Hasharotlar – buyum va materiallar zararkunandalari - Зоология - Рефераты

Hasharotlar – buyum va materiallar zararkunandalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1576.5 KB

Hasharotlar – buyum va materiallar zararkunandalari Reja: 1 Materiallar bilan oziqlanuvchi hasharotlar keratofaglar, ksilofaglar. 2. Materiallarni termitlar bilan biomexanik zararlanishi. 3. Materiallarni hasharotlardan zararlanishga barqarorligi. 4. Hasharotlar zararidan himoyalanish xususiyatlari.

Keratofag hasharotlar - sochxо‘rlar, patxо‘rlar, terixо‘r qо‘ng‘izlar va keratofog kuyalarni birlashtiruvchi hasharotlar guruhi kо‘p miqdorda sutemizuvchilarning jun qoplami va shox hosil qiluvchi hamda qushlarning pati tarkibiga kiruvchi о‘ziga xos skleroprotein-keratinlarni hazm qilish xususiyatiga egadirlar. Sinantropik sharoitlarda ayniqsa terixо‘r qо‘ng‘izlar va keratofag kuyalar katta ahamiyat kasb etadilar. Terixо‘r qо‘ng‘izlar ( Dermestidae-Coleoptera ) nisbatan uncha katta bо‘lmagan qо‘ng‘izlar guruhini tashkil qilsada, iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. MDH mintaqalarida zarar keltiruvchi rо‘yxatiga 42 turdagi terixо‘rlar kiritilgan bо‘lib, ular asosan Dermestes ( 28 rasm, A), (Dermestinae kenja oilasi), Attagenus (28 rasm, B) Anthrenus (28 rasm, V) va Trogoderma (Megatominae kenja oilasi) avlodlariga xosdir. Terix о‘ r hasharotlar : A – Dermestes frischi Kug. B – Attagenus unicolor (Brahm). V- Anthrenus scrophulariae (L.). Tuxumlari ozmi-kо‘pmi chо‘zinchoq. О‘lchami 0,27-2,1 mm, kengligi 0,08- 0,8 mm. Ustki qismi silliq, rangi oqdan, och-sariqqacha о‘zgarib turadi. Lichinkalarining tanasi tuxumsimon-chо‘zinchoq, dungisimon yoki yarim silindrsimon (29-rasm). Tepasi hamma vaqt qavariq, pastki qismi ozmi-kо‘pmi yassilangan. О‘lchami (oxirgi yoshida) 1,5-17 mm, kengligi 0,5-5 mm.

Terixо‘r qо‘ng‘izlar lichinkalari: A – Dermestes maculatus Deg. B – Attagenus fasciolatus Sols. Kо‘pchilik terixо‘rlar yiliga bir martta nasl beradi. О‘rta Osiyoning janubiy hududlarida ayrim turlar olachipor terixо‘r ( Trogoderma versicolor G ) yiliga ikki marta nasl berib rivojlanadi. Megotominae kenja oilasining ham ayrim turlari qulay sharoitda yiliga ikki martagacha nasl berishi mumkin. Dermistinae kenja oilasining qо‘ng‘izlari, shuning bilan bir qatorda Dermestes kenja avlodi turlarining qо‘ng‘izlari barqaror diapauza xususiyatiga ega. Megotominae kenja oilasining qishlashi lichinka yoki imagolik davrida о‘tadi. Isitiladigan binolarda kо‘pchilik terixо‘rlar diapauzasiz rivojlanib, yiliga 1-4 martagacha nasl berishi mumkin. Terixо‘rlarni sinantrop sharoitga о‘tishlariga quyidagi ekologik xususiyatlar qulaylik tug‘diradi: 1) turning tabiatda yuqori son miqdorda; 2) binolardagi yashash joylar bilan bevosita aloqasi bо‘lgan; 3) yuqori ekologik mutanosib (plastik) (ayniqsa yashash joyi va oziqa tanlashda); 4) afagiya imagosi; 5) diapauza mavjud emasligi. Terixо‘rlarning kо‘pchilik turlari hayvonot va о‘simliklar materiallaridan hosil bо‘lgan, mahsulotlarning zararkunandalari hisoblanadi. Ayniqsa, kо‘pincha ular teri, teri mahsulotlari, mо‘yna, par, jun, junli buyumlar, gо‘sht, gо‘sht mahsulotlari, sir, quruq sut, quritilgan va dudlangan baliq, kley, muzey eksponatlari, zoologik va entomologik kolleksiyalar, gerbariy, muqovalangan kitoblar hamda kopra (kokos yong‘og‘ining mag‘zi), don va ayrim don mahsulotlarini zararlaydilar. U yoki bu materiallarda kо‘payib, hasharotlar kemirib ularda kо‘p sonli yо‘llar va teshiklar hosil

qiladilar, tullagan pо‘stlari va tezaklari bilan mahsulotlarni ifloslab ularni yaroqsiz holga keltiradilar. Keratofag – kuyalar (Tineidae, Tineinae) MDH hududlarida zararkunanda sifatida: Tinea, Tineola, Monopis, Trichophaga avlodlariga oid 30 turdagi kuyalar rо‘yxatga olingan. Ular teri, jun mahsulot zahiralari, (fetrli va namatli, probirka qistirmalar) qadimiy kitoblarning charm muqovalarini, namatdan tayyorlangan issiq va tovush izolyatsiyasini, zoologik va etnografik kolleksiyalarni, kiyimlarni zararlaydi. Ayniqsa, xavfli va yil davomida ommaviy kо‘payish xususiyati bilan ajralib turadigan, katta iqtisodiy ahamiyatga ega zararkunanda sifatida kiyim kuyasi ( Teneola biselliella Humm ) ni alohida kо‘rsatish kerak. Zararlashi jihatidan ikkinchi о‘rinda о‘rtacha iqlimli mintaqalar sharoitida mо‘yna kuyasi ( Tinea pellionella L.) qayd qilingan. Kuyalarning barcha yoshdagi qurtlari kemirib zarar beradi. Kuyalarning kapalaklari qо‘shimcha oziqlanmaydilar. Kapalaklar g‘ira-shira qorong‘ilik va kechaning birinchi yarmiga qadar uchadilar, о‘rtacha 7-10 kun yashab, bu davrda 60-120 gacha tuxum qо‘yadilar. Kuyalarni qurtlari о‘zlariga ipak iplaridan turli pana joy tо‘qib yashirin hayot kechiradilar. Mо‘yna va kiyim kuyalarining rivojlanishi uchun optimal harorat 23-25 0 S, namat kuyasi uchun – 27-28 0 S, qushlar uyasida doimiy yashaydigan uya ( Tinea lapella Hb.), kaptar va boshqa kuyalar pastroq haroratda yashaydilar. Ularning qurtlari salbiy haroratda ham yashay oladi. Boshqa kuya turlar kapalaklari bahor-yoz oylarida ochiq tabiatga uchib chiqadi va uy-joylar yaqinida qushlar uyasida bir nasl berib, kuzda qaytadan binolarga kо‘chib kiradi. Kuyalarga qarshi zamonaviy kovrol, dermol, keratsid, molemor, supramid, aeroentimol singari tabletka va aerozol shakllarida ishlab chiqarilgan preparatlar junli buyumlarni nafaqat maishiy, balki ishlab chiqarish sharoitida ham qо‘llanganda ishonchli himoyalaydi.

Ksilofag hasharotlar - tabiatda yog‘och-taxta bilan aloqador bо‘lgan 20 turkumlarga xos hasharot vakillari mavjud. Ular orasida faqat qattiqqanotlilar va ikkiqanotlilarning har biridan 60 tadan oila turlari zararkunanda sifatida taqsimlangan. Ammo ularning barchasi ksilobiontlar ham bо‘lmasdan, ksilofaglar hisoblanadi. Oxirgisi о‘z navbatida ma’lum bir stadiyalarda yog‘och-taxta bilan oziqlanadigan yemiruvchi komplekslarga ajratiladilar. Yog‘och-taxta konstruksiyalari va buyumlarida kо‘pchilik ksilofaglar uchun noqulay sharoit tug‘iladi, jumladan qо‘ng‘izlar, faqat ularning bir qismigina nihoyatda kamsuvli oziqalarni iste’mol qiladi. Tuproq bilan bog‘lanmagan, doimiy gigroskopik namlik darajasidan past bо‘lgan yog‘och-taxta konstruksiyasi va buyumlarida faqat bir qancha guruh qо‘ng‘izlarigina: ayrim mо‘ylovdor qо‘ng‘izlar, parmalovchilar, yog‘och-taxta kemiruvchilar mо‘ynali turlarigina rivojlana oladi. Mо‘ylovdor qо‘ng‘izlar orasida Criocephalus rusticus L. va Callidium violaceum L. singari turlar tipik о‘rmonda hayot kechiruvchi yog‘och-taxta bino hamda mebellarda yashashga moslashgan sinantroplar orasida qandaydir oraliq zvenoni tashkil qiladilar. Bundan tashqari ayrim tik daraxtlar hamda yangi xodalarni (yog‘och) ham egallaydi. Yog‘och-taxta kontruksiyalar doimiy yoki vaqti-vaqti bilan namlanib turilganda ham ularga bunday qо‘ng‘izlar о‘tishi mumkin. Lichinkalari zararlangan materiallar orqali uylarga ham о‘tib u yerda rivojlanishni yakunlashi mumkin. Haqiqiy quruq yog‘och-taxta bilan oziqlanuvchi lichinkalar nam tanqisligiga shunchalik moslanganlarki yog‘ochni uzoq vaqt davomida namlatib turilishi ular uchun noqulay hisoblanadi. Bu guruhdan eng xavflilari parmalovchilardir. Parmalovchi qо‘ng‘izlar . MDH hududlarida qurilishlarni, mebel, muzey eksponatlari va boshqa yog‘och-taxta buyumlarni zararlovchi parmalovchilarning 20 ga yaqin turlari ma’lum. Ular faqat uzoq saqlangan yog‘och-taxtalarni parmalab, teshib, boshqa materiallar uchun zararli emas, ammo ularning faoliyati ayniqsa qadimiy butlar, mebellar va muzey eksponatlari uchun о‘ta xavfli. Ular Kiji (yodgorlik) singari bebaho yog‘och-taxta memorchilik yodgorligini ham chetlab о‘tmaydilar. Uni saqlab qolish uchun katta kuch sarflangan (Persov, 1966; Toskina,

1966; Voronsov, 1981; Ilichev i dr., 1987). Isitiladigan binolarga haqiqiy sinantrop va gilofag hisoblangan mebel parmalovchisi ( Anobium punctatatum Deg.) ayniqsa katta zarar yetqazadi. Binolarda deyarli hamma yerda tarqalgan. Mebel parmalovchisi ayniqsa 5-6 va undan kо‘proq yil foydalanilgan yog‘och- taxtalarga ishtiyoq bilan о‘rnashadi. U stollar, stullar, krovatlar, divanlar, shkaflar, etajerka, musiqa asboblari, kartina romlari, turli taxta tokchalari, turli buyumlarning yog‘och hattoki buxgalteriya scheti ramkalarini ham zararlaydi. Parmalovchilar pollarning chaspakgiga, deraza tokchasi, deraza romlari, pol va shift tо‘sinlari, yog‘och uylarining devorlariga joylashib oladilar. Bunda tо‘sin faqat xona tomondan zararlanadi. Parmalovchilarga qarshi kurash lichinkalarining yashirin hayot kechirishi tufayli juda qiyindir. Buyumlarni fumigatsiya qilish bilangina, ularni ishonchli himoyalash mumkin. Yana bir ma’qul usullardan biri, qish faslida buyumlarni 3-5 sutka davomida -20 0 Sdan -25 0 S gacha muzlatishdir, natijada lichinkalar nobud bо‘ladi. Kurash choralari nihoyat murakkab bо‘lganligi tufayli proflaktik chora – tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Kо‘pchilik hollarda parmalovchilar binolarga eski yog‘och buyumlar orqali о‘tishini hisobga olgan holda, bunday buyumlarni binolarga kiritishdan oldin yaxshilab nazorat qilish, kerak bо‘lganda ularni maxsus kameralarda fumigatsiyalash lozimdir. Parmalovchilar qо‘ng‘izlarining binolarga uchib kirishi ikkinchi yо‘li ochiq derazalar orqali kuzatiladi. Buning oldini olish uchun derazaga 1,5 mm katakli metall tо‘r о‘rnatishdir . Termitlar (Isoptera) mayda yoki о‘rta о‘lchamli, odatda yorug‘likdan о‘zini olib qochadigan va yerda, yog‘och-taxta yoki kartonsimon materiallardan uya qurib, oila hosil qilib yashovchi hasharotlardir. Boshqa jamoa hosil qilib yashovchi hasharotlar singari, uyadagi jamoa tо‘dasi bir xil emas. Ammo jamoa hosil qilib yashovchi pardasimonqanotlilardan polimorfizmidan, termitlar chala о‘zgarish hisobiga rivojlanadilar va nafaqat tо‘liq rivojlangan imagolik shaklida, balki jinsiy voyaga yetmagan individlari ham faollik kо‘rsatadilar. Shuning uchun ham termitlarning tabaqalari chumoli tabaqalariga nisbatan turli-tuman va keskin

ifodalangan bо‘lib, rivojlanish jarayonida barcha termitlar bir qancha stadiya va tabaqalarni о‘tab, ularning har biri 1 yoki bir necha yoshga kiradilar. Natijada har bir zot о‘ziga xos ixtisoslashgan morfologik qiyofa va funksional xususiyatlarni mujassamlashtiradilar. Turkiston termiti ( Anacanthotermes turkestanicus Jacobs.) ning rivojlanish tabaqa va stadiyalari: A – qanotlisi, B – “malikasi”, V – “shohi”, G – ishchisi, D – navkari Kо‘pchilik hasharotlarga xos odatdagi ovqat hazm qilish jarayonlaridan tashqari, termitlarda “jamoa hazm qilish”, aniqrog‘i bir necha termit zotlari ichaklarida oziqni ketma-ket ishlash yо‘li bilan bir-biriga stomodeal yoki protodeal trofallaksis yordamida uzatiladi. Termitlarning ikkinchi xususiyati sellyulozani, yо‘g‘on ichakdagi simbiontlar yordamida hazm qilish qobiliyatidir.

Termitlar areali 1-shimoliy va janubiy areal chegarasi. 2-о‘rtacha yillik izoterma +10 0 Tropik tuproqlardagi termitlarning tutgan о‘rnini, о‘rta iqlimli tuproqlarda yomg‘ir chuvalchanglarining ta’siri bilan tenglashtiriladi. Hasharotlarning kо‘p sonli yirik va mayda termitniklar qurish ishlari savanaga о‘ziga xos landshaft bag‘ishlaydi, uni “termit savanasi” deb yuritiladi. Bu yerlarda termitlar о‘simliklarning 50% gacha barcha yillik biomassa mahsulotini о‘zlashtiradilar. Termitniklar atrofidagi о‘simliklarning xususiyati о‘zgaradi. Termit uyalarida kо‘pchilik hayvonlar о‘zlariga boshpana topadilar. Bu tropik biotsenozlarda termitlarning muhim ahamiyatga ega ekanligidan darak beradi. Yana shuni ham alohida qayd qilish о‘rinliki, termitlar kо‘pchilik hayvonlar, oziqa manbai hisoblanadi. Jumladan, kо‘pchilik qushlar, sudralib yuruvchilar, ayniqsa chumolilar.

Yog‘ochning termitlar bilan yemirilish stadiyalari (Abe, 1975 ) A – Boshlanish stadiyasi. B – termitlarni yog‘ochga kirishi; V – termitlarni yog‘och ichida tarqalishi; G – bо‘shliqning shakillanishi; D – bо‘shliqning kengayishi. YE – termitlar faolligining pasayishi. 1- pо‘sti. 2 - qattiq yog‘ochli qismi. 3 - chirigan yog‘och. 4 - bо‘shliq. Termitlar tarqalishini zoogeografik nuqtai-nazardan qaralsa odatdan tashqari xulosaga kelinadi. Tropik о‘rmonlarda va savannalarda turlarga juda boy, taraqqiy etayotgan taksonlar joylashganlar. Bu yerda evolyusiya gurkira borib kо‘p yangi avlodlarni shakllantirib о‘ziga birlashtiradi. Oraliq areal-subtropik, arid va mо‘tadil mintaqalarda termitlar kam sonli primitiv qadimiy, kо‘pincha qazilma shakllardan ma’lum bо‘lgan avlodlar sifatida ifodalangan. Evolyusiya jarayoni bu yerda nihoyatda sekinlashgan va turlar orasida yoki tur darajasida bir oz о‘zgarish bilan chegaralanadi.

Termitlarning filogeniyasi va tarqalishi Oila filogeniyasi va kenja oila Zoogeografik avlodlar (surat) va turlar (maxraj) soni o b last larda Golartik Sharqiy Efiop Neotropik AvstralikPolear- ktika Neoark- tika Termitidae Nasutitermitinae 2/7 16/150 18/50 24/215 8/59 Macrotermitinae 5/109 12/178 Termitinae 1/1 7/59 56/267 21/121 3/32 Amitermitinae 3/14 5/16 12/59 10/73 7/96 Indotermitidae 1/3 Serritermitidae 1/1 Stylotermitidae 1/7 Rhinotermitida e Rhinotermitinae Termitogetoninae 1/2 Psammotermitinae 1/1 1/2 1/4 1/1 Heterotermitinae 1/5 2/8 2/12 2/3 2/14 Coptotermitinae 1/1 1/2 1/23 1/6 1/5 1/12 Hodotermitidae 2/8 3/5 2/3 Termorsidae Stolotermitinae 1/1 Porotermitinae 1/1 1/1 Termopsinae 1/1 1/3 2/3 1/3 Kalotermitidae 3/7 8/19 8/72 9/57 15/107 9/60 Mastotermitidae Umumiy termitlar 13/38 20/56 61/530 114/647 71/480 34/279 * zoogeografik oblastlar A.G.Voronin (1963) bо‘yicha. Hozirgi davrda termitlarning 2800 ga yaqin turlari ma’lum bо‘lib, ulardan tо‘rtta oila ( Kalotermitidae, Hodotermitidae, Rhinotermitida, Termitidae ) ga mansub 7 turi MDH mintaqalarida yashaydi.

Markaziy Osiyoda - ikki oilaga ( Hodotermitidae, Termitidae ) termitlarning 4 turi, О‘zbekistonda esa Hodotermitidae oilasining Ancanthotermes avlodiga tegishli A.turkestanicus, A. ahngerianus turlari keng tarqalgan. Termitlarning О‘zbekistonda tarqalishi Termitlarning vayronagarchilik faoliyati asosan yog‘ochdan qurilgan uylar Xitoy, Veyetnam, Kongo, Avstraliya va Misr kabi mamlakatlarda halokatli tus olgan. Birgina Avstraliyada termitlar tufayli yog‘ochdan qurilgan 3 mln dan ortiq binolar shikastlangan. AQSH ning Kaliforniya shtatida taxminan 4 mingdan ortiq firmalar faoliyati bu shtat xonadonlarini termitlardan himoya qilishga qaratilgan.

40 100 250 500 1170 3000 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 1940 йил 1950 йил 1960 йил 1970 йил 1980 йил 2005 йилAQSH da termitlardan kо‘rilgan iqtisodiy zarar (mln. dollar hisobida) Respublikamizning barcha hududlarida, ayniqsa Farg‘ona va Zarafshon vodiylari, Surxon, Qashqa va Xorazm vohalari hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasida termitlar minglab xonadonlar, korxona, maktab, bolalar muassasalari, kasalxona, mehmonxona, omborxona, molxona va boshqa inshootlarga jiddiy zarar keltirmoqda. Termitlar misolida h asharotlar tomonidan materiallarni zararlash biomexanikasi Hozirgi vaqtda materiallarning hasharotlar zararlashiga barqarorligini baholash davomiy va sermehnat biologik sinovlar orqali amalga oshiriladi. Ammo bu vazifani boshqacha yechish ham mumkin - kemirilishga barqaror materiallar doirasini aniqlab, ularni og‘iz aparatining fizik-mexanik xususiyatlari bilan taqqoslab kо‘rish yо‘li bilan hal qilish mumkin. Bunday hollarda material va jag‘ apparati silliqlanib mexanik yemirilishga duchor bо‘ladigan hollarda, ayniqsa og‘iz apparatining barcha kompleks biomexanik xususiyatlarini bilish va hisobga olish zarur.

Kemirishning uch dinamik jarayonining ossillografik gnatogrammasi (Ilichev va bosh., 1987). A-yuqori chastotali jarayon. B-О‘rta chastotali jarayon. V-quyi chastotali jarayon. B 1 va B 2 о‘rta chastotali jarayonning kattalashtirilgan tezlikdagi yoyilgan holati. Materiallarning hasharotlar zarariga barqarorligi Mikroorganizmlardan tortib sut emizuvchilargacha-materiallarni zararlovchi zarakunandalar orasida hasharotlar о‘ziga xos bо‘lgan kompleks guruhni tashkil etib qator ixtisoslashgan xususiyatlar va umumiy xossalarga ega. Bu esa umumiy tarzda ularning materiallar bilan о‘zaro bog‘liq harakterli xususiyalarini qarab chiqishni taqazo qiladi, bu esa о‘z navbatida materialni u yoki bu darajada zararlanishga barqarorligini yuzaga keltiradi. Konstruktorlar, loyihachilar, materialshunoslar tо‘qnash keladigan asosiy savol mazkur material yoki buyumga hasharotlar zarar yetkazadimi? Bu savolga hamma vaqt ham javob topib bо‘lmaydi, chunki barqarorlik bir qator omillar kompleksiga bog‘liq. Materiallar, buyumlar va inshootlarni hasharotlar zararidan himoya qilishning о‘ziga xos xususiyatlari Materiallar, buyumlar va inshootlarni hasharotlar zararidan himoya qilishga qaratilgan tadbirlar kompleksi о‘simlik, hayvon va insonni himoya qilishga

qaratilgan tizimlardan farq qiladi. Agarda qishloq hattoki insonlarning о‘limiga olib keladi. Tropik iqlim sharioitida bir necha bor samolyotlar va boshqa texnikaning zamburug‘lar va termitlarning zarari natijasida ishdan chiqishi kuzatilgan. Arxitektura yodgorliklari va san’at asarlarining biozararlanishini qayta tiklashning imkoni bо‘lmaydi. Zarur himoya choralarini kо‘rish biologik zararlanish ehtimoli kam bо‘lgan taqdirda ham amalga oshiriladi, mabodo xavfsizlik insonlar xayoti bilan bog‘liq bо‘lsa uning ahamiyati yanada ortadi. Biologik zararlanishdan himoya qilish tadbirlar tizimida ham о‘ziga xos xususiyatlar mavjud bо‘lib, ulardan eng asosiysi himoya vositalarini lokal (mahalliy) qо‘llash hisoblanib, uning natijasida himoyalanadigan obyekt sathi diskret taqsimlanishi va himoya tadbirlarni qо‘llaganda ehtimoli bо‘lgan zararkunandalarning tabiiy populyatsiyalariga sezilarli ta’sir qilmasligi kerak. Hasharotlar tomonidan ozuqa materiallarining zararlanishida sun’iy himoya qо‘llanilmagan bо‘lsa, bu qonuniy va determinirlangan jarayon hisoblanib, zaruriy ekologik sharoitlarda va hasharotning material bilan aloqasi muqarar ravishda materialning kuchli zararlanishi yoki tо‘liq yemirilishi bilan tugaydi, chunki u hasharotlarni tabiiy sharoitdagi hayvonot va о‘simliklar mahsulotlarini umumiy destruksiyalash jarayonida о‘tadigan hasharotlarning faolligini aks ettiradi. Material zararkunandalarining bioximik va fiziologik xususiyatlaridan foydalanishning boshqa yо‘llari ham mavjud. Xususan, о‘tgan asrning 50-yillarida hasharotlarga qarshi kurashda ularning organizmidaga almashinuv jarayonlarini tо‘sib qо‘yuvchi antimetabolitlarni qо‘llash prinsipi asoslangan edi. Ammo о‘simliklar himoyasida mazkur usul keng qо‘llanilmaydi chunki tirik о‘simliklar tabiiy mahsulotlarga boy, bunday holatda ularning tarkibidagi antimetabolitlar faoliyat kо‘rsatmaydi. Cheklangan oziqa moddalari bо‘lgan materiallarda – butkul boshqacharoq bо‘ladi. Bunday materiallarga ma’lum konsentratsiyadagi antimetobolit va boshqa moddalarni kiritish, hasharotlarning muhim yashash funksiyalari va organizm jarayonilariga yuqori samara kо‘rsatishi mumkin.

Hasharotlar kо‘pchilik turlarining oziqa moddalarga bо‘lgan talabi, ularning ichagidagi yoki xujayra ichi mikroorganizmlari hisobiga tо‘ldirilishi, simbiontitsidlarga samarali ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Masalan, kapril va ayrim boshqa tarmoqlangan monokarbon kislotalar ichak simbiontlarini qirib tashlab termitlarga ta’sir etadi. Ammo bu usul amaliyotda keng kо‘llash darajasiga yetganicha yо‘q. Ozuqa materiallarini konstruksion himoya qilish keng va samarali qо‘llaniladi. U materialni hasharotlardan izolyatsiya qilishga yо‘naltirilgan bо‘lib, zararkunanda siqilib kira olmaydigan maxsus binolarni barpo etishdan, buyumlarni zararlanmaydigan qoplamalar bilan himoyalashgacha bо‘lgan turli har qanday shakllarni о‘z ichiga oladi. Amaliyotda, о‘simliklarni himoya qilish kabi, sanab о‘tilgan usullar odatda о‘z о‘zidan emas balki, himoyalanadigan obyektlarga qarab profilaktik tadbirlarning kompleks tizimi sifatida olib boriladi. Bunday tizimlar maxsus loyixalashtirish va bino qurilishini (masalan, termitga qarshi qurilish), gerbariylar, muzeylar omborlar uchun kompleks profilaktik tadbirlar tizimini olib borish va nihoyat zararkunandalar paydo bо‘lsa ularni tо‘liq yо‘q qilish maqsadida - odatda ayrim predmetlarni yoki butun binoni fumigatsiya qilish orqali amalga oshiriladi.

Xulosa Bugungi kunda biozararlanishga qarshi asosiy kurash sterategiyasi material va buyumlarni lokal himoya qilishdir. Shunga kо‘ra dastlabki etaplarda muammo alohida tor yо‘nalishlarda rivojlanib, deyarli bir-biri bilan bog‘lanmagan edi. Hozirgi davrda alohida yо‘nalishlar orasida aloqa bir muncha yо‘lga qо‘yildi. Biologik, kimyoviy va texnik kabi partnerlar (raqiblar) orasidagi aloqa biozararlanish muammolarini yechishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ular biozararlanishni inventarizatsiya va boshqa masalalarni hal qilishda faol ishtirok etadilar. Material va buyumlarning biozararlovchi agentlarini inventrizatsiya qilish katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlar, zararlanish obyektlari hamda himoya usullari kiritilgan biozararlanish katalogini tuzish yangi biotsidli materiallar ishlab chiqarishda istiqbolli bashorat va tadbirlar dasturlarini yaratish uchun nihoyatda zarurdir. Biozararlanishni aniqlash va katalogizatsiya qilish, nafaqat material va buyumlarga hujum qiluvchi tirik organizmlarning turli-tumanligi vaholanki biozararlash agentlar doirasining kengayib borishi bilan ham murakkablashadi. Yangi materiallar va biosfera yangi himoya vosita va formalaridan foydalanadi. Bugungi kunda biozararlanishlar tо‘g‘risidagi bilimlar tirik organizmlar, materiallar va mahsulotlar tuproq, suv va yer usti muhitlari sharoitidagi “tо‘qnashuvli” о‘zaro munosabatlarining murakkab mozaikasini eslatadi. Biozararlanishlar bilan bog‘liq bо‘lgan xо‘jalik vaziyatlarining bahosi va analizi mozaika barcha yacheykalarini saralash yо‘li bilan amalga oshira olmaydi. Bu masalani, hech bо‘lmaganda kо‘zga kо‘rinadigan vaqtda, bajarilmaydigan qiladi. Jonivorlar, о‘simliklar va mikroorganizmlarni turli xil guruhlarda, materiallar va mahsulotlarning turli darajalarida, ularning bir biri bilan о‘zaro munosabatlarida biozararlanish xususiyatlari namoyon bо‘lishiga о‘xshash, parallel xosiyatlarni izlash kerak.

ADABIYOTLAR 1. Aktualniye voprosi biopovrejdeniy / Pod red. B.V.Bocharova. M.,1983. 236 s. 2. BiopovrejdeniY. ucheb. posobiye /Pod red. V.D.Ilicheva.-Moskva: Vissh.shk., 1987.352 s 3. Zashita materialov i texnicheskix ustroystv ot ptits / Pod red. V.D.Ilicheva. M., 1984. 239 s. 4. Ilichev V. D. Upravleniye povedeniyem ptits. M., 1984. 303 s. 5. Ilichev V. D., Bocharov B. V., Gorlenko M. V. Ekologicheskiye osnovi zashiti ot biopovrejdeniy. M., 1985. 261 s. 6. Kurs nizshix rasteniy. M., 1981. 519 s. 7. Metodi eksperimentalnoy mikologi. Spravochnik. Kiyev: Naukova dumka, 1982, 552 s. 8. Mikroorganizmi i nizshiye rasteniya – razrushiteli materialov i izdeliy / Pod red. M.V. Gorlenko. M., 1979. 255 s. 9. Yakobi V. E. Biologicheskiye osnovi predotvrasheniya stolknoveniy samoletov s ptitsami. M., 1977. 166 s. 10. Ellis M.B. Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1971, 608 p. 11. Ellis M.B. More Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1976, 507 p. 12. Gams W., van der A H.A ., van der Plaats A.J., Samson R.A., Stalpers J.A. CBS course of Mycology. Third edition. Inst. Of the Royal Neth. Acad. Of Arts and Sci., Baarn, 1987, 139 p.

Похожие

Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi hasharotlar

Hasharotlar ekologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari

Hasharotlar sinfi, tashqi va ichki tuzilishi hasharotlarning ko`payishi va rivojlanishi

To’liq o’zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar qattiq qanotlilar turkumi

Yangi g’anotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma