Xasharotlar klassifikastiyasi - Зоология - Рефераты

Xasharotlar klassifikastiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41 KB

Xasharotlar klassifikastiyasi tip: Bug’imoyoqlilar: - Arthropoda tip: Traxeyalilar: - Tracheata sinf: Hasharotlar; - Unsekta . sinf: Birlamchi qanotsizlar: - Arterugota sinf: Qanotlilar: - Pterugota Juda katta sinf bo’lgan hasharotlar sinfi tabiiy, ko’pgina mayda sistematik gruppalarga bo’linadi. Hasharotlar sinfi ikkita kenja sinfga bo’linadi. I) Birlamni q anotsizlar kenja sinfi - Arthropoda va 2) G’anotlilar kenja sinfi Pterugota. Bu ikkala gruppa turlar soni jihatidan juda xilma-xildir. 1) Kenja sinf - birlamchi q anotsizlar kenja sinfi ozgina turlarni o’z ichiga oladigan (1500 turdan orti q ) bo’lib, (10 tacha oila) va (180 dan ortig’) avlodni tashkil e tadi. Bu kichik kenja sinf bo’lib, ko’pgina oddiy belgilari bilan harakterlanadi. Bular q anotsiz hasharotlardir, ular avval boshidan q anotsizdir. Buning ma‘nosi shuki, ular q anotini, g’anday bo’lmasin biron sharoitga moslashish tufayli yo’q otgan emas, balki bu hasharotlarning ajdodlarida hech g’achon g’anot bo’lgan emas. Q anotlilar kenja sinfiga kiradigan hasharotlar o’rtasida ham ko’pgina q anotsiz turlari bor. Masalan, burga, bit, bir talay q andala hamda o’simlik bitlari va bosh q a ba‘zi bir hasharotlarning q anotlari bo’lmaydi. Lekin ular ikkilamchi q anotsizlar hisoblanadi chunki ular yashash sharoitining ta‘sirida q anotini yo’q otgan hasharotlardir. Ular q anotlilar kenja sinfiga kiradi. Ikkinchi kenja sinf - g’anotlilar tuzilish darajasi ancha turlicha bo’lgan hasharotlarni o’z ichiga oladi. Shuning uchun g’anotlilar kenja sinfini o’z navbatida ikki gruppaga yoki ikki bo’limga ajratgan ma‘g’ul:

1-bo’lim q adimgi q anotli hasharotlar (Palaeoptera) 2-bo’lim yangi q anotli hasharotlar (Neoptera) Bu holda birinchi bo’limga q anotlilarning tuzilishi jihatidan ham, bosh q a ba‘zi belgilari jihatidan ham ayrim e ng q adimgi belgilarini sa q lab q olgan hasharotlar kiradi. Ular unchalik ko’p emas - Ninachilar va kunlik kapalaklardan iborat. Q anotli hasharotlarga kiritilishi lozim, bo’lar hozirgi zamon e nsomofaunasida katta o’rin tutadi. Keyingi klassifikatsiya - yangi q anotli hasharotlar bo’limiga pastembrional rivojlanish tili kabi muhim belgi asos q ilib olingan, shunga ko’ra yangi q anotlilar bo’limini ikkita kenja bo’lim ga ajratish mumkin. 1 - kenja bo’lim - yangi q anotlilar, chala metamorfozli hasharotlar (epimorfoz) - Epimorpha. 2 - kenja bo’lim - yangi g’anotlilar, tulametamorfozli hasharotlar (golometamorfoz) - Metainorpha. Birinchi kenja sinf. Birlamchi q anotsizlar. Arterugota. Bu kenja sinf hasharotlarining bir muncha kamro q (200-300) (1500) tadan oshmaydigan turlarini o’z ichiga oladi. Tanasi 1,5-2 sm bo’ladi. Burgachalar, bo’lar oyo q dumlilar turkumiga kiradi. Q and tangachasi. Ko’pgina turlarning q orin sigmentlarida kichkina orti q lar uchraydi, bo’larni q orin oyog’larning rudimentlari deb hisoblash mumkin. Kollembol (oyo q dumli) q ornining 4-sigmentida maxsus ayrisi bo’ladi, bu ham o’zgargan q orin oyo q lardan iborat Hasharot tinch turganda ayrichasi q ornining tagiga g’ayirib turadi.G’orindumlilar ayrichasini tez org’aga siltab o’ziga xos ravishda sakraydi. Birlamchi q anotsiz hasharotlarning ko’zi yo’q . Xasharotlarning rivojlanishi ana - morfoz. Birlamchi q anotsizlarning amaliy jihatdan aytarlik katta ahamiyati yo’q . Ammo ulardan ba‘zilari poliz e kinlarga zarar etkazadi. Ko’pincha o’simliklar, chiriyotgan moddalar va shu kabilar bilan ozig’lanadi. Birlamchi hasharotlar ( q anotsiz) 4 turkumga bo’linadi..

Muylovsizlar - Rrotura q anotsiz hasharotlarning e ng oddiylari bo’lib, mo’ylovlari va ko’zlari yo’q , q ornining uchta oldingi sigmentida oyo q rudimentlari bor. Chirigan tunkada, daraxtlarning po’st- log’ida yashaydi. G o’shdumlilar - Diplura g’ornining uchida ikki bo’g’imli ipsimon ortig’lari borligidan shunday nom bilan ataladi. Ombirdumli oddiy hasharot. Bu iplar kichkina ombirga aylanadi. Oyog’dumlilar - ollembola q isman yu q orida tasvir e tildi. Bular faunamizdagi birlamchi q anotsizlar ichida e ng ko’p chraydiganidir. Ularning q ornida sigmentlari 6 tadan oshmaydi, q ornida sakrashga yordam beradigan ayrichasi bor. Vakillari - suvda yashaydigan oyo q dumli hasharot. Q ildumlilar- Nhusanura faunamizda oyo q dumlilar bilan birga ko’p uchraydi. Ularning tashg’i belgilaridan q uyidagilari harakterlidir: q ornining uchida uchta ipsimon ortig’i bor, q ornining deyarli hamma sigmentlarida oyo q cha rudimentlari bor. Vakili q and tangachasi. Ikkinchi kenja sinf. Q anotlilar - Pterugota. Hozirgi entomologiyada q anotli hasharotlar kenja sinfi katta-kichik ikki bo’limga bo’linishini yu q orida aytilgan e di. 1. Q adimgi q anotli hasharotlar (Palaeoptera) ninachi va kunlik kapalaklarni o’z ichiga oladi va 2. Yangi g’anotli hasharotlar (Neoptera) bo’limi, bu bosh q a hamma turkumlarni o’z ichiga oladi. Q anotli hasharotlar kenja sinfini shu ikki bo’limga ajratishda nima asos q ilib olingan. Birinchidan, ninachilar bilan kunlik kapalaklar va ikkinchidan q anotli bosh q a hasharotlar (to’g’ri q anotlilar q o’ng’izlar, pashshalar, parda q anotlilar va hakozo) tinch turganda q anotlari-yangi holatiga q aralsa, q o’nib turgan ninachilarning q anotlari ustki yuzalari bilan bir-biriga yopishib, yozilib yoki yug’origa ko’tarilib turishi bilan far q q ilishini ko’rish mumkin. Na ninachilar va na kunlik kapalaklar q anotlarini q o’ng’iz yoki suvarak kabi q orniga yopib turmaydi yoki kunduzgi kapalaklardan bosh q a hasharotlarda ko’rilganidek yopib, tananing ikki yonidan

pastga osiltirib turmaydi. Bu xususiyat shuning uchun di qq atga sazovorki, ninachilar va kunlik kapalak-larning g’anotlarini butun tana bo’ylab yig’a olmasligi ularning uzo q ajdodlaridan g’olgan juda g’adimgi belgidir. Paleozey erasining tosh-ko’mir davridayo q hasharotlar faunasi asosan shu harakterli belgiga ega bo’lgan formalardan iborat edi. Paleozey e rasida yashab bo’lib bitgan va hozirgi ninachilarga o’xshaydigan ninachilarning talaygina turlari hozir paleontologiyada ma‘lum. O’sha turlardan ko’plari juda yirik formalar bo’lib, q anotlari yozilganda kattaligi 50 sm va undan orti q bo’lgan. Ular tanasiga nisbatan boshi kichkinaligi, ko’zi birmuncha kichikligi, q orni kengligi va q orin uchida serkoladi (bo’g’imli orti q lari) borligi bilan ninachilardan far q q ilar edi. Ba‘zi turlarning ko’kragidagi birinchi sigmentda q anotga o’xshay digan g’alati burmalar bo’lgan. 1. Bu hasharotlar paleozoy e rasida hasharotlarning ustun turgan gruppasi bo’lsa kerak. Paleozoyda q adimgi q anotli hasharotlarning kamida 15-17 turkumi yashagan deb hisoblaydilar. Paleozoyda q adimgi q anotli hasharotlardan tash q ari yangi g’anotli hasharotlar ham bo’lgan, bo’lar to’g’ri q anotlilar bilan suvaraksimonlardan iborat e ng q adimgi turkumlar edi. Q anotli hasharotlarning bosh q a hamma turkumlari kechro q ( q adimgi q anotli hasharotlarning ko’pchiligi alla q achon q irilib ketgan va mezozoida ulardan fa q atgina ninachilar bilan kunlik kapalaklar kabi turkumlar q olganda) paydo bo’lgan. Albatta q adimgi q anotli hasharotlar yangi q a notli hasharotlardan q anotlarining vaziyati bilangina e mas, balki q anotlarining va bosh q a ba‘zi organlarining tuzulishida bosh q a belgilari bilan ham far q q iladi. Shunday q ilib, hozirgi q anotli hasharotlardan ninachilar bilan kunlik kapalaklar eng q adimgi gruppa o’lib, ular paleozoy e rasida yashab kirib bitgan g’adimgi q anotli hasharotlarga ya q in turadi. 1-bo’lim. Q adimgi q anotlilar – Palaeptera 1-turkum. Ninachilar - Odonata Ninachilar juda keng tar q algan bo’lib, chuchuk suv havzalari bor joylarning hammasida uchraydi, chunki ular lichinkalik holida suvda hayot kechiradi. Ammo ninachilar suv havzalaridan ancha uzo qq a uchib keta oladi, ba‘zi turlari e sa uzo q

masofalarni bosib, yangi joylarga gala-gala bo’lib ko’chib o’tadi. Ninachilar kunduzgi yirt q ich hayvonlar bo’lib, havoda turli tomonga q arab uchib yuradi va uchar e kan, o’z g’animatini (turli hasharotlarni) ovlaydi yoki o’simliklarga q o’ngan hasharotlarni tutadi. Ninachilarning 3000 gacha turi ma‘lum. Ninachilarning boshi va ko’zi katta: ko’zlari bosh tepasida ko’pincha bir-biriga tutashib turadi. Ninachi ko’zi katta bo’lganidek uchganda hamma tomonlarni ko’radi va o’zi poylab yurgan g’animat (hasharot) ancha narida e kanligini yaxshi biladi, u g’animatni ba q uvvat jag’lari bilan tishlab oladi. Ba‘zi ninachilarning q orni kengro q (Masalan, chinakam ninachilar gruppasiga kiradigan ninachilar), bosh q a ninachilar (strelok-lyutkalar) ning g’orni ingichka va cho’zig’ bo’ladi. Og’iz q ismi yirtkichlar uchun tipik ravishda tuzilgan, ya‘ni kemirishga moslashgan. Ninachilarning g’anotlari or q asiga yig’ilmasligini bilamiz. Ninachilarning q anotlari yi qq anda burilishiga yordam beradigan va yugal q ism deb ataladigan organi yo’q . Q anot tomirlari q alingina tur hosil q iladi. Ninachilar q anotlarining tuzilishi jihatidan ikkita kenja turkumga bo’linadi. 1) Teng q anotlilar - bo’larning oldingi va 2) Kunlik kapalaklar - Ephemeroptera. Kunlik kapalaklar ninachilardan kichkinaligi tanasining uzunligi 10-15 mm va oldingi hamda keyingi q anotlarining teng emasligi bilan ajralib turadi - kunlik kapalaklarning oldin gi q anotlari keyingi q anotlariga q araganda anchagina katta bo’ladi. Q orin uchida ikkita yoki uchta uzun dum ipi bo’ladi. Kunlik kapalakning butun tash q i tuzilishi havoda uchishdan ko’ra havoda suzishga yaxshiro q moslashgandir. Kunlik kapalaklar juda g’alati uchadi, ularning uchishini “tan ch a” deb bejiz aytilmaydi. Kunlik kapalak q anotlarini bir necha marta siltab, ma‘lum balandlikka parvoz g’iladi, so’ngra dum ninalarini kerib, xuddi parashyutda tushgandek pastga tushadi-da, yana yu q origa ko’tariladi. Q anotlari, kerilgan dum ninalari va oldingi ancha cho’zilgan birinchi juft uzun oyo q chalari hammasi birgalikda havoda suzishga juda q o’l keladi. Kunlik kapalaklar voyaga etganda ozi q lanmaydi, ularning jag’ apparati etilmagan, ichagi esa havo bilan to’ladir. Buning sababi shuki, kunlik kapalaklarning imagosi q is q a va q t yashaydi.

Ularning “kunlik kapalaklar” deb atalishi bejiz e mas. Kunlik kapalaklarning ko’pchiligi imago stadiyasida fa q at 2-3 soat yashab, suvga tuxum kuyadi-da, nobud bo’ladi. Ba‘zi turlari 2-3 kun yashaydi.

Foydalanilgan adabiyotgan ro`yxati 1.B.F.Natali - “Umurt q asiz hayvonlar zoologiyasi” Toshkent - 1 960 yil. 2.R.A.Olimjonov - “Entomologiya”. Toshkent - 1977 yil. 3. A.M.Muhammadiev - “Umurt q asizlar zoologiyasi” Toshkent- “O’ q ituv chi”-1977 yil. 4 . O.Mavlonov, B.Xurramov- “Umurt q asizlar zoologiyasi” Toshkent 1998 yil. 5. S.A.Murodov. Umumiy entomologiya kursi. Toshkent, Mehnat nashriyoti, 1986 yil.

Похожие

Entomologiya fanining maqsad va vazifasi

Hasharotlarning ekologiyasi

Yangi qanotli to’la metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Traxеya bilan nafas oluvchilar kеnja tipi

Yangi qanotli tula metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma