterinariya vrachi bo’lib o’z ish faoliyatini boshlagan. 1917 yilda Novocherkaskda veterinariya instituti (hozirgi Don qishloq xo’jalik instituti) qoshida Rossiyada birinchi marta parazitologiya kafedrasi tashkil etilgan bo’lib, unga 1917 yil 2 maydan K.I.Skryabin professor etib saylangan. U 1917-1920 yillarda Novocherkask shahridagi veterinariya institutining parazitologiya kafedrasida (Don veterinariya institutida) professor lavozimida ishlagan. K.I.Skryabin 1920 yilda Moskvaga ko’chib kelib, Moskvadagi zooveterinariya institutida (hozirgi K.I.Skryabin nomidagi veterinariya akademiyasida) parazitologiya va hayvonlarning invazion kasalliklari kafedrasini tashkil qiladi. Shuningdek, akademik K.I.Skryabin tomonidan Moskvada Butunittifoq gelmintologiya instituti (hozirgi kunda bu institut K.I.Skryabin nomidagi Rossiya gelmintologi instituti deb nomlanadi) hamda Rossiya Fanlar Akademiyasi qoshida gelmintologiya laboratoriyasi (hozirda Rossiya parazitologiya instituti deb nomlanadi) tashkil etilgan. U 1920-1972 yillarda Moskva veterinariya institutida professor lavoziida ishlagan. 1920-1956 yillarda Moskva davlat eksperimental veterinariya institutida, 1921-1949 yillarda E.I.Martsinovskiy nomidagi Tibbiyot parazitologiyasi va tropik tibbiyot institutida gelmintologiya bo’limlari mudiri, 1942-1972 yillarda Butunittifoq qishloq xo’jalik Fanlari Akademiyasi gelmintologiya laboratoriyasi mudiri, 1943-1952 yillarda Sobiq ittifoq FA Qirg’iziston filiali prezidiumi raisi, 1956-1961 yillarda esa Butunittifoq qishloq xo’jalik FA vitse-prezidenti lavozimlarida ishlagan. K.I.Skryabin veterinariya, tibbiyot hamda biologiya yo’nalishidagi gelmintolog mutaxassislarni birlashtirib, gelmintologiya maktabini yaratgan va bu maktabning asoschisi hisoblanadi. K.I.Skryabin ma’lumoti bo’yicha vetvrach, gelmintolog olim. Uning rahbarligida gelmintlar morfologiyasi, biologiyasi, filogeniyasi, sistematikasi,

ekologiyasi, epizootologiyasi va epidemiologiyasiga oid qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. K.I.Skryabin gelmintlarning 200 dan ortiq yangi turlarini aniqlagan va 120 ta avlodini tavsiflab bergan. U ishlab chiqqan degelmintizatsiya va devastatsiya ta’limotlari odam va mahsuldor hayvonlar gelmintozlariga qarshi kurashda asos bo’lib xizmat qilmoqda. K.I.Skryabin O’rta Osiyoda, shu jumladan O’zbekistonda gelmintologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. U O’zbekistonning turli mintaqalariga bir necha marta gelmintologik ekspeditsiyalar uyushtirgan. O’zbekiston FA zoologiya instituti qoshida gelmintologiya laboratoriyasini tashkil etgan. K.I.Skryabin Sobiq ittifoq Fanlar Akademiyasining haqiqiy akademigi (1935 yil), Butunittifoq qishloq xo’jalik Fanlar Akademiyasining haqiqiy akademigi (1935 yil) va tibbiyot Fanlar Akademiyasining haqiqiy akademigi (1944 yil) hisoblanadi. Shuningdek, u Rossiya (1927 yil), Qirg’iziston (1954 yil) va O’zbekistonda (1962 yil) xizmat ko’rsatgan fan arbobi hisoblanadi. Sobiq ittifoqda gelminologiya fanini rivojlantirishdagi katta xizmatlari uchun akademik K.I.Skryabinga 1958 yili «Mehnat Qahramoni» unvoni berilgan. Shuningdek, U Lenin mukofati laureati va ikki marta Davlat mukofoti laureatiga sazovor bo’lgan hamda o’ndan ortiq turli xil ordenlar bilan mukofotlangan. Moskvadagi Rossiya gelmintologiya institutiga, Bishkekdagi Qirg’iziston qishloq xo’jalik institutiga va Samarqanddagi O’zbekiston veterinariya ilmiy tadqiqot institutiga K.I.Skryabin nomi berilgan. Ko’plab yetuk gelmintolog olimlar: V.S.Yershov, K.M.Rijikov,I.V.Orlov, K.I.Abuladze, Sh.A.Azimov, E.H.Ergashov, J.A.Azimov, N.M.Matchonov va boshqalar o’zlarini akademik K.I.Skryabinning shogirdlari deb hisoblashgan. K.N. Skryabin odamlarda va hayvonlarda uchraydigan parazit chuvalchanglarni o’rganshga butun umrini bag’ishlaydi. 700 dan ortiq ilmiy asarlar chop ettirgan, shulardan ko’plari monografiyalar hamda gelmintologiya va parazitologiya fanlari bo’yicha darsliklar hisoblanadi.

Trematodalar bo’yicha 26 tomlik asar yozib qoldirdi. G elmintlarni butunlay yoki qisman (Devastastiya) tugatish ta’limotini ishlab chiqdi . Tibbiyot sohasida general-leytinant , akademik Ye.N.Pavlovskiy (1884- 1965) umumiy parazitologiya muammolarini o’rganadigan umumiy parazitologoya maktabi asos chisi hisoblanadi . Akademik E.N.Pavlovskiy tabiiy manbali transmissiv kasallillarni o’rganish yo’nalishidagi o’z maktabini yaratdi, ya’ni kanalar va hasharotlar orqali tarqaladigan har xil viruslar, bakteriyalar va bir hujayrali parazitlar qo’zg’atadigan transmissiv kasalliklarni Sobiq ittifoqning turli mintaqalari bo’yicha tarqalish qonuniyatlarini o’rgandi. Parazitologiya fanini rivojlantirishdagi katta xizmatlari uchun unga «Mehnat Qahramoni» unvoni berilgan. U ikki marta Davlat mukofoti laureatiga sazovor bo’lgan hamda 7 ta orden va ko’plab medallar bilan mukofotlangan. Yirik olimlar: P.A.Petrisheva, A.S.Monchadskiy, G.S.Pervomayskiy, G.G.Smirnov, I.G.Galuzo va boshqalar akademik Ye.N.Pavlovskiy ning shogirdlari hisoblanadi. Akad. E.N.Pavlovskiy tomonidan 600 dan ortiq ilmiy asarlar chop etilgan bo’lib, shulardan bir qanchasi monografiyalar, darsliklar va o’quv qo’llanmalardir. E.N.Pavlovskiy ma’lumoti bo’yicha shifokor, ixtisosligi bo’yicha esa parazitolog olim hisoblanadi. Prafessor V.L.Yakimov (1870-1940) eng og’ir kasalliklarni keltirib chiqaradigan bir hujayrali hayvonlarni o’rganadi. V.L.Yakimov 1919 yilda Leningradda veterinariya instituti qoshida parazitologiya kafedrasini tashkil qiladi. Protozoologiya yo'nalishida mutaxassis kadrlar tayyorlashga katta e'tibor beradi va veterinariya protozoologiyasi maktabiga asos soladi. V.L.Yakimov chorva mollarida parazitlik qiluvchi bir hujayrali parazitlardan - gemosporidoz, piroplazmidoz, trihomonoz, leyshmanioz, toksoplazmoz va koksidioz

qo'zg’atuvchilarini o'rganib, ularga qarshi kurash choralari bo'yicha tadqiqot ishlarini olib borgan. Yirik protoparazitolog olimlar, N.A.Kolabskiy, V.F.Gusev, S.N.Nikolskiy, N.A.Zolotarev, P.S.Ivanovalar V.L.Yakimovning shogirdlari hisoblanadi. U shogirdlari bilan hamkorlikda 120 dan ortiq tur protozoy kasalliklari qo'zg’atuvchilarining epizootologiyasi, terapiyasi va profilaktikasini o'rgangan. V.L.Yakimov qishloq xo’jalik hayvonlarida parazitlik qiluvchi bir hujayrali parazitlarning ko’plab yangi turlarini aniqlagan va 500 dan ortiq ilmiy ishlarini chop ettirgan. Prof. V.L.Yakimov ma’lumoti bo’yicha vetvrach, ixtisosligi bo’yicha esa protozoolog olim hisoblanadi. Prof. V.A. Dogel (1882-1955) ekologik parazitologiya maktabining asoschisi. U baliqlarni parazitologik yorib ko’rish, parazitlarni yig’ish va aniqlash usullarini ishlab chiqqan. U uzoq yillar davomida odam va hayvonlarni parazitlar bilan zararlanishida tashqi muhit ta’sirini organizmlar fiziologik holatiga bog’liqligini o’rganadi. Yirik olimlar, A.P.Markevich, Yu.I.Polyanskiy, I.S.Markov, I.Ye.Bixovskaya-Pavlovskaya, Ye.M.Xeysin, S.S.Shul’man, S.O.Osmanov va boshqalar V.A.Dogelning shogirdlari hisoblanadi. MDH da birinchilardan bo'lib, baliqlarning parazitlarini o'rganishni boshlab bergan olim V.A.Dogel tomonidan 300 dan ortiq ilmiy maqolalar, monografiyalar, shu jumladan bir qator darsliklar va o'quv qo'llanmalar chop etilgan. Umumiy parazitologiya darsligini chop ettirgani uchun u Lenin mukofotiga sazavor bo’lgan. Shuningdek f anga qo'shgan hissasi uchun prof. V.A.Dogel davlat tomonidan bir qator orden va medallar bilan taqdirlangan. V.A.Dogel ma'lumoti bo'yicha biolog, ixtisosligi bo'yicha esa parazitolog olim hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix pedagogicheskix uchebno’x zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001. 2. A buladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik d lya studentov VUZov po spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990. 3 . Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x. Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti «Veterinariya». M. KOLOS, 2000. 4. Biologiya. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar. Nauchnoe izdatelstvo "Bolshaya Rossiyskaya entsiklopediya". M. 1998. 5. Burdelev T.E. i dr. Osnovo’ veterinarii. Uchebnik. M.,1978. 6. Genis D.E. Meditsinskaya parazitologiya. M. 1991.

Похожие

O'zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

Zoologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari

Zoologiya fani predmeti maqsadi ahamiyati va rivojlanish tarixi sistematikasi

Entomologiya fanining maqsad va vazifasi

Bo'g'imoyoqlilar. Traxeya bilan nafas oluvchilar 3