Yangi g’anotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma - Зоология - Рефераты

Yangi g’anotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46 KB

Yangi g’anotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma Reja : 1. Terig’anotlilar, pichanxo’rlar turkumlari biologiyasi 2. Parxo’rlar, bitlar turkumlari biologiyasi. 3. Teng g’anotlilar, yarim g’attig’ g’anotlilar turkumlari biologiyasi 4. Xulosa.

T E RI Q ANOTLILAR (Dervaptera) TURKUMI Terig’anotlilar turkumiga mansub turlar yakka-yakka yoki gruppa bo’lib toshlar ostida, o’simlik g’oldig’larida, chirigan ildizlarida, po’stlog’lar tagida va boshg’a shunday sernam erlarda uchraydi. Terig’anotlilar kichik va o’rta kattalikda (5-29 mm) bo’ladi. Tanasi tig’iz, teri g’oplag’ichi dag’allashgan, oldingi juft g’anotlari kalta,terisimon, tomirlamagan ust g’anotga aylangan. Org’a jufti esa pardasimon ko’rinishda. G’anotsiz turlari ham bor.Tserkilari yirik bir bo’g’imli va g’attig’ ombursimon formada tuzilgan. Ular ozig’lanish vag’tida o’ljani tutib turish vazifasini ham o’taydi. Terig’anotlilar tuxum, lichinka va etuk hasharot davrida g’ishlaydi. Ko’pchilik terig’anotlilar bir yilda bir marta urchiydi. Urg’ochilari ko’z boshida urug’lanadi. So’ngra tez kunda tuxum g’uyishga kirshadi. Tuxumlarni tudalashtirib, tuprog’ oralig’iga g’uyadi.Bir marotaba tuxum g’uyadi. G’uyilgan tuxumlardan 2-4- hafta o’tgach lichinkalar ochib chig’adi. Lichinkalari ust ko’rinishdan etuk zotlarga o’xshaydi. G’ayta-g’ayta tullab, katta bo’ladi. To’rtinchi yoshida temir g’anotlar paydo bo’ladi. Lichinkalar rivojlanishi bir necha xaftadan bir necha oygacha davom etadi. Asosan tunda aktivlashadi.Temirg’anotlilarning 1200 tacha turi bor, shundan sobig’ (M.D.H.da) 25 tachasi uchraydi. Er yuzida targ’algan. Teri g’anotlilar ko’pxo’rgular o’simlik va hayvon mahsulotlari bilan oziklanadi, uzlaridan kuchsiz boshg’a hashorotlarga ham hujum g’iladi. PIHANXURLAR. (opeodnatxa) TURKUMI Pichanxurlar turkumiga mayda (1-5 mm) hasharotlar kiradi. Og’iz apparati kemiruvchi tipda tuzilgan. Burtlari uzun ingichka. Ikkala juft g’anotlari (agar ular tarag’g’iy etgan bo’lsa) par dasimon tomirlangan. Oyog’lari ingichka, panjalari 2-3 bug’imli. Pichanxurlar tez harakatchan va yuguruvchan.

Pichanxurlar daraxt va butalarda, xas-xashaklar orasida, devor kovaklarida, o’simlik va hayvon mahsulotida, g’ushlar va boshg’a hayvon inlarida, tuprog’da va xakozo erlarda yashaydi. Tabiiy sharoitda organik g’oldig’lar, zambururlar va hakozolar bilan ozig’lanadi. Pichankurlar tropik va subtropik zonalarda keng targ’algan. 1000 ga yag’in turi ma‘lum, shundan M.D.Hda 50 dan ortig’ turi ma‘lum. Paxta va beda maydonlari g’irg’og’laridagi xas-xashaklarda rivojlanadi. Aynig’sa, ular ko’z issig’ kelganda ko’p uchraydi. PARXURLAR (Mallopxada) TURKUMI Parxurlar turkumiga g’ushlar va g’isman sut emizuvchilarda parazitlik g’ilib yashovchi g’anotsiz hasharotlar kiradi. Parxurlarning tanasi tigiz, odatda sertuk. Kattaligi 0,5-10 mm, boshi yirik. Ko’krak g’ismidan kura kengrog’ ko’zlari yo’g’ yoki reduktsiyalangan og’iz apparati kemiruvchi tipda tuzilgan, burtlari g’isg’a (3-5 bo’g’imli), old elkasi anig’ oyog’lari kalta, Teri org’ali ajratilgan moddalar bilan ozig’lanadi va g’on suradi, Xujayinning pati yoki tukida yashaydi, ba‘zi bir turlarini yirik g’ushlarning og’iz bo’shlig’ida endoparazitlik g’iladi. Lichinkalar etuk zotlarga o’xshaydi, lekin kichkina, ular 3 marta tullaydi. Parxurlarning butun rivojlanish tsikli 3-4 hafta davom etadi. Zararlangan xujayinning mahsuloti pasayadi. It va mushuk parxurlari kishilarda rivojlanishi mumkin bo’lgan bir tur g’ijjani yug’tiradi. Parxurlarning turlari, odatda, biror hayvonga xos bo’lgan va shu bilan birga bir tur hayvonda bir necha tur parxo’r parazitlar uchraydi. BITLAR (Anoplura) TURKUMI Bitlar turkumiga sut emizuvchi va odamlarda parazitlik g’iluvchi g’anotsiz hashorotlar kiradi. Bitlarning kattaligi 0,3-6 mm, tanasi tig’iz, tuklar bilan

g’oplangan, boshi kichkina, ko’zla ri yo’g’ yoki reduktsiyalangan, burtlari g’isg’a (3- 5 bug’imli), og’iz appa rati sanchib-suruvchi tipda tuzilgan oyog’lari g’isg’a. Og’iz apparati kalta xartumcha shaklida tuzilgan. Hartumchani xujayin tanasiga sanchish natijasida jarohatlangan nug’taga hashorat so’lagi tushadi va g’on suyug’lanadi, tomog’ va og’iz bushlig’ining kuchli muskullari g’onning tanaga surilishini ta‘minlaydi. Bitlar turi 300 atrofida hisoblanadi, jumladan 40 tachasi M.D.H.da uchraydi. TENG G’ANOTLILAR (Homoptera) TURKUMI Teng g’anotlilar turkumiga mansub hashorotlarning boshi engashib o’rnashgan, jag’ va lab paypaslagichlari yug’, og’iz appara ti sanchib-suruvchi tipda tuzilgan. O’simlik shirasi bilan ozig’lanadi. Xartumcha 1-2-3 bug’imli bo’ladi. Xartumcha tana osti tomonga egilib joylashgan va tuzilishi jixatidan kandalalar xartumchasiga o’xshab ketadi. U tarnovsimon pastki lab (shu bug’imlarga bo’lingan} ichiga joylashgan, 4 ta uzun sanchuvchi g’ilchalardan iborat. Yug’ori lab g’isg’a va ojiz tarag’g’iy etgan, o’rta ko’kragi, boshg’a ikkala ko’kraklariga nisbatan bag’uvvatrog’ g’anotli formalarida, odatda, u uchburchak g’alg’onchali. Tsikadasimonlar va barg burgachalarining org’a oyog’lari sakrovchi tipda tuzilgan. Ba‘zan, oyog’lar juda kaltalashgan yoki tarag’g’iy ztmagan bo’ladi. Ichak o’ziga xos tuzilgan. Oldingi ichakning oxirgi g’ismi o’rta ichak oxiri yoki org’a ichakning boshlanish g’ismi bilan tutashgan bo’lib, o’rta ichak mustag’il pufakchaga o’xshaydi. Eksperementi (chig’indilar) suyug’ va shiralidir. Ular o’simlik g’ismlari sathida shira-yopishg’og’ gard (g’ubor) hosil g’iladi. Bu gard chumolilar va railarni jalb g’iladi, unda g’ora zamburuglar hosil bo’ladi. Gart to’plagan asalarilar yarog’siz asal tayyorlaydi. G’ora zamburug’ bilan g’oplangan o’simlik g’ismlarida nafas olish, assimilyatsiya va dissimilyatsiya protsessi g’iyinlashadi.

Juda ko’pchilik teng g’anotlilar o’simliklar zararkundasi hisoblanadi. Keltiradigan zarar turlicha. Teng g’anotlilar jayra shirasini surib, o’simlikni kuchsizlantiradi, uning mahsulotini pasaytiradi, ba‘zan, uni halok etadi, galalar (shishlar) hosil g’iladi. Barg va boshg’a organlarni shirali chig’indilari bilan ifloslantirib, g’ora zamburug’ bosishiga yoki o’simlik g’ismlarining bir-biriga yopishib g’olishiga sababchi bo’ladi. Teng g’anotlilarning 30 mingga yag’in turi ma‘lum, shundan 4 mingtasi M.D.H.da uchraydi. Teng g’anotlilar turkumi tsikadalar, bargburgachalar, aleyroidlar, shiralar va koktsidiyalar, kenja turkumini o’z ichiga oladi. Mazkur kenja turkum vakillari tashg’i ko’rinishidan va biologiya xususiyatlari jihatidan bir- biridan farg’ g’iladi. YA RIM Q ATTI Q Q ANOTLILAR YOKI Q ANDALALAR (HEMIPTERA) TURKUMI Yarimg’attig’ g’anotlilar turkumiga tashg’i jihatdan xilma-xil, og’iz apparati sanchib-suruvchi tipda tuzilgan. Ko’prog’ g’urug’likda va g’isman suvda hayot kechiruvchi hasharotlar kiradi. Bo’rtlari 4-5 bug’imli. Oldingi g’anotlari ko’pincha bir xil tuzilishda bo’lmasdan, yarimg’attik ustg’anotlar tashkil g’iladi. Ba‘zan, g’anotlar kaltalashgan yoki bo’lmaydi. G’isman turlari etuk zotlarning org’a ko’krak yag’inida g’o’lansa xid chig’arishlarining yo’li bor. O’simlikxur turlari xujayrasi shirasi, yirtg’ichlari esa jasining tana suyug’ligi va nihoyat, parazitlari g’on surib ozig’lanadi. Xartumchasi bug’imlarga bo’lingan, ya‘ni pastki lab 3-4 bug’imdan iborat. Oldingi g’anotlari bir xil emas, xartumchasi boshg’acha o’rnashgan, old elkasi tarag’g’iy etgan. Yarim ustg’anot yoki gemielitr va hatto, ustg’anot deb ataluvchi oldingi g’anotlar tuzilishi juda harakterlidir.

Yarim ustg’anot tuzilishi g’andalalar klassifikatsiyasi va diagnostikasi muhim ahamiyatga ega. G’andalalar uchun ust tomonidan old elka bilan g’oplangan oldingi ko’krak g’ismining yaxshi tarag’g’iy etganligi harakterli hisoblanadi. O’rta ko’krak g’ismi ko’krakning boshg’a g’ismlari bilan harakatchan o’rnashgan. Oyog’lari yuguruvchi, yuruvchi yoki suzuvchi (suv g’andalarining org’a oyog’lari) ham bo’lishi mumkin. G’andalalarning ko’lansa xid chig’aruvchi bez yuli etuk zot va lichinkalarda turli g’ismda joylashgan. Etuk zotlarda org’a ko’krak va org’a toschalarga yag’in erda, lichinkadarda esa g’orinchaning ba‘zi tergitlar oralig’ida ochiladi. Ko’lancha xid himoyalanish ahamiyatiga ega bo’lsa kerak deb hisoblanadi. Q andalalar biologik va ekologik jihatdan turli-tuman. Ko’pchiligi g’urug’likda, anchagina turlari esa suvda yashaydi. Q urug’likda yashovchilarning ba‘zilari o’simliklar sirtida, boshg’alari po’stlog’ ostida va hakazo erlarda uchraydi. G’andalalarning foydali va zararkunanda turlari bordir. Birinchisiga madaniy o’simliklarning ko’pgina zararkunandalari, ikkinchisiga zararli hasharotlar bilan ozig’lanuvchi turlar kiradi. Ko’pchilik g’andalalar bir yil davomida bir g’ayta urchiydi. Tuxumlarini o’simlik boshg’a narsalar ustiga yoki o’simlik to’g’imalari ichiga g’uyadi. (kuchasizlar va so’g’ir g’andalalar). Ba‘zi bir tur suv g’andalalari tuxumlarini erkak zotlari tanasining ustiga g’uyadi. Ular tuxumdan lichinkalar olib chig’g’aniga g’adar shu erda bo’ladi. G’andala lichinkasi etuk zotlariga o’xshash hayot kechiradi. Ular 5 marta tullaydi. Uchinchi yoshidan boshlab q anot belgilari paydo bo’ladi. Q ishni odatda, etuk fazasida (g’alg’onchalar va boshg’a oila vakillari), so’g’irg’andalalardan bo’lgan ko’pchilik turlar tuxum fazasi da o’tkazadi. Yarimqattiq qanotlilarning 40 mingtacha turi borligi ma‘lum, shundan M.D.H.da 2 ming atrofida turlari uchraydi. Parazit g’andalalar (imiidae) oilasiga mansub g’andalalarning tanasi yassi formada, oldingi g’anotlari juda g’isg’arib ketgan. Issig’ g’onli hayvonlar g’onini surib ozig’lanadi. G’ush uyalarida, ko’rshapalaklarda, daraxt kallaklarida, g’orlarda va shunga o’xshash erlarda uchraydi.

Yirtg’ichlar (Reduviilae) oilasiga mansub, g’andalarning xartumchasi pastga g’arab o’rnashgan, ammo tanaga zichlashib turmaydi, dugsimon g’ayrilgan. O’rta Osiyoda janubiy zonalarda ko’prog’ uchraydi. Hasharotlar ichki suyug’likni surib ozig’lanadi. Ba‘zi turlari odam g’onini suradi. Ular Janubiy Amerikada xonadonlarda ham uchray di. Bolalar paralichi kasali patogenni (tritanozomaniz) yug’tirishi mumkin. Miridalar (Miridae) yoki ko’zchalarsiz (so’g’irlar) oilasiga mansub hasharot turlarining tanasi chuzig’, ixcham va teri g’oplag’ichi yupg’adir. Ko’zchalari yo’g’, xartumchasi 4 bo’g’imli. Oyog’lari yugurdak, serharakatchan, odatda ko’p uchraydi. Tuxumlarini o’simlik ichiga g’uyadi. Ko’prog’ o’simlikxo’r hisoblanadi. 5 mingga yag’in turi ma‘lum, jumladan M.D.H.da 700 tachasi uchraydi. Zararkunanda turlari ko’p. Miridilar g’alg’onchalilar oilasiga mansub, g’andalalarning elkasidagi g’alg’onchasi yirik bo’ladi, burtlari 5 bug’imli. O’simlikxo’r va g’isman yirtg’ich turlari bor. 4 mingtacha turi ma‘lum, shundan O’zRda 300 tachasi uchraydi. Xasva (Eugugaster intergieps) mazkur oila orasida ko’prog’ zarar keltiradi. Sabzavat ekinlariga butgullilar g’andalalari zarar keltiradi. Sharg’iy-Janubiy Osiyo mamlakatlarida juda yirik va zaharli g’andalalarga mevali daraxtlarga katta zarar keltiradi. Yirtg’ich turlaridan amerika g’andalasi-Perillulatus kolorado g’o’ng’izi bilan ovg’tlanib, foyda keltiradi. TRIPISLAR (Txvsahoptera) TURKUMI Tripislar juda mayda (0,5 mm) hasharotlar bo’lib, tanasi yassilashgan va chuzig’ ko’rinishda. Og’iz apparati suruvchi tipda tuzilgan, burtlari 6-10 bo’g’imli. G’anotlari ingichka va uzun tukchalardan hosil bo’lgan, hoshiyali, panjalarida yopishg’og’ g’adog’lari (pufakchalari) bor. Tanasi ixcham va siyrak tukchalar bilan g’oplangan. Peshanasi pastga tomon chuzig’, pastki va org’a tomonidan og’iz organlari konusiga yondashib org’aga

g’arab davom etadi. Og’iz konusi pastki va yug’ori lablardan tashkil topgan. Uning ichida asosiy g’ismi boshga o’rnashgan sanchuvchi uchta g’ilcha bor. Og’iz apparati yanchib-suruvda tuzilgan. Mandibulalardan fag’at chapgi yug’ori jari tarag’iy etgan. Tripislarning oldingi ko’krak g’ismi yaxshi tarag’g’iy etgan, bosh ham o’rta ko’krakka xarakatchan o’rnashgan. Oyog’ panjasi 1-2 bo’g’imli, yopishg’og’ (surg’ichli) pufak bilan tugaydi, pufak oyog’lilar nomi ham shundan olingan. Tinchlanganda bu pufak ko’rinmaydi, o’rmalash vag’tida esa u yana burtib chig’adi va tripe tanasini zamin ustida o’tib turadi. G’anotli, g’anotlari g’isg’a yoki butunlay yo’g’ turlari uchraydi. Ba‘zi turlari 2 yoki 3 formali zotlardan (uzun g’anotli va g’isg’a g’anotli yoki g’anotsiz) iborat. G’orincha uch tomonga ingichkalashib boradi, 2 sigmentli, lekin birinchisi reduktsiyalangan. Tuxum g’uygichlari guruhi urg’ochi eoti g’orinchasining oxirida joylashgan. Tripislar tuxumlarini o’simliklar-ning turli g’ismlariga g’uyadi. Tuxum g’uygichi borlari uning yordamida o’simlik to’g’imasini tilib, hosil bo’lgan chug’urchaga joylashtiradi. Lichinka 4-5 yosh davrini o’tab rivojlanadi. Tuxum g’uygichililar kenja turkumiga mansub tripslarda 4 lichinkalik yosh davri (shulardan nimfalar va 2 boshlang’ich g’anotli nimfalar) bo’lishi harakterlidir. Tripslar ko’pincha o’simlik gullari, shuningdek, barg va boshg’a g’ismlarida uchraydi. Ba‘zilari xas-xashaklar oralig’ida, ayrim turlari issig’xonalarda va boshg’a joylarda yashaydi. Ko’pchilik tur tripislar o’simlikxo’r, ya‘ni uning xujayra shirasi bilan ozig’lanadi. Ular o’rtasida o’simlik zararkunandalari ham bor. Ayrim turlari o’simliklarning virus kasalligini targ’atadi. Ba‘zilari yirtg’ichlik g’iladi (masalan, chipor trips va kanaxo’r trips). Bular shiralar, kanalar va boshg’a tripslar bilan ozig’lanib, g’ishlog’ xo’jaligiga foyda keltiradi. Tripislarning 1500 tacha turi ma‘lum, jumladan M.D.H. territoriyasida 130 tachasi targ’algan.

Foydalanil g an adabiyotlar ro`yxati. 1. R.A.Olimjonov- “Entomologiya” Toshkent - 1977 yil. 2. O.Mavlonov, O.Usmonova va boshg’alar- Zoologiya (Umurtg’asiz hayvonlar) Toshkent “O’ q ituvchi” 1992 yil. 3. O.Mavlonov, B .Xurramov - “Umurt q asizlar zoologiyasi” Toshkent 1998 yil.

Похожие

Yangi qanotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma

Yangiqanotli to’la metamorfozali hasharotlarga tavsifnoma

Yangi qanotli tula metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Yangi qanotli to’la metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Xasharotlar klassifikastiyasi