Entomologiya fanining maqsad va vazifasi - Зоология - Рефераты

Entomologiya fanining maqsad va vazifasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Entomologiya fanining ma qsad va vazifasi Reja: 1. Kirish. 2. Fanning q is q acha rivojlanish tarixi 3. Xasharotlarning hayot kechirishi. a) Xasharotlarning amaliy ahamiyati. 4. Xulosa.

O’simliklarning normal va e rkin o’sishiga har xil kasalliklar, zararkunandalar va yovvoyi o’tlar hala q it beradi. Hasharotlar va umurt q ali mayda xayvonlar (ayni q sa, sich q on, kalamush va bosh q alar) o’simliklarning asosiy zararkunandasi hisoblanadi. Zararkunandalar keltiradigan zararning oldini olish va lozim bo’lganda kurash choralari o’tkazish uchun tabiatdagi foydali va zararli turlarini bir-biridan far q q ilish lozim. Ayni q sa, hasharotlar orasida zararkunanda turlar juda ko’p, ularning kurinishi, tuzilishi, hayot kechirishi va hatto, uchrash joylari ham bir-biridan far q q iladi. Paxta etishtirish zonalarida uchraydigan hasharot turla ri minglab hisoblanadi. Ularning ko’plari q ishlo q va o’rmon xo’jaliklariga, bog’dorchilikka, chorvachilikka va kishilar sihat-salomatligiga zarar keltirsa, ba‘zi turlari foyda keltirishi bilan ma‘lum ahamiyatga egadir. O’zbekistonda g’o’zaga zarar etkazuvchi hasharot turlari 100 dan ortadi, bedazorlarda bo’lsa bundan ham ko’p tur uchraydi. Shuni ham eslatib o’tish kerakki, go’za-beda almashlab eg’iladigan maydonlar, boshg’a q ishlo q xo’jaliklari e kinlari ek iladigan yoki o’zlashtirilmagan erlar bilan tutash bo’ladi. Shunday e kan, tevarak-atrofda tar q algan hasharot turlari paxta maydonlarida ham uch raydi, deyishga hamma asoslar bor. G’o’za zararkunandalariga q arshi kurash, bosh q a e kinlar zararkunan-dalariga karshi kurash demakdir. Entomologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi . Hasharotlarga bo’lgan qiziqish qadim zamonlarda boshlangan. Ularga dastlab oziq mahsuloti sifatida qaralgan bo’lsa, keyinchalik chorvachilik, dehqonchilik yo’lga qo’yilgach, zararkunandalar sifatida o’rganila boshlandi. Shunda ular orasida foydali hasharotlar borligi ma’lum bo’ldi. Natijada entomologiya fani shaxobchalari bo’lmish ipakchilik va asalarichilik vujudga keldi. Lekin hasharotlarni ilmiy asosda o’rganish 17 asrdan boshlandi. Italyan olimi I.Malpigi (1628-1694)tut ipak qurtining anatomiyasi va ayirish sistemasiga golland

olimi Ya. Svammerdama (1637-1680) hasharotning anatomiyasi hamda metamorfozasiga asos soldilar. 18 asrda buyuk shved olimi, tabiatshunos K. Linney (1707-1778) ning “Tabiat sistematikasi” asarida hasharotlar ko’zga ko’rinarli o’rinni egallaydi. O’sha davrning buyuk tabiatshunos olimi R.A. Reomyur (1683-1757) hasharotlarning morfologiyasi va biologiyasini o’rgandi. 18 asrning ikkinchi yarmida Rossiyada hasharotlar faunasini o’rganishda tabiatshunos olim, akademik P.S.Pallas (1741-1811) katta hissa qo’shdi. 19 asrda fan va madaniyatning rivojlanish natijasida entomologiyaning fan sifatida shakllanishga sharoit yaratildi. O’sha davrda bir qancha mamlakatlarda entomologik ilmiy jamiyatlar tashkil etildi. Masalan, 1832 yil Franstiyada, 1833 yil Angliyada shunday jamiyat tuzildi. Bizning mamlakatimizda 1859 yili rus entomologik ilmiy jamiyati tashkil etildi. Hozirgi kunda butunittifoq entomologik jamiyati bu sohani rivojlantirish yo’lida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Uning birinchi prezidenti mashhur olim , akademik K.M. Ber edi. Rossiyada entomologiya fanini rivojlantirish G.I. Fisher – Valdgeym (1771-1853)ning “Entomografii Rossiyskiy Imperii”, professor E.K. Brandt (1839-1891) ning uch jildli “zararkunanda hasharotlar” kitoblari, A.O. Kovalevskiy (1840-1901 va I.I. Mechnikov (1843-19160)lar asarlari katta hissa qo’shdi. O’sha davrda olimlarni hasharotlarning biologiyasi hamda xulq-atvori jalb etdi. Bu sohada franstuz tabiatshunosi J.A.Fabr (1823-1915)ning ishlari (Instinkt i pravы nasekomыx) va “Jizn nasekomыx” olamshumul ahamiyatga ega bo’ldi. 19 va 20 asrlarda amaliy entomologiya sohalari birinchi navbatda qishloq xo’jaligi entomologiyalari vujudga keldi. Bizning mamlakatimizda 1894 yili entomologiya byurosi tashkil etilib, uni buyuk olim, entomologiya sohalarini rivojlantirishda professor N.A.Xolodkovskiy (1858-1921) salmoqli hissa qo’shdi. U ilmiy entomologiya maktabini tashkil etdi va “nazariy va amaliy entomologiya kursi” kitobini yozdi. I.Ya. Sheverstev (1859-1920) o’rmon xo’jaligi entomologiyasini va parazit hasharotlarni o’rgandi. 20 asrda entomologiya fani, ayniqsa, uning sohalari mustaqil fan sifatida shakllandi. Bu asrdan boshlab hasharotlarning klassifikastiyasi, fiziologiyasi,

ekologiyasi chuqur o’rganila boshlandi va zararkunanda hasharotlarga qarshi ximiyaviy hamda biologik kurash choralari ishlab chiqildi. 1904 yili V.I.Pospelov (1872-1949) Kiev shahrida entomologik stanstiya tashkil etdi. Stanstiyaning asosiy vazifasi qand lavlagi zararkunandalariga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish edi. Keyingi yillarda xuddi shunday stanstiyalar boshqa markaziy shaxarlarda ham tashkil etildi. Ayniqsa, V.I.Plotnikov (1877- 1959) tomonidan 1911 yili Toshkentda Turkiston entomologik stanstiyaning tashkil etilishi O’rta Osiyo va Qozog’iston o’lkalarida o’simliklarni zararkunanda hasharotlarda himoya qilishda, O’rta Osiyo o’simliklarini himoya qilish instituti va boshqa shunga o’xshash tashkilotlarning vujudga kelishida katta rol o’ynaydi. Rus entomologi N.V. Kurdyumov (1885-1917) qishloq xo’jaligi entomologiyasiga nazariy asos soldi. Professor A.P.Semyonov Tyan-Shanskiy (1866-1942) bizning o’lkamiz faunasidagi hasharotlar sistematikasi va zoogeografiyasini G.G.Yakobsov (1871-1916) to’g’ri qanotlilar va Rossiya hamda G’arbiy Evropa qo’ng’izlarini o’rgandilar. A.K. Mordvilko (1867-1938) o’simlik bitlari sistematikasi va biologiyasini o’rganish sohasidagi ishlari bilan dunyoga mashhur bo’ldi. Avstraliyalik olim A.Gadlirshem (1865-1935), A.V. Martinov (1878-1938) va V.N. Shvanvich (1889-1957) lar yuqori gruppa hasharotlarning klassifikastiyasini asoschilari edi. Kapalakshunos olim N.Ya. Kuznestov (1873- 1948) ikki jildlik “Osnovы fiziologii nasekomыx” asarini, B.N.Shvanvich «Kurs obщey entomologii» kitobini yozdilar. A.V. Martinov hasharotlar paleontologiyasiga asos soldi. Bizning mamlakatimizda entomologiya fani 1950 yillarga kelib ravnaq topdi. Bir qancha qishloq xo’jalik institutlarda va universitetlarda mustaqil entomologiya kafedralari tashkil etildi. Akademik N.M. Kulagin (1860- 1940)Moskva universitetida keyinchalik K.A. Temiryazev nomidagi Moskva qishloq xo’jaligi akademiyasida M.N. Ramskiy, Korsakov (1873-1951) Leningrad universitetida entomologiya kafedrasini tashkil etilishida o’z xissalarini qo’shdilar. 1920 yili Toshkent Davlat universitetida , keyinchalik Toshkent qishloq xo’jaligi institutida (1930 yilda ) entomologiya kafedralari tashkil etildi.

MDH fanlar akademiyasi qoshida Zoologiya ilmiy tekshirish instituti va ittifoqdosh respublikalarda Zoologiya ilmiy institutlari tashkil etilishi entomologiya fanining rivojlanishida katta rol o’ynadi. 1930 yili Leningradda o’simliklarni himoya qilish instituti, 1931 yili Toshkentda O’rta Osiyo o’simliklarni ximoya qilish ilmiy tekshirish instituti tashkil etildi. Bir qancha yirik olim va fan tashkilotchilari etishib chiqdi. N.N.Bogdanov-Katkov (1894-1955), V.F. Boldirev (1883-1957), akademiklar V.N. Beklimishev (1890-1962), E.N.Pavlovskiy (1874-1962), V.N. Щegolev (1890-1966), A.S. Danelevskiy (1911-1969), G.Ya. Bey-Bienko (1803-1970) va boshqalar shular jumlasidan edi. N.N. Bogdanov-Katkov MDX da o’simliklarni himoya qilish bo’yicha mutxassis kadrlar tayyorlashda birinchi tashkilotchilardan edi. V.F. Boldirev to’g’ri qanotli hasharotlarning biologiyasini chuqur o’rgandi va K.A. Temiryazev nomidagi Moskva qishloq xo’jaligi akademiyasining entomologiya kafedrasini bir necha yil boshqardi. U zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashda aviastiyadan foydalanishni taklif etdi. V.N.Beklemishev 30 yil mobaynida Moskva parazitologiya va tropik medistina institutini boshqardi, shu bilan birga medistina entomologiyasini, ayniqsa odamlarda kasallik tug’diruvchi vositalarini tarqatuvchi bezgak chivinini har tomonlama o’rgandi. Akademik E.N. Pavlovskiy bir necha yil MDH fanlar akademiyasining zoologiya institutining direktori, butunittifoq entomologiya jamiyatining prezidenti bo’lib ishladi va parazitologiya fanini rivojlantirishga katta hissa qo’shdi. O’zbekistonlik olimlar ham entomologiya fanini rivojlantirishda o’zlarining munosib ulushlarini qo’shdilar. Dunyoga mashhur entomolog olim, O’zbekiston fanlar akademiyasining muxzbir a’zosi, professor V.v. Yaxontovning “O’rta Osiyo qishloq xo’jaligi zararkunandalari”, O’zbekiston fanlar akademiyasining muxbir a’zosi, professor R.A. Olimjonovning “Sug’oriladigan dehqonchilik erlarining umurtqasiz hayvonlar zoofaunasi” kishloq xo’jalik fanlar akademiyasining muxbir a’zosi, O’rta osiyo o’simliklar muhofazasi ilmiy tekshirish instituti direktori,

professor S.N. Alimuhammedovning “Kanalar biologiyasi va ekologiyasi” ilmiy asarlari yuqori baxo oldi. Bugungi kunda entomologiya fani va uning tarmoqlari oldiga asosan aholini oziq-ovqatga, sanoatni esa xom-ashyoga bo’lgan extiyojlarini yanada to’liqroq qondirishda o’z hissalarini qo’shish, tabiatni zararlanishdan saqlash, hasharotlarning foydali turlarini saqlab qolish va ulardan yanada kengroq foydalanish kabi muxim masalalarni nazariy va amaliy jixatdan hal qilib berishdek ulug’vor vazifalar qo’yilgan. Entomologiya - (yunoncha-entomon - hasharot, logos - fan) hasharotlarni o’rganuvchi fan demakdir. Hozirgi zamon entomologiyasi biologiya fanining tez suratda rivojlanib borayotgan bir tarmog’i hisoblanadi. Hozirgi vak;tda entomologiya qator mustaqil ilmiy sohalarga - Umumiy entomologiya, qishloq xo’jaligi entomologiyasi, o’rmon entomologiyasi, medistina entomologiyasi va veterinariya entomologiyasiga bo’linadi. Umumiy entomologiya nazariy fan bo’lib, ko’rsatilgan amaliy entomologiya sohalarining ilmiy asosi bo’lib xizmat qiladi. Hasharot turlari tabiatda juda keng tarqalgan va turlicha tuzilishga ega.. Hozirgi vaqtda 1,5 mln. ga yaqin hasharot turi borligi fanga ma‘lum. Chunki, har yili 7-8 minga g’adar yangi turlar aniqlanib turadi. MDXda 100 mingga yaqin hasharot turi borligi taxmin etiladi. Har bir tur o’ziga xos tuzilishga va xususiyatga ega. Hasharotlar tuzilishidagi o’ziga xos belgilar ularning muhit sharoitga moslanish darajasi, tabiatda tutgan o’rnini va kishilar uchun ahamiyati va boshg’alarni o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu xususiyatlarni chuqurroq o’rganish zararkunanda xasharotlar tomonidan keltiriladigan zararning o’z vaqtida oldini olish va foydalilarini saqlab, ulardan foydalanish imkoniyatini beradi. Hasharotlar etuk davriga qadar bir necha marta o’zgarishga uchraydi. Hasharotlar to’liqsiz va to’liq o’zgarish bilan rivojlanadi. Hasharotlar to’liqsiz o’zgarish _bilan rivojlanganda ketma-ket uch faza (tuxum, lichinka va etuk) ni o’taydi. Bu gruppa hasharotlarning lichinkalari ust ko’rinishidan etuk zotlariga o’shxaydi, faqat ulardan kichikligi va qanotlarining taraqqiy etmaganligi, burt

bo’g’imlari miqdori kamligi va yana bir qator belgilari bilan farq qiladi. Lichinka katta bo’lgan sari temir qanotlar paydo bo’lib, tana yiriklashadi, burt bo’g’imlarining mikdori ortib, umumiy gavda ko’rinishi borgan sari etuk zotiga o’xshab boradi. To’liqsiz o’zgarishli hasharotlarga chigirtkalar, qandalalar va shiralar misol bo’lishi mumkin. To’liq o’zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar to’rtta rivojlanish fazasini: tuxum, lichinka,g’umbak va etuk hasharot fazasini o’taydi. Tuxumdan kemiruvchi og’iz apparatli va chuvalchangsimon li chinka ochib chiqadi. U rivojlanib, etuk zotga bir oz o’xshash, lekin harakatlanmaydigan g’umbakka aylanadi. G’umbak esa kelgusida etuk hasharotga aylanadi. To’liq o’zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlarga qo’ng’izlar, kapalaklar, pashshalar, chivinlar, burgalar va parda qanotlilar kiradi. Ularning lichinkalari ham har xil, lekin ularni uchta: Kampodeosimon lichinka (oltinko’z gruppasi) Qurtsimon lichinkalar (pashsha va g’o’ng’izlar lichinkasi) lichinkalar tiplariga birlashtirish mumkin. 1) Kampodeosimon tipdagi lichinkalar uchun tananing chuziq, yassi formali bo’lishi, ko’krak oyog’larining uzunligi va og’iz organlarining tarag’g’iy etganligi hamda ularning oldingi tomonga o’rnashganligi harakterlidir. Yirtqich hasharotlarning, shu jumladan tugmacha qo’ng’izlar, toshqollar va boshqalarning lichinkalari shunday tuzilishga ega. 2) Chuvalchangsimon lichinkalarning gavdasi uzun, yumaloq va etli bo’lib, ular aniq ajralib turgan bosh qismi hamda ko’krak oyog’lari bor-yo’qligiga qarab bir-biridan farq qilinadi. Ko’pchilik qo’ng’iz- larning lichinkalari uchun aniq ajralib turgan bosh va hamda uch juft ko’krak oyog’lari bo’lishi harakterlidir. Shu bilan birga uzunburunlilar, po’stloqxurlar va ba‘zi burtdorlarning lichinkalari oyog’siz- dir. Pashshalar lichinkasining bosh qismi va oyog’lari aniq ajralib turmaydi. 3) Qurtsimon tipdagi lichinkalar chuvalchangsimon tipdagilarga o’xshash bo’ladi. Ularning gavdasi chuvalchangsimon formali bo’lib, bosh qismi aniq

ajralgan, lekin uch juft haqiqiy ko’krak oyog’laridan tashqari yana qorincha qismida soxta oyoqlar deb ataluvchi oyoqchalar ham bor. Bu oyoqchalar teri o’simtalaridan iborat, ular bo’g’imlarga bo’linmaydi. Ular kapalak qurtlarida 2-5 va arrakash (par da g’anotlilar) da 6-8 juftdir. Kapalak lichinkalari qurt, ularga o’x shash tuzilishdagi arrakash lichinkalari esa soxta qurt deb ataladi. G’umbaklar ustki tuzilishi jihatidan uch asosiy tipga ajratiladi. Yalang g’umbak. Jild po’sti yo’g’, kelgusi etuk zot tana o’simtalari (g’anot, oyog’ va boshg’alar) ning belgilari aniq ajralib turadi, qo’ng’izlar, parda qanotlilar va boshqalar g’umbaklari bunga mi- sol bo’la oladi. Parda g’umbak. Tanasi jild po’stli, tanaga yopishib o’rnashgan kelgusi qanotlar, oyoqlar, burtlar aniq ko’rinmaydi. Bunga kapalaklar g’umbagini ko’rsatish mumkin. 3. G’o’lag’umbak - aslg’umbak. Teri g’oplagich soxta pilla ichida, shu sababli pupariy nomi bilan ham yuritiladi: bunday bochkacha formali g’umbak pashshalarda uchraydi. Hasharotlarning har g’aysi rivojlanish fazasi ma‘lum fiziologik xususiyatlar bilan harakterlanadi. Tuxum fazasida embrion taraqqiy etadi. Hasharotlar lichinkalik fazasida ko’p ovqatlanadi, tez rivojlanadi va o’sadi. Shuning uchun ko’pchilik tur o’simlikxur hasharotlarning zararkunandaligi shu fazasiga to’g’ri keladi. Lichinkalar rivojlana borish prostessida bir necha marta (4-5 marta) tullaydi. Tullashlar oraliridagi davr yosh deb ataladi. Lichinkaning tuxumdan chiqib birinchi tullashga qadar bo’lgan davr birinchi yosh hisoblanadi. So’ngra har bir tullash ketidan navbatdagi yosh farqlanadi. So’nggi yoshda lichinka o’z rivojlanishi oxirida g’umbakka (tuliq o’zgarishli hasharotlar) yoki birdaniga etuk zotga (to’liqsiz o’zgarishli hasharotlar) aylanadi. Bir qator hasharotlar (kapalaklar, parda qanotlilar)ning lichinkalari g’umbak fazasiga o’tishdan ilgari o’rgimchak uyasi ipi singari ip tolalaridan pilla o’raydi) va uning ichida g’umbaklanadi. Pillasi ip tola chiqarish bezlari bo’lgan lichinkalargina

uraydi. Bunday bezlar suyuqligi pastki labning maxsus teshikchasidan ingichka og’im kabi ajralib, havoda tezda g’otadi. Ko’p hasharotlarning lichinkalari tuproq ichida g’umbakka aylanadi. Tanasi atrofini tupro q bilan zichlashtirib, beshikcha yasaydi. G’umbak lichinkaning etuk hasharotga aylanish fazasidir. G’umbak harakatsiz, lekin unda etuk hasharotga xos organlar hosil bo’lish jarayoni boradi. G’umbak fazasida hayotiy jarayon to’xtamaydi, nafas olish va shuningde k tanadagi yog’ hisobiga ozi q lanish davom etadi. Gistogenez natijasida lichinka organlari anchagina o’zgaradi. Q anotlar paydo bo’lishi sababli muskulatura o’zgaradi, nafas olish organlari bag’uvvatlashib, uchishga moslashadi. Lichinkalarda ko’rtak holidagi urchish organlari rivojlanadi. Nerv sistemasi esa q isman o’zgaradi. Etuk hasharot g’umbak ichida shakllangach, g’umbak po’stini teshib, undan chi q adi. Ba‘zi tur hasharotlarning (etuk fazasida) e rkak va urg’ochi zotlari tash q i ko’rinishidan far q q iladi; bunday far q jinsiy di morfizm deb ataladi.Tengsiz ipakchi kapalakning ur g’ ochisi anchagina yirik va tini q tusda, e rkagi esa kichikro q va to’ q ro q kurinishda bo’ladi. Ko’pincha burtlarining tuzilishida ham far q i bor; e rkak zotlarining burtlari yaxshiro q tara qq iy e tgan. Ko’pchilik hasharotlar urug’langan tuxumdan, ba‘zilari e sa urug’lanmagan tuxumdan ko’payadi. Parda q anotlilar turkumiga kiruvchi ba‘zi arrakashlar va yaydo q chilar partenogenetik usulda va urug’lanmasdan urchiydi, ularning e rkak zotlari borligi ma‘lum emas. Shiralarga o’xshash hasharotlarning partenogenetik urchishi, odamda, urug’lanmagan tuxum q uyib urchish bilan gallanib turadi. Etuk hasharot g’umbakdan jinsiy mahsulotlari etishgan yoki etishmagan holda chi q adi. Jinsiy mahsuloti etishib chi q sa, ular tez va q t ichida juftlashishga va tuxum q uyishga kirishadi. Bunday hasharotlarga ipakchi kapalaklarni ko’rsatish mumkin. Bu turdagi hasharotlar ov q atlanmaydi, hatto ularning og’iz organlari ham tara qq iy etmagan. Jinsiy etilmagan hasharotlarning mahsuloti fa q at ov q atlangandan so’ng paydo bo’ladi. Etuk fazasida ovg’atlanish q o’shimcha ov q atlanish deyiladi.

Bu davrda ko’pgina hasharotlar (masalan, butgullilarda ov q atlanuvchi burgachalar, beda, mayda va lavlagi filchalari va boshg’alar) o’simliklarga anchagina shikast keltirishi mumkin. Q isman hasharotlar tirik tug’adi. Bunda lichinkalar (masalan, shiralar) jinsiy organning chi q arish yo sh larida tuxumlaridan ochib chi q adi.. Jinsiy mahsulot etilish davri, odatda, hasharotning aktiv uchish harakati bilan birga o’tadi. Bunda zrkak zotlari urg’ochi zotlarini topadi va juftlashadi. Ba‘zi tur hasharotlar (masalan, lavlagi filchasi) jinsiy etishguncha uchmaydi. Hasharotlar jinsiy funktsiyani ado etgandan so’ng nobud bo’ladi. Etuk hasharotlar tullamaydi va o’smaydi. Hasharotlarning tuxumdan boshlab to jinsiy etuk holiga q adar o’tgan rivojlanish davri tara qq iyot st ikli deyiladi. Bir yillik va ko’p yillik tara qq iyot st ikllari mavjud: Ko’p tsikllilar bir yilda bir necha bug’in berib urchiydi. Masalan, shiralar o’sish davrida 10-15 va undan ham orti q bug’in beradi. Bedaning maysa filchasi va murig’urti bir yil davomida rivojlanib bo’ladi. Ko’p yillik tara qq iyot st iklli hasharotlarning rivojlanishi bir necha yilga chuziladi. Masa lan, chertmakchi g’o’ng’izlarning bir bug’in rivojlanishi uchun bir necha yil lozim bo’ladi. Janubiy ra yo nlarda bir q ator hasharotlar uchun issi q i q lim yashash st iklining tezro q o’tishiga sharoit tug’diradi. Bunday hasharotlar Shimoliy zonaga q araganda ko’pro q bug’in beradi. Masalan, ka ram kapalagi Shimoliy zonada 1-2, Janubda bo’lsa 4-5 bug’in berib urchiydi; karam kuyasi Leningrad oblastida 3-4, Kavkazda b-8, O’rta Osiyoda e sa 10 ga q adar bug’in beradi. No q ulay sharoitda hasharotlar ko’payishdan va q tincha to’xtaydi. Bu diapauza holati deyiladi. Diapauza va q tida hasharotlar harakatsiz va kam harakatchan bo’lib q oladi, ov qa tlanmaidi, moddalar almashinuvi pro st essi juda sekinlashadi. Bunda organizm to’plangan ozig’ moddalar hisobiga yashaydi. Diapauza holatidagi hasharotlar tash q i muhitning no q ulay sharoitiga chidamli bo’ladi. Hasharotlar diapauza holatiga hamma rivojlanish fazalarida o’tishi mumkin. Lekin ularning bir q ator turlari uchun bunday holatga o’tish ma‘lum rivojla nish fazasi bilan bog’likdir. O’tlo q parvonasining q urti q ur g’ o q chilik bo’lganda oxirgi yoshida diapauzaga

o’tadi va uzo q va q t shu holatda q olishi mumkin. Karam kapalagi o’rmon zonasida ikki bug’in berib rivojlanadi, lekin yoz davrida harorat kamlik q ilsa, birinchi bug’in g’umbaklari diapauzaga o’tadi va kelgusi yili kapalakka aylanadi. Hasharotlarda diapauza holati no q ulay sharoitga muvofi q lashish jarayonida vujudga kelgan bo’lib, bug’indan-bu g’ inga o’tadi. Rivoj lanish uchun q ulay sharoit vujudga kelishi bilan diapauza holati tu gaydi. Kuzg a sal q in tushishi bilan hasharotlarning rivojlanishi se-kinlashib to’xtaydi va ular q ishlashga o’tadi. Ko’p hasharotlar diapauza holatida g’ishlaydi. Lekin karaxt holatida q ishlovchi hasharotlar (gam ma tuplami va bosh q alar) ham bor. Karaxt holati ham no q ulay sharoit da boshlanadi. Bunda hasharotlar harakatsizlanadi, ov q atlanmaydi va hayotiy jarayonlar sekinlashadi. Hasharotlar ochik joylarda, tupro q ichida, o’simlik q oldiklari ostida va bosh q alarda q ishlaydi. Odatda, har bir tur q ishlash uchun ma‘lum joyni tanlaydi. Ular turli rivojlanish fazalarida q ishlaydi, lekin q ishlash fazasi har tur uchun doimiydir. Uzun bug’unli (yoki filcha) q o’ng’izlarning ko’pchiligi etuk fazada, ko’sak q urti va karam kuyasi g’umbak fazasida q ishlaydi. Ko’p yillik tara qq iy etish st iklli hasharotlar odatda, bir necha fazalarida q ishlaydi. Masalan, ko’pchilik chertmakchilar lichinka va q o’ng’iz fazalarida q ishlaydi. Hasharotlarning nechta bug’in berib urchishini, ularning ri vojlanish muddatlarini va q ishlab q olish usullarini bilish katta ahamiyatga e ga, chunki shular asosida zararli turlarga q arshi kurash va foydali formalaridan foydalanish tadbirlari ishlab chi q iladi. I q lim sharoiti hasharotlar hayotida muhim ahamiyatga e ga. Ha rorat, namlik va yorug’lik ularga bevosita ta‘sir etadi. Hasharotlar tana temperaturasi doimiy emas. U tash q i muhitga q arab o’zgarib turadi. Hasharotlar, odatda, 10-40° o’rtasida issi q likda harakatchan bo’ ladi. Temperatura pasayganda hasharotlar ovg’atlanishdan, so’ngra harakatlanish-dan to’xtaydi va nihoyat nobud bo’ladi. Temperaturaning ko’tarilishi ham hasharotlarga salbiy ta‘sir g’iladi. Temperatura hasharotlar jinsiy mahsulotining etilishiga ham ta‘sir etadi. Suli shved pashshasi

(masalan, g’umbakdan chi q kandan keyin) 22° issig’likda 10 kundan so’ng, 17°-14°; 14-36° va 4° da esa 50 kundan so’ng tuxum q uyadi. Lekin temperatura normadan oshganda hasharotlarning nasldorligi pasayadi yoki to’xtaydi. Masalan, g’o’za shirasining tirik tug’ishi issiklik 30° dan ortganda pasayadi. Hasharotlarning e mbrional va post e mbrional tara qq iyoti yu q ori temperaturada tezlashadi. Natijada tara qq g’iyot st ikli q is q aradi va hasharot tezro q ko’payadi. Beda mo’ri q urti 17° atrofida 56 kunda, 21° da esa 34 kunda, 22° bo’lsa 31 kunda rivojlanadi. Har xil turga mansub hasharotlarning yu q ori temperatura sharoitida tez rivojlanishining ma‘lum chegarasi bor. Masalan, o’tlo q parvonasi g’o’mbagining rivojlanishi fa q at 26° issi q likkacha tezlashib boradi, bundan ko’tarilsa, rivojlanish sekinlashib, so’ngra to’xtay di va nihoyat, chegaradan oshganda hasharot o’ladi. Ko’p tur hasharotlar sovug’g’a chidamlidir. Masalan, ko’k q urt 11° gacha, o’tlog’ parvonasi q urti esa - 30 gacha bardosh beradi. Sovu qq a chidamlilik organizmning holatiga va sovitishning sekin-tezligiga ham bo g’ li q . Yog’ zapaslari ko’p, e rkin suv mi q dori e sa kamro q bo’lsa, hasharot sovu qq a ko’pro q chidaydi. Masalan, ko’k q ur t da yog’ ko’p va suv kam bo’lsa, u - 8°-11° o’rtasida halok bo’ladi, yog’ tanachalari yaxshi tara qq iy etmagan va e rkin suv ko’p mi q dorda uchrasa q urt - 5°-6° da nobud bo’ladi. Sovu q va ili q temperaturaning notekis almashinishi hasharotlar uchun halokatlidir. Q uyosh nuri ham hasharotlarga ta‘sir etadi. Hasharotlar tanasi singdirgan nur e nergiyasi issi q lik va bosh q a xil e nergiyaga aylanadi. Osiyo chigirtkasi katta yoshdagi lichinkasining tana temperaturasi q uyosh nuri ta‘sirida besh minutda 12° ga ko’tarilishi, soyada e sa u tez tushib, tash q i muhit temperaturasiga ya q inlashishi ani q langan. Namlik xuddi temperaturaga o’xshash, hasharotlar hayotida muhim ahamiyatga e ga bo’lgan omillardan biri hisoblanadi. Ayi q chi chigirtka va sim q urtlar kabi hasharotlar nam sharoitda rivojlanadi. Q uru q likni sevuvchi hasharotlar (masalan, q ora q o’ng’izlar oilasi) ko’p ro q q urg’o q chilik va yarim sahro ra yon larda uchraydi.

Sh unday q ilib, issi q li q sal q in, namli k q uru q li q yorug’li k q orong’ulik kabi i q lim faktorlari hasharotlar hayotida muhim ahamiyatga e ga ekanligi, yu q orida keltirilgan misollardan ma‘lum bo’ladi. Chunki tupro q hasharotning normal hayot kechirishi uchun q ulay joy hisoblanadi. Tupro q tarkibida ozik moddalar serob bo’lishi bilan birga, tabiiy dushmanlardan himoyalanadigan er hamdir. Tupro q da yashaydigan ko’pgina hasharotlar tupro q oralirida yo’l soladi. Ular yo’l solishda hosil bo’lgan tupro q ni kovak chekkalariga shibbalab q uyish va hatto, tash q ariga chi q arib tashlash, ba‘zi turlari e sa yasalgan in og’zini tupro q bilan berkitib q uyish kabi mukammal ishlarni ham bajaradi. Chumoli va termitlar erda uya g’azib, chu q urlikdagi unumsiz tupro q ni er betiga olib chi q adi va er yuzidagi ko’p organik moddalarni inlarga olib kiradi. O’tkazilgan maxsus kuzatishlarga ko’ra chumolilar bir gektar erda yil davomida 72,2 tonna tuprog’ni o’rindan q o’zg’atar ekan. Hasharotlar tupro q dagi o’simlik va hayvon q oldi q larini chiritishda ham katta vazifa bajaradi. Hasharotlar har yili kuzda tupro q da to’planadigan o’simlik q oldi q lari (barg, poya, ildizlar)ni chiritib, ularni ozi q hisoblanuvchi oddiy moddalarga aylantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.V.V.Yaxontov – “O’rta Osiyo g’ishlog’ xo’jalik o’simliklari va mahsulotlarining zararkunandalari va ularga q arshi kurash choralari”. Toshkent - 1953 yil. 2..R.A.Olimjonov – “Entomologiya” Toshkent - 1977 yil. 3. V.A.Moiseev, A.G.Davletshina - “O’zbekiston hasharotlar dunyosi”- Toshkent, “O’ q ituvchi”-1977 yil. 4. O.Mavlonov, Sh.Xurramov-“Umurt q asizlar zoologiyasi” Toshkent, “Mehnat”1998 yil 5. B.Xidirova. “Ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyani qo’llashning nazariy va amaliy asoslari”, Toshkent-Fan va texnologiya nashriyoti, 2009 yil.

Похожие

Zoologiya fanlar sistеmasi va boshqa biologik fanlar bilan aloqasi

Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

Hasharotlar ekologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari

Zoologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari

O'zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi