logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Зоология
  4. Hasharotlar ekologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari

Hasharotlar ekologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB
Скачать
H asharotlar e kologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari Reja: 1. H asharotlar xilma-xilligi: asosiy turkumlari va muxim vakillari. 2. Termitlar (Isoptera) turkumi. 3. Beshiktervatlar (Montoptera) turkumi. 4. To‘g‘ri qanotlilar (Phosmoptera) turkumi. 5. Bitlar (Anoplura) turkumi. 6. Qandalalar yoki yarim qattiq qanotlilar (Hemiptera) turkumi. 7. Shiralar yoki o‘simlik biti (Aphidodea) kichik turkumi. 8. Qo‘ng‘izlar yoki qattiq qanotlilar. 9. Kapalaklar yoki tangacha qanotlilar. H asharotlar xilma-xilligi: asosiy turkumlari va muxim vakillari. Suvaraklar (Blattodea) turkumi. Suvaraklarning ko‘pincha yapaloqlashgan tanasi qalin xitin bilan qoplangan bo‘lib, qora jigar rang yoki qizg‘ish rangda yoki qizig‘ish rangda: cho‘ziq tangasimon yoki oval – tuxumsimon bo‘ladi. Yaxshi ajralgan va pastga yo‘nalgan boshida bir juft uzun – ko‘p bo‘g‘imli mo‘ylov, katta murakkab va kichkina sodda ko‘zlari hamda kavshovchi tipda tuzilgan og‘iz apparati joylashgan. Oyoqlar yaxshi rivojlanib, tez yugurishga moslashgan; 8 – 10 bo‘g‘imli qorinchaning oxirida bir juft serkalar; erkagida 1 – 2 grifilka bo‘ladi. Qanot erkaklarida rivojlangan, urg‘ochisida faqat kalta po‘st qanot bo‘lib, ba’zi turlarida qanotlar butunlay yo‘qolgan. Uylarda yashovchi qizg‘ich suvarak non va boshqa oziq qoldiqlari bilan ovqatlanadi. U turli kasallik mikroblari yoki parazit yumaloq chuvalchanglar (qilbosh, ostritsa) ning tuxumini tarqatib, inson salomatligiga katta ta’sir o‘tkazadi. Afrika, Yevropa (jumladan Qrimda) va Avstraliyada tarqalgan qora suvarak yiriqroq (3 – 3,5 sm) sassiq hid tarqatadi, u ko‘p kasalliklar tarqatadi. O‘rta Osiyoda ko‘p tarqalgan qora tangacha yoki toshbaqasimon suvarak tosh, kesak va eski devorlar orasida yashaydi. Yapaloqlashgan, 4 – 5 sm tanasi ovalsimon yoki doirasimon tuzilgan. U boshqa hamma suvaraklar singari tunda aktiv. Qum tanachasi yuqoridagi turga o‘xshash tuzilgan, lekin u kemiruvchi hayvonlarning uyalarida yashaydi. Suvarakning lichinkasi juda sekin rivojlanadi. Oddiy suvarak 3 – 4 oyda, qora tangachaning lichinkasi esa 3 – 4 yilda rivojlanib, voyaga yetadi. Suvaraklar turkumiga 2500 dan ortiqroq turi mansub bo‘lib, bulardan 50 tacha Rossiyada, 22 turi esa O‘rta Osiyoda uchraydi. Termitlar (Isoptera) turkumi. Termitlar asosan, tropik qit’alarda ko‘p tarqalgan, koloniya bo‘lib yashovchi polimorf hasharotlardir. Yuz minglarcha (ba’zida mln. larcha) individlarni birlashtirgan har bir koloniyada bitta urg‘ochi (ona termit) bir nechta erkak nihoyatda ko‘p “ishchi” (bular koloniyaning eng ko‘p qismini tashkil etadi) va “soldat” deb ataladigan, tuzilishi bilan farqlanadigan individ (fard) lar yashaydi. Termitlarning hammasida qanot yo‘qolgan. Faqat yangi koloniya hosil etuvchi yosh erkak va urg‘ochilardagina qanot bo‘lib, keyinchalik bularda ham qanotlar yo‘qoladi. “Ishchi” termitlar jinsiy organlari rivojlanmagan urg‘ochi yoki erkaklardir. Ularning kattaligi 0,8 – 1 sm. Boshi katta, mo‘ylovi va oyoqlari, kavshovchi tipdagi og‘iz apparati yaxshi rivojlangan, qanotsiz. Bularning vazifasi erkak, urg‘ochi va “soldat” larni boqish (ular o‘ziga ovqat topib, yashay olmaydi), uy qurish va lichinkalarni boqib, tarbiyalashdir. “Soldat” termitlarning boshi juda katta, ustki jag‘lari (ba’zilarida ustki lablar) o‘tkir qurolga aylangan. Bular koloniyani boshqa avlodlar yoki chumolilardan himoya etadi. 1,5 sm cha kattalikdagi bu termitlar “ishchilar” ajratgan oziq hisobiga yashaydi. Erkak termitlar sirtdan “ishchi” larga o‘xshasa ham o‘zicha ovqatlana olmaydi. Bular faqat urug‘lantirish vazifasini o‘taydi. Urg‘ochi – ona termit har bir koloniyada faqat bitta bo‘ladi. U voyaga yetgach, qorincha qismi (jinsiy organlari va yog‘ tanachalari) juda kattalshib ketadi. Faqat “ishchilar” ning parvarishi bilan yashaydigan urg‘ochi, odatda, ishchisidan yuz martaga yaqin katta bo‘lib, nihoyatda serpusht bo‘lishi bilan xarakaterlidir. Urg‘ochi bir kecha kunduzda 1500 dan 3000 tagacha tuxum qo‘ya oladi. (Shuning uchun ham termitlar koloniyasida millionlab individlar yetishadi). Agarda urg‘ochi o‘lsa, maxsus tarbiyalangan lichinkalardan yetishgan yosh urg‘ochi uning o‘rnini egallaydi Vaqt – vaqti bilan katta koloniyadan yetishgan qanotli erkak va urg‘ochilar ajralib, yangi – yosh koloniya hosil etishga kirishadi. Avstraliya, Hindiston, Afrika, xususan, Janubiy Amerikaning ochiq savanna tipidagi zonalarida termitlar loydan yasalgan mustahkam katta uya yasaydi. Bunday uyalar ba’zida 2-3 m balandlikda bo‘lib, koloniyaning hayotini dushmandan, issiq iqlim sharoiti va yomg‘irdan himoya qiladi. Afrika o‘rmonlarida yashaydigan termitlar daraxt shoxlariga uya quradi. O‘rta Osiyoda Qizilqum, Qoraqum va shu rayonga tutash joylarda tarqalgan termitlar esa yerni 12 m gacha kavlab uya yasashadi. Termitlar, asosan, yog‘och mahsuloti bilan oziqlanadi. Lekin, ularning o‘rtasida teri, jun, hayvon o‘ligi kabi turli narsalarni yeydigan turlari ham ko‘p. Termitlar tarqalgan rayonlarda imorat, ko‘prik va uy anjomlarining tez yemirilishi ko‘p sodir bo‘ladi. Bularning 2500 dan ortiqroq turi ma’lum. Beshiktervatlar (Montoptera) turkumi. Beshiktervatlar – ancha yirik yirtqich hasharotlar bo‘lib, ko‘pchilik turlari tropik qit’alarda tarqalgan, jumladan Rossiya da 20 tacha turi ma’lum. Tanasi cho‘ziq, boshi harakatchan, katta qanot va qorincha kattagina, oldingi oyoqlari yirtqichlikka moslashgan. Og‘iz apparati kavshovchi tipda tuzilgan. Beshiktervatlar oldingi oyog‘ining dumg‘azacha qismi ancha uzun. Son va boldirining ichki qismida o‘tkir tishchalar joylashgan. Beshiktervat odatda, ovlanadigan hasharotlarni harakatsiz poylaydi. Birorta hasharot yaqinlashishi bilan tashlanib, oldingi oyoqlari bilan ushlaydi va buklanganda qaychiga o‘xshab ishlaydigan oyoqlari orasidagi majruh “ovini” ushlab yeydi. Beshiktervatlar nihoyatda xo‘ran bo‘lganligidan zararli hasharotlar (jumladan shiralar) ni yo‘qotish bilan insonga ma’lum foyda yetkazadi. Tanasining rangi yashash muhitiga mos (ko‘pincha yashil, ba’zilari jigar rang) bo‘lganidan dushmanlari (qushlar) dan yaxshi himoyalangan. To‘g‘ri qanotlilar (Phosmoptera) turkumi. To‘g‘ri qanotlilar yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan: boshqa turlarga qaraganda ancha yirik, ko‘plab ko‘payish xususiyatiga ega. Ko‘pchiligi o‘simlikxo‘r hasharotlardir. Bularning tik joylashgan va harakatchan boshida juda uzun yoki o‘rtacha uzunlikdagi mo‘ylov, murakkab va sodda ko‘zlar, og‘iz hamda kavshovchi og‘iz apparati joylashgan. Urg‘ochilarida esa tuxum qo‘yuvchi o‘simta rivojlangan. Ko‘pchilik turlarida eshitish organlari va ovoz chiqarish xususiyati taraqqiy etgan 20 minggacha turni o‘z ichiga oladi. Bulardan Rossiyada 70 tasi uchraydi. Bu kichik turkumga mansub turlarining hammasida mo‘ylovlar juda uzun, eshitish organi oldingi oyoqlarining son qismiga joylashgan. Qora chigirtkalar haqiqiy chigirtkalardan kichikroq, ko‘pincha qora, ba’zi turlari ko‘kish yoki jigar rang, kuchli ovoz chiqaradi (chiyillash). Ko‘pchiligi kech kirishi bilan aktivlashadi. Bular ovozni chap qanotidagi “kamoncha” (tishchalar) ni o‘ng qanotining “oynakcha” pardasiga ishqash yo‘li bilan chiqaradi. 4 bo‘g‘imli; tuxum qo‘yuvchi o‘simtalari har xil. Ba’zilarida o‘roqsimon qayrilgan. eshitish organi xitin parda va unga tutashgan nerv tolalaridan tuzilgan. Qo‘shilishda erkaklari spermatoforalarini urg‘ochisining jinsiy yo‘liga ilashtirib qo‘yadi. Tropik o‘rmonlarda yashovchi qora chigirtkalarda himoya shakli yaxshi rivojlangan. Ba’zilarining qanoti o‘simlik bargiga o‘xshaydi. Bular orasida o‘simlikxo‘r, yirtqich yoki aralash ovqatlanadigan guruhlari ma’lum. Rossiyada oddiy qora chigirtka, nim yashil qora chigirtka, oranjereya qora chigirtkasi va Kavkaz g‘orlarida uchraydigan g‘or qora chigirtkasi va boshqa turlari tarqalgan. Buzoqboshsimonlar katta oilasiga oddiy buzoqboshilar va mayda chigirtkasimon parmalovchilar kiradi. Buzoqboshilar sirtidan chigirtkasimonlardan birmuncha farq qiladi. Bularning kalta va muskullashgan oyoqlari yer kovlashga moslashgan, qanotlari kalta, boshi katta – yapaloqlashgan; tanasi 3,5 – 5 sm. Ko‘proq zax tuproqda uya kovlab, kechasi aktivlashadi. O‘simlik ildizi, mayda hasharot va chuvalchanglar bilan ovqatlanadi. Buzoqboshlilar chigirtkasimonlarga o‘xshamagan maxsus ovoz chiqaradi. Ular Osiyo, Kavkaz, Ukraina va boshqa respublikalarda ko‘p tarqalgan. Kartoshka, sabzavot, g‘o‘za kabi ekinlarga ularni ildizini qirqishi bilan ma’lum zarar yetkazadi. Kichik qora chigirtkasimonlar (parmalovchilar) deb nomlangan hasharotlar sirtidan qora chigirtkalarga o‘xshaydi, lekin ulardan birmuncha farqlanadi. Ular oyoq kurakchalarining uch bo‘g‘imli bo‘lishi, tuxum qo‘yuvchi o‘simtasining to‘g‘riligi, ovoz chiqaradigan organlarining boshqacharoq tuzilishi bilan qora chigirtkadan farq qiladi. Ba’zilarida qanotlari kichik yoki yo‘qolgan. Bularning bir qancha turlari O‘rta Osiyo, Kavkaz va Yevropaning sharqi – janubiy qismidagi dalalar yoki yaylov va tog‘ oldi rayonlarida ko‘p tarqalgan. Poya parmalovchisi Uzoq Sharq va O‘rta Osiyoning ekinzorlarida ko‘p uchrab, bir qancha madaniy o‘simliklarga (jumladan, g‘o‘zaga) zarar yetkazadi. Kalta mo‘ylovli to‘g‘ri qanotlilar (Brachycera) kichik turkumiga haqiqiy chigirtkalar kiradi. Ular mo‘ylovlarining kaltaligi, tanasining birmuncha katta bo‘lishi, ovoz chiqarish va eshitish organlari va tuxum qo‘yuvchi o‘simtasining boshqacharoqligi bilan oldingi kichik turkum avlodlaridan ajralib turadi. Chigirtkalarning ovozi orqa oyog‘ining ust qanot “tola” lariga ishqalishi natijasida hosil bo‘ladi. Timponal (eshitish) organi bularning oldingi qorincha bo‘g‘imi yon tomonida joylashib, xitin bilan o‘ralgan maxsus parda shaklida tuzilgan. Chigirtkalar – ko‘plab va tez ko‘payadigan hasharotlardir. Ko‘pchilik turlari kuzda tuxumini tuproqqa qo‘yadi. Tuxum qo‘yuvchi o‘simta vositasida yerni kovlab maxsus bezdan ajratgan suyuqlik chiqarib, u yerda tuxum qo‘yuvchi “ko‘zacha” hosil qiladi. Keyin “ko‘zacha” ichiga 150 tagacha qo‘yadi (ayrim hollarda 1 kvm yerda 1800 tagacha shunday “ko‘zacha” bo‘lib, ulrning har biridan 100-120 tagacha lichinka chiqadi). Bahorda bu xildagi “ko‘zacha” lardan yetishib chiqqan qanotsiz lichinkalar o‘simliklar bilan oziqlanib tez (30-40 kunda) o‘sib, voyaga yetadi. “Gala bo‘lib” yashaydigan bir qancha chigirtkalar (Osiyo chigirtkalari, Uchqirlar, Marokash chigirtkasi, sahro chigirtkasi, qizil chigirtka) ning lichinkalari nihoyatda katta to‘dalar hosil qilib, o‘z yo‘lida uchragan daraxt, buta, ekin va o‘tlarni butunlay yeb, ma’lum yo‘nalishda harakat qiladi. Ular yetilib qanot paydo qilgach, daraxt va ekinni qiruvchi katta ofatga aylanadi. Osiyo chigirtkasining lichinkalari bu xildagi migratsiya davrida 30-40-50 km gacha, ulg‘ayganlari esa 300-500 km gacha harakat qilib, o‘z yo‘lidagi o‘simliklarni to‘la ravishda qirib tashlaydi. Bu xildagi chigirtka “gala” larining uzunligi bir necha o‘n km ga, balandligi esa 10-15 m ga yetishi mumkin. Bu xildagi xavfli chigirtkalar ma’lum rayonlar (O‘rta Osiyo Janubiy Qozog‘iston, Janubiy Ozarbayjon, Azov dengizi havzasi) da bo‘lgan. Afrika, Shimoliy va Janubiy Amerika, Xindiston yarim orolida chirgirtka ko‘payadigan “o‘choq” lar mavjud. Ko‘rsatib o‘tilganlardan boshqa “yakka yashovchi” chigirtkalar ham ayrim yillarda qishloq xo‘jaligi va bog‘dorchilikka katta zarar yetkazadi. Bitlar (Anoplura) turkumi. Bitlar turli sut emizuvchilar (inson, o‘y hayvonlari, hatto fillar va dengizda yashovchi sut emizuvchi – tyulenlar) ning terisida parazitlik bilan, qon so‘rib hayot kechiruvchi mayda (0,5 – 5 – 6 mm) qanotsiz hasharotlar bo‘lib, bularning sanchuvchi – so‘ruvchi tipdagi og‘iz organlari hayvonlar qalin terisidan qon so‘rib, oziqlanishga moslashgan. Har bir tur yoki urug‘ga mansub sut emizuvchilarda muayyan tur yoki guruhining avlodlari bo‘lmish bitlar parazitlik qiladi. Bularda bosh va ko‘krakning kichkinalashib qorinchaning kattalushuvi hamda oyoqlarining ilmoqsimon “tirmashuvchi” tirnoqlari bo‘lishi xarakterlidir. Odamda bitlarning ikkita turi: 1) bosh biti, kiyim biti (Pediculus homanus v. capitus, P.homanus v. vestimenti) va 2) jun biti (Phthirus pubis) uchraydi. Bulardan bir-biriga juda o‘xshash va yirik (3 – 4 mm gacha) bosh va kiyim biti ko‘proq tarqalgan. Ular o‘z tuxumini soch tolasiga yoki ichki kiyimning ip – tolalariga ilashtirib qo‘yadi. Odamning badanidagi serjun joylarida bo‘ladigan juda mayda jun biti boshqacha tuzilgan. Kiyim biti eng xafli kasalliklar – tepkili terlama va qaytalovchi terlama kasalliklarining mikroblarini tarqatib, salomatlikka katta ziyon yetkazadi. Inson bitlari ifloslik, o‘z vaqtida yuvinmaslik, ichki kiyimlarni vaqtida almashtirmaslik natijasida tarqaladi. Birinchi turga mansub bitlar odamsimon maymunlarda ham uchraydi. Bu hodisa odamzotning odamsimon maymunlar bilan bir xil qadimgi ajdodidan taraqqiy etganligini ko‘rsatadi. Qandalalar yoki yarim qattiq qanotlilar (Hemiptera) turkumi. Sut emizuvchilar va insonning qoni, umurtqasiz hayvonlarning tana suyuqligi yoki o‘simlik sharbatini so‘rib ovqatlanishga layoqatlashgan bu hasharotlarda ustki qanotlarining ko‘krakka tutashgan qismini xitinlashganligi va boshning oldingi tomonidan joylashgan uzun sanchuvchi – so‘ruvchi og‘iz organlari (xartumcha) ning rivojlanganligi xarakterlidir. Ba’zi parazit turlari (jumladan, ko‘rpa qandalasi) da qanotlar yo‘qolib, tana tuzilishi soddalashgan. Ba’zi xonadonlarda ko‘p uchraydigan ko‘rpa qandalasi (“taxta kana”) tupuk bezlaridan zahar va maxsus bezlaridan noqulay hidli modda ajratadi. Bularning boshqa sut emizuvchi hayvonlarda parazitlik qiluvchi bir qancha turlari ma’lum. Usimlikning sharbati, doni, urug‘i bilan oziqlanuvchi qandalalar bir qancha madaniy o‘simliklarga zarar yetkazadi. Bularning o‘rtasida ko‘plab ko‘payadigan g‘alla (bo‘g‘doy, arpa, suli) qandalasi (“toshbaqasimon”) imago davrida yangi unib chiqqan mazkur don o‘simliklarini ko‘plab kurishiga sabab bo‘ladi. Bularning lichinkalari esa “sut - qatiq” bo‘lib yetilayotgan don bilan oziqlanib, donni zaharlaydi va unib chiqish xususiyatini yo‘qotadi. Shiralar yoki o‘simlik biti (Aphidodea) kichik turkumi. Shiralar – Yer yuzida ko‘p tarqalgan mayda (1-7 mm) polimorf hasharotlardir. Ko‘plab uchraydi. Minglarcha turni o‘z ichiga olgan bu guruh hasharotlarning hammasi turli o‘simliklarning bargi, shoxchasi, tanasi yoki ildizlarida yashab, o‘zlarining sanchuvchi – so‘ruvchi og‘iz organi bilan ulardan sharbat so‘rib oziqlanadi va shu bilan o‘simliklar (jumladan muhim madaniy o‘simliklar) ga nihoyatda katta zarar yetkazadi va ko‘pincha o‘simlikni qurib ketishiga sabab bo‘ladi. Shiralar murakkab ravishda bir necha xil individlar hosil qilib, geterogoniya yo‘li bilan ko‘payadi. Partenogenetik urg‘ochilari qanotsiz yoki (qo‘chuvchi formalari) qanotsiz bo‘ladi. Ko‘chuvchi va otalanib (o‘rchib) ko‘payadigan avlodlardagi ikki juft yupqa nozik pardasimon. Bahor va yoz davomida faqat partenogenez yo‘l bilan ko‘payuvchi avlodlari bir mavsumda 15 – 20 marta nasl berib ko‘payganligi tufayli har bir shira bir mavsumda yuz millionlab individlar hosil eta oladi. Olma, nok va behi daraxtida uchraydigan yashil shiraning bahorda dastlab paydo bo‘lgan qanotsiz urg‘ochisi (“nasl asoslovchi”) lari o‘tgan kuzdagi otalangan qishlovchi tuxumdan yetishadi. U tezda voyaga yetib, partenogenez yo‘li bilan ko‘plab lichinka (nimfa) tug‘ib ko‘payadi. Uning dastlabki avlodlari ham qanotsiz bo‘lib, ular ham otalanmay ko‘payishini davom etdiradi. Keyinchalik tug‘ilgan nimfalar qanotli yoki qanotsiz bo‘lib, qanotlilar shira naslini boshqa tup olma (behi, nok) ga tarqalishi ta’minlaydi. Kuzda mazkur partenogenez urg‘ochilardan otalanib ko‘payadigan qanotli erkak va urg‘ochilar yetishib, qo‘shilgach, urg‘ochi shira mazkur shoxchaga otalangan (qishlovchi) tuxum qo‘yadi. Bu chidamli tuxum faqat yanagi yili bahorda rivojlanib, yuqorida bayon etilgan “nasl asoslovchi” urg‘ochisini yetishtiradi. Shaftoli daraxtining novdasi va tanasida sharbat so‘rib yashaydigan katta (4 – 6 mm ) qoramtir shiralar bahordan kuzgacha qanotsiz partenogetik urg‘ochilardan iborat bo‘lib, ularda qanotli (ba’zida qanotsiz) erkak va urg‘ochi individlar faqat kuz faslida yetishadi. Bu xildagi shiralar faqat bir tur daraxtlarda yashaydi. Daraxtda yashovchi shiralar o‘rtasida Amerikada tarqalgan qon shirasining tuzilishi va hayoti boshqacharoq. Kavkaz, Qrim, Moldaviyada uchraydigan bu shiralar o‘zidan o‘rgimchak tolasiga o‘xshagan modda ajratib, yashiringan holda yashaydi. Binobarin bularni yo‘qotish qiyin (uning no‘xtasimon “uyasi” ga tegilsa qizg‘ish suyuqlik ajralgani uchun shu nom bilan atalgan). Mazkur xavfli shira daraxtning ildiziga ham o‘tib, uni chiritadi va tuganaklar hosil etadi. Qon shirasini faqat uning tabiiy kushandasi – afelinus pashshacha yordamida yo‘qotish mumkin; mazkur pashsha shira tanasiga tuxum qo‘yib, uni ko‘plab qiradi. Tok shirasi – filoksera ham o‘ta zararli hasharot. Uning “asoschisi” urg‘ochisidan yetishgan qanotsiz partenogenez avlodlari tokning bargida, bir qismi esa tuproqqa o‘tgach, tok ildizini so‘rib oziqlanib. Kuzda ildizda yashovchi urg‘ochilaridan qanotli erkak va otalanuvchi urg‘ochisi yetishib, otalangach, qishlovchi tuxum hosil qiladi. Bu xavfli shira Janubiy Yevropada millionlab gektar tokzorlarni yakson qilgan. Bularga qarshi kurashning samarali choralari hozirgacha topilgan emas. Shiralarning bir qancha turlari butasimon o‘simliklar (anor, yovvoyi butalar) da tarqalgan. O‘rta Osiyo (jumladan O‘zbekiston) va boshqa paxtakor o‘lkalarda tarqalgan g‘o‘za shiralari g‘o‘zaga katta ziyon yetkazib, hosilni kamayishiga sabab bo‘ladi. G‘o‘zada asosan uch xil shira: katta g‘o‘za shirasi (Acyrthosiphon gossipi), poliz shirasi (Aphis gossip) va Plotnikov shirasi (Xerophilopnus plotnikovi) ko‘p uchraydi. Uchalasi ham ko‘chib yuruvchi shiralardan hisoblanadi. Bular kartoshka, pomidor, karam va boshqa bir qancha poliz ekinlarida yoki bir qancha yovvoyi o‘tlarda bo‘lishi mumkin. G‘o‘zaga ko‘pincha yovvoyi o‘tlardan o‘tadi. Bu shiralar g‘o‘za bargini so‘rib, hosilni kamayishiga, hatto g‘o‘zalarni butunlay qurishiga sabab bo‘ladi. Bulardan boshqa g‘o‘zada akatsiya shirasi va o‘qildiz shirasi uchraydi. G‘alla va sabzavot o‘simliklari; lavlagi va boshqa madaniy o‘simliklarga ko‘p zarar yetkazuvchi yuzlab shira turlari ma’lum. Shiralar o‘simlik sharbatini so‘rib, oziqlanadigan, bu oziqni to‘la hazm qila olmay, uning ko‘p qismini tashqariga shirin – shira shaklida ajratib chiqaradi. (Shira nomi shundan olingan.) Bular ajratgan shirin moddalardan “foydalanish” ga o‘rgangan chumolilar doimo ularga ergashib, (ba’zida ularni ta’sirlantirish bilan “sog‘ib”) oziqlanadi. Shiralarning 20 mingdan ortiq turi ma’lum bo‘lib, shulardan Rossiyada 6 mingtacha turi uchraydi. So‘nggi yillarda professor M.N.Narziqulov (Tojikiston) va uning shogirdlari O‘rta Osiyoda shiralarning 100 ga yaqin ilgari fanga noma’lum turlarini topib aniqlagan.\ Qo‘ng‘izlar yoki qattiq qanotlilar. Qo‘ng‘izlar yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan va turli hayot sharoitida yashaydi. 250 mingdan ortiq turi ma’lum. Ko‘krak qismi qalqonsimon xitin bilan qoplangan, ust qanoti qattiq xitinlashgan, ost qanoti yupka – nozik, ost qanot uchishga xizmat qiladi. Ba’zan soddalashgan qo‘ng‘izlarda ost qanot yo‘qolib, ust qanot qo‘shilib o‘sib ketgan. Og‘iz organi kavshovchi tipda aylangan. Qo‘ng‘izlar turlicha katta – kichiklikda va turli rangda bo‘lib, qo‘pincha ularning tusi – tashqi muhit ko‘rinishidan aniq ajraladi. Boshida turli shaklidagi bir juft mo‘ylov, murakkab va sodda ko‘zlar, kuchli rivojlangan kavshovchi og‘iz organi joylashgan. Qalqonsimon xitin bilan himoyalangan ko‘krak bo‘g‘imlarida turli avlodlarida xilma – xil tuzilgan oyoqlar joylashgan. Nafas olish (traxeya) - sistemasi yaxshi rivojlangan. Qo‘ng‘izlarda turli sassiq hidli yoki zaharli moddalar ajratuvchi bezlar taraqqiy etgan. Bular “dushman” ni cho‘chitish yoki zada qilishga yordam beradi. Azotli birikmalar “bombachi” qo‘ng‘izlar mazkur moddani havoda “portlatib” dushmanni qochiradi. Qo‘ng‘izlar nerv faoliyati va instinkt ham kuchli rivojlangan. Ba’zida qo‘ng‘izlarning urg‘ochisi yog‘och qirindilaridan foydalanib, lichinkalarining ozig‘i uchun zamburug‘ “ekib” ko‘paytirsa, so‘ng qo‘ng‘iz bu maqsadda go‘ng to‘plab go‘ngdan lichinka ozig‘i tayyorlaydi. Chumoli uyalarida yashovchi qo‘ng‘iz lichinkalarini chumolilarga “boqtirib” ko‘payadi. Bir qancha qo‘ng‘izlarning lichinkalari suvda, ko‘pchilik turlarining lichinkasi tuproqda yoki turli chirindilar orasida rivojlangan. Hamma lichinkalarida bosh yaxshi rivojlanib ko‘pincha ko‘krak oyoqlari o‘rtacha kattalikda (ba’zi qo‘ng‘iz lichinkalari - oyoqsiz) bo‘ladi. Suvda rivojlanadigan lichinkalari terisi bilan yoki traxeya jabralari yordamida nafas oladi. Bularda ham o‘ziga xos himoya vositasi: kuchli jag‘lar yoki hidli va zaharli moddalar ajratish xususiyati vujudga kelgan. Kapalaklar yoki tangacha qanotlilar. Kapalaklar yer yuzida tarqalishi va xilma – xilligi jihatidan birinchi o‘rinni egallagan va o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan hasharotlardir. Og‘iz organi so‘ruvchi (xartumcha) tipda, qanotlari tangachalar bilan qoplangan, qurt deb nomlanuvchi lichinkalari ko‘krak oyoqlaridan boshqa 3 – 5 juft qorincha oyoqlari bor. Tanasi ixcham tuzilgan, boshida bir juft turli shakldagi uzun mo‘ylovi, ostki jag‘larining o‘zgarishidan rivojlangan ikkita tarnovcha shaklidagi so‘ruvchi og‘iz organi (bular bir – biriga tutashib, xartumcha hosil qiladi) bor. Xartumcha ancha uzun, u tinch holda o‘ralib buklangan bo‘ladi. Ustki jag‘, ostki lablarning paypaslovchilarigina saqlangan. Kapalakning qanotlari (ayniqsa, ustqanot) katta va turli shakldagi nozik va yupqa tangachalar bilan qoplangan. Bular ma’lum tartibda biri – ikkinchisining asosini qoplab joylashgan. Hid tarqatuvchi bezlar yaxshi rivojlangan (ba’zi turlarda tangachalar hid tarqatadi). Kapalaklar (xususan issiq qit’alarda tarqalgan turlar) keng qanotlari chiroyli ranglarda tovlanadi. Rangni tangachada bo‘lgan pegmentlar vujudga keltiradi. Katta yoshli kapalaklar hammasi deyarli gul sharbati, ba’zilari o‘simlik shoxchasi, bargi yoki tanasidan ajratilgan sharbat bilan oziqlanadi. Qurti ba’zan o‘ziga nisbatan ancha katta bo‘lib, hammasida og‘iz organi kavshovchi (kemiruvchi) tipda tuzilgan. Qurtlar turli shakllarda bo‘lib, ko‘pida tuksimon xitin o‘simtalar rivojlangan. (Tikanda qurtda bular uzun tikanchalarga aylangan). Qurtlarda uch juft ko‘krak oyoqlari va qorincha bo‘g‘imida 3 – 5 juft soxta oyoqlar bor. Tanasining shakli, rangi va tikanchalar ularni “dushman” dan yaxshi himoya qiladi. Bir qancha qurtlar tana shaklini o‘zgartirib “qo‘rqitish” holatiga yoki himoya shakli holatiga o‘tadi. Kapalak qurtlarining hammasi, deyarli o‘simlik mahsuloti bilan oziqlanadi. Shuning uchun ham bu hasharotlarning ko‘pchiligi o‘rmonzorlar, meva daraxtlari va deyarli hamma ko‘katsimon madaniy o‘simliklarga katta zarar yetkazadi. O‘rmonzorlar va meva daraxtlarining eng yovuz dushmani – soxta ipak qurtlaridir. Bularning bir qancha urug‘i (avlodi) masalan, porteriyalar, yakka – soxta ipak qurti (porteriya dispar), tillako‘z kapalak (nugmiya), qarag‘ay kapalagi, halqali qurt (malakosoma) va boshqalar igna bargli va yaproqli o‘rmon daraxtlariga va shuningdek bir qancha meva daraxtlarining niholcha va barglarini yeb katta zarar keltiradi. Bularga yaqin bo‘lgan odimchi qurt, kuzgi odimchi ham meva – bog‘ daraxtlarining zararkunandasidir. O‘rta Osiyo va unga qo‘shni oblastlarda bulardan tashqari barg parvonasi (kurtak, barg va gul zarakunandasi), olma qurti, olma kuyasi, g‘ilofli kuya, tirdak kuya, bahorgi ko‘k kapalak, mo‘riqurt va boshqalar olma, nok, behi, o‘rik, bodom va boshqa meva daraxtlarining bargi, tanasi va mevasiga katta shikast yetkazib, ba’zi hollarda meva hosilini kamayishiga, hatto bog‘larni qurishiga sabab bo‘ladi. “Kuzgi qurt” lar kuzgi bug‘doyning yangi ungan maysasiga katta ziyon yetkazadi. Chunki, uning kapalagi 2 mingtagacha tuxum qo‘yib, ko‘payadi, qurtlar esa juda xo‘ran bo‘ladi. Qishlagan tuxumlaridan bahorda chiqqan kapalagi yozda yovvoyi o‘tlarga tuxum qo‘yib ko‘payib, kuzda ulardan “kuzgi qurt” yetishadi. Poliz – sabzavot ekinlari o‘rtasida karam qurti (oq karam kapalagi) eng zararkunanda hasharotlardan. U karam va boshqa sabzavot ekinlariga ziyon yetkazadi. Bulardan boshqa cho‘p xaltachisi, makkajo‘xori kuyasi, ko‘sak qurti, ko‘k qurt, yovvoyi tunlam kabi kapalaklarning qurtlari O‘rta Osiyo va qo‘shni rayonlarning g‘alla makka, sabzavot (pomidor, karam) beda va boshqa ekinlarga katta zarar yetkazib, hosilni kamaytiradi. Ko‘sak qurti, g‘o‘za kuyasi, g‘o‘za barg qurti (karadrina) g‘o‘zaning eng xavfli zararkunandasi. Ko‘k qurt tunlami ko‘paygan ayrim yillarda paxta hosili kamayib ketadi. Asalarichilik xo‘jaliklariga ziyon yetkazadigan asalari kuyasi asalalari uya (yashik)larida paydo bo‘lib, uya (mo‘m) va ari g‘umbaklarini kemirib oziqlanadi va xavfli zararkunanda hisoblanadi. Ombor, ro‘zg‘or va tayyor mahsulot zararkunandalari – un kuyasi (mitaga almashtirilmasin) ning qurti un mahsulotiga zarar yetkazib, achitadi; jun kuyasi – gilam, mo‘yna, jundan to‘qilgan kiyim – kechak va h.k.larga tuxum qo‘yib ko‘payadi va ko‘rsatilgan narsalarni qirqib katta zarar keltiradi. Ipak qurt kapalagi oziqlanmay, qisqa yashaydigan hasharot. Uning tuxumi (urug‘i) dan chiqqan qurt tut bargi bilan oziqlanib, bir necha marotaba po‘st tashlash (“uxlash”) bilan rivojlangach, ipak bezlaridan ipak tolasi ajratadi va mazkur toladan pilla o‘rab, g‘umbakka aylanadi. Qurt 30 – 40 kun mobaynida rivojlanib, pilla o‘raydi. Har bir dona pillada o‘rtacha 1000 m uzunlikda chidamli ingichka ipak tolasi bor. Pillakashlik fabrikalarida pillani “pishirib” ipak ajratib olinadi. (Hozir 1200 m uzunlikda tola beruvchi zotlar bor). Pilla va undan olinadigan tabiiy ipak sanoat va texnikaning turli sohalarida ishlatiladi. Ipak qurti O‘zbekiston, boshqa O‘rta Osiyo respublikalari, Ozarbayjon va boshqa janubiy oblastlarda boqiladi. Har yili Rossiyada bir necha ming tonna yuqori sifatli pilla olinadi. Ipak qurti Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Italiya, Yaponiya kabi mamlakatlarda ham boqiladi. Pardaqanotlilar (Hymenoptera) Bu turkumga mansub chumolilar, arilar, qora, ari, asalari, parazitlik bilan ko‘payadigan mayda parda qanotlilar va boshqa nihoyatda xilma-xil turlari yuqori darajada taraqqiy etgan va nerv faoliyati yaxshi rivojlangan hasharotlar hisoblanadi. 300 mingdan ortiq turi ma’lum. Turkum hamma avlodlarining og‘iz organi kavshovchi – yalovchi yoki kavshovchi so‘ruvchi tipda; ikki juft qanoti pardasimon – tomirlashgan, bir qancha turlarining urg‘ochilarida tuxum qo‘yuvchi o‘simta nayzaga aylangan, lichinka (qurt) larida oyoq bo‘lmaydi. Parda qanotlilar tabiatda va inson hayotida katta ahamiyatga ega. Bularning ko‘pchiligi gulli o‘simliklarni changlatadi. Parazitlik bilan rivojlanuvchi mayda pardaqanotlilar eng yovuz zarakunanda hasharotlarni qiradi. Xonakilashtirilgan pardaqanotli – asalari gullarni changlatishdan tashqari asal, mum va dori – darmon mahsuloti yektazib beradi. Chumolilar – eng ko‘p tarqalgan, polimorf (har xil individli) koloniya bo‘lib yashovchi pardaqanotlilardir. Bularning juda ko‘p turlari tropik qit’alarda tarqalgan. Rossiyada uchraydigan turlardan qora chumoli, o‘rmonda yashovchi qizil chumoli va boshqa bir necha xil o‘rmon zarakunandalarni qirishda ma’lum ahamiyatga ega. Mazkur chumolilar koloniyasi tuproqda ancha katta uya yasab yashaydi. Koloniya “ona” chumoli, erkak (faqat urchish vaqtida yetishadigan erkaklari, keyin o‘lib ketadi), “ishchi chumolilar” va “soldat” lardan tarkib topadi. Polimorfizm “Ona” chumoli dastlab o‘zi mustaqil ovqatlanib, lichinkalarini boqadi. Keyinchalik uning qorincha qismi kattalashib – “uyadan chiqolmay” qoladi. Bu paytda yetishib chiqqan “ishchi” chumolilar uni parvarish qilib qaraydi. Shu vaqtdan boshlab, u faqat ko‘p miqdorda tuxum qo‘yib, nasl berish vazifasini o‘taydi. “Ishchi” chumolilar oziq topish, jig‘ildonida chala hazm bo‘lgan oziq bilan “ona” va lichinkalarni boqish, lichinkalarni jildirib yurish, uyani ma’lum tartibda saqlash kabi turli vazifani bajaradi. “Soldatlari” ham ishchilari hisobiga yashab, koloniyani boshqa avlodlaridan yoki “dushmanlar” dan himoya qilish vazifasini bajaradi. Bahorda mavjud koloniyadan yangi yosh koloniya ajraladi. Bu paytda urg‘ochi – “ona” va qanotli erkaklari havoda qo‘shiladi. Shundan keyin otalangan “asosan urg‘ochi” qanotlarini yo‘qotib, ko‘rsatib o‘tilgan koloniya hayotini kechira boshlaydi. Chumolilarda nerv va instinkt faoliyati yaxshi rivojlangan. Bir qancha chumolilar shiralar ajratgan qandsimon oziqdan umumli foydalanish maqsadi bilan ularni uyaga tashib, kirib ularga ko‘kat, barg berishadi va ajragan shirali moddadan foydalanishadi. Ayrim hollarda chumoli uyalarida ataylab “o‘stirilayotgan” zamburug‘larni uchratish mumkin. Chumolilarning bir qancha turlari zarakunanda hasharotlarni qirish, tuproqni boyitish kabi ishlari bilan ma’lum foyda keltiradi. Lekin ba’zi turlari zararli hasharot – shiralarni tarqatish va ko‘paytishiga yordam berib, ziyon keltirish mumkin. Pashshalar yoki ikki qanotlilar (Diptera) turkumi. Ikki qanotlilar – turlar sonining ko‘pligi va xilma – xilligi bilan birinchi o‘rinni egallagan va yer yuzida eng ko‘p tarqalgan hasharotlardan biri. Ikki qanotlilar tanasi ixcham tuzilgan, og‘iz organi sanchuvchi – so‘ruvchi tipda, ko‘krak bo‘g‘imlarini katta va faqat ustqanoti saqlangan. Murakkab katta ko‘zi boshining katta qismini egallagan, mo‘ylovlari uzun – parsimon yoki kalta; ko‘krak bo‘g‘imlari xitin bilan qoplangan, qorincha qismi kattaroq bo‘ladi. Oyoqlari har xil uzunlikda. Ust qanoti yaxshi rivojlangan, ost qanotida faqat kalta o‘simta saqlangan (u uchish harakatini tekislashga xizmat qiladi, ba’zilarida uchganda ovoz chiqaruvchi varilloqqa aylangan). Tanasining ustki qalin sezgir xitin tukchalar bilan qoplangan. Kalta mo‘ylovlari pashshalarda oyoq uchidagi tukchalar maza bilishga ham xizmat qiladi. Pashshalar – juda harakatchan, uchqur hasharotlardir. Lichinkalar oyoqsiz; lekin uning tanasidagi turli o‘simta va tukchalar ko‘pincha harakatga yordam beradi. Uzun mo‘ylovli pashshalarning suvda yashaydigan lichinkalarida bosh, og‘iz organlari va ko‘pining dum qismida turli o‘simtalar rivojlangan. Bu qurtlarning ko‘pchiligi suvning betiga ko‘tarilib, havodan nafas oladi. Kalta mo‘ylovli ikki qanotlilarning qurtlari kam harakat. Ular ko‘pincha chirindilar, go‘sht, tezak yoki najasda rivojlanadi. Bo‘kalar, so‘nalar chorva mollaridan; qoramol, qo‘y, echki, tuya kabilarga zarar yetkazadi. (volferat pashshasi). Uzun mo‘ylovli pashshalar (Nematocera) kichik turkumiga mansub ikki qanotlilarning oyoqlari, mo‘ylovi juda uzun va tukli. Qurtlarining boshi katta, tanasi taksimon o‘simtalar bilan qoplangan; og‘iz organi yaxshi rivojlangan. Bu qurtlarning deyarli hammasi suvda yashab, o‘simlik, chirindi yoki hayvonlar bilan oziqlanadi. G‘umbagi harakatchan. Chivin (kechki – chaquvchi pashsha) lar kechasi hayot kechiradi, urg‘ochilari qon so‘rib ovqatlanadi. Keng tarqalgan kuleks chivini qushlarda bezgak kasali tarqatadi. Bezgak chivini – anofeles odamga uch xil parazit – qon plazmodiyalarini tarqatib, xavfli bezgak kasalini tez tarqalishiga sabab bo‘ladi. Bundan boshqa sariq bezgak, fil kasali paraziti, yapon ensefaliti (miya kasali) va boshqa xastaliklarni tarqatib inson salomatligiga katta ziyon yetkazadi. Mazkur oilaga kiruvchi eydis (Aedes) ham sariq bezgak va sporoxit viruslarini tarqatadi. Burgalar (Aphanipthera) turkumi. Burgalar – mayda ektoparazit (ba’zilari entoparazit) hasharotlar bo‘lib, parazitlik bilan hayot kechirishga ko‘chganligidan qanotlari butunlay yo‘qolgan. Uzun va muskullashgan orqa oyoqlari yordamida sakrab ancha tez harakatlanadi. Tanasining ustki qismi va oyoqchalari tukchalar bilan qoplangan. Otalangan urg‘ochisi tuxumini zax joylarga, chirindi, tuproq va axlat yoki eski gilam va namat (kigiz) lar orasiga qo‘yadi. Burga qurti chirindilar bilan oziqlanib rivojlangach, “pilla” hosil qilib, g‘umbakka aylanadi. G‘umbakdan yetilib chiqqan imago – burga darhol hayvon yoki odamga o‘tadi. Burga – “xo‘jayinlariga” ortiq darajada ixtisoslashgan hasharot. Masalan, odamga uchraydigan burga it, mushuk, sichqon, kalamush va boshqa sut emizuvchilarga o‘tib yashay oladi. Mazkur hayvonlarda bo‘ladigan burgalar esa odamda uchrashi mumkin. Shuning uchun ham burgalar insonning xavfli o‘lat kasali–vabo mikroblarini mazkur hayvonlardan (yoki boshqa odamdan) odamga yuqtirib, bu ofatni tarqalishiga sabab bo‘ladi. O‘tkazilgan qattiq kurash va nazorat choralari natijasida vabo o‘lati yo‘qolgan. Hasharotlar ahamiyati. Зараркунанда hаshаротларга qарshи кураsh чоралари. Yuqoridagi zararkunanda hasharotlarga qarshi agrokultura, kimyoviy, fizikaviy va biologik metodlar asosida kurash olib boriladi. Agrokultura metodlari qishloq xo‘jalik ishlari bilan birga olib boriladi. Bunga bog‘ va ekinzorlarni yovvoyi o‘tlardan tozalab turish daraxtlar tagini chopib (haydab) yumshatish, kuzgi shudgor, qishda, yaxob berish, almashlab ekish, uvotlarni qisqartirish yoki vaqtida o‘rib turish kabi ishlar kiradi. Kimyoviy kurash metodlari zararli hasharotlarning tanasi va nafas olish organlariga ta’sir etuvchi (tashqi zaharli moddalar) yoki ichki hazm organlariga ta’sir o‘tkuzib halok qiladigan – ichki zaharli moddalarni turli yo‘llar bilan ishlatishga asoslangan. Hozirgi paytda bu metod dunyo miqyosida ko‘p qo‘llanilishi taqiqlangan chunki turli zaharli moddalar (jumladan, kuchli zaharli organik – fosfor birikmalari yoki bir necha yilgacha o‘z quvvatini yo‘qotmaydigan DDT kabi moddalar) turli yo‘llar bilan ishlatiladi. Kimyoviy metodda zararkunanda tezda yo‘qoladi. Ammo, bu zaharlar bir tomondan atmosfera va suvni (hatto, okean suvlarini) zaharlasa, ikkinchi tomondan zararkunandalarning tabiiy kushandalari bo‘lmish foydali hasharotlarni ham qirib (demak tabiatdagi doimiy muvozanatni buzib) yomon oqibatlarga olib kelishi aniqlanayotir. Uchinchidan, zararkunandalar zaharlarga “ko‘nikib” qolishi natijasida mazkur usulning kutilgan natija bermaydi. Hozirgi paytda bu zaharli kimyoviy moddalar o‘rniga biologik faol (aktiv) moddalarni qo‘llash keng yo‘lga qo‘yilgan. Bular ichida sistemali ta’sir etuvchi (nafas olish sistemasi, ovqat hazm qilish sistemasi va h.k.o). BFM (biologik faol modda) larni qo‘llashda atrof – muhit tuproq, suv va havo ifloslanmaydi. Fizikaviy kurash choralari, asosan, kechasi tarqaladigan zararkunandalarga qarshi qo‘llaniladi. Bu ishda hasharotlarni o‘ziga jalb etuvchi turli nur tarqatuvchi maxsus elektr fonuslar yoki oddiy elektr lampochkalaridan foydalaniladi. Bunda chiroq (fonus) atrofiga tok o‘tkazuvchi sim to‘r o‘rnatiladi. Biologik kurash choralari, avvalo, zararkunandalarning tabiiy dushmani bo‘lgan yirtqich hasharotlar yoki parazitlik bilan zararkunanda tanasiga tuxum qo‘yib ko‘payuvchi boshqa hasharotlar superparazitlar (yirtqich qo‘ng‘izlar, telenomus, trixogramma va boshqalar) dan foydalanishga asoslangan. Hasharotlar feronomi J.Fabr ishladi. Bundan tashqari zararli hasharotlarni qiruvchi umurtqali hayvonlar – qurbaqalar, qushlar, hasharotxo‘r sut emizuvchilardan foydalaniladi. Mazkur metodda atmosfera va suv havzalari zaharlanmaydi va tabiatni (jumladan, foydali hasharotlar va qushlarni) muhofaza etishda katta ahamiyatga egadir. Hаshаротларни пайдо бо‘лиsh, о‘рганиsh тарихи ва соhалари. Eнтомологиya (yuнонча – entomon – hаshарот, logos - фан) hаshаротларни о‘рганувчи фан демакдир. Hasharotlar haqidagi ma’lumotlar eramizdan oldingi davrlarda yashagan odamlar qoldirgan manbalarda uchraydi. Ular o‘zlari yashagan g‘orlar devorlarga turli hasharotlar rasmlarini chizib qoldirishgan. Xullas insoniyat paytda bo‘libdiki odamlar hasharotlar bilan muloqotda bo‘lib kelgan. Odamlar ibtidoiy odamdan tortib to shu bugungi odamga qadar hasharotlar haqida ma’lumotlar to‘plab kelgan. Hasharotlarning bir qancha dastlabki avlodlari pollozoy eramizning ohirgi davrlarida paydo bo‘lgan. Hasharotlar haqidagi dastlabki ma’lumotlar Engels “universal kalla” deb atagan. Aristotel (eramizgacha bo‘lgan 384-322 yillar) ijodida o‘z ifodasini topadi. U dastlab hayvonlar klassfikatsiyasini tuzganda 100 ga yaqin hasharotlarni nomini sanab “qonsizlar” ga kiritadi. O‘simliklar va hayvonlarni sistemaga solishini boshlab bergan mashhur shved olimi K.Linney (1707 - 1778) dastlab hasharotlarni sistemaga soladi, hasharotlar haqida ilmiy ma’lumotlar beradi. Hasharotlar haqidagi ma’lumotlar Jorj Byuffon (1707 -1788), J.B.Lamark (1744 - 1829) Ch.Darvin (1809 - 1882) asarlarida ko‘plab uchraydi. J.A.Fabr (1823 - 1915) (40 yil hayotini asalarilarni o‘rganishga bag‘ishlagan) ko‘plab uchraydi. XX asrda entomologiya fanining rivojlanishiga hissa qo‘shgan O‘zbekistonlik olimlar A.A.Bekuzin, R.Olimjonov, YE.Gan, M.Qodirova, S.Alimuxamedov va boshqalarni kiritish mumkin. Hozirgi zamon entomologiyasi biologiya fanining tez suratda rivojlanib borayotgan tarmog‘i hisoblanadi. Hozirgi vaqtda entomologiya bir qator mustaqil ilmiy sohalarga bo‘linadi. 1. Umumiy entomologiya – 2. Qishloq xo‘jaligi entomologiyasi – 3. O‘rmon entomologiyasi – 4. Meditsina entomologiyasi – 5. Veterinariya entomologiyasi Adabiy о tlar: 1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966. 2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966. 3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y. 4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y. 5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989 6. B. А .Kuzn е tsov, A.Z.Ch е rnov, L.N.Katonova «Kurs zoologiya». M.1989 y. 7. A.M.Muhammadi е v «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1970. 8. S.A.Murodov, N.Axm е dov «Talabalarning bilimini r е yting va t е st bilan aniqlash» bo’yicha «Zoologiya va tut ipak qurti biologiyasi» fanlaridan o’quv uslubiy qo’llanma. T: 1997.

Похожие

Hasharotlar – buyum va materiallar zararkunandalari
Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi hasharotlar
Hasharotlarning ekologiyasi
Baliqlar ekologiyasi va iqtisodiy ahamiyati
Entomologiya fanining maqsad va vazifasi