Zoologiya fani predmeti maqsadi ahamiyati va rivojlanish tarixi sistematikasi - Зоология - Рефераты

Zoologiya fani predmeti maqsadi ahamiyati va rivojlanish tarixi sistematikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Zoologiya fani predmeti maqsadi ahamiyati va rivojlanish tarixi sistematikasi Reja: 1 . Zoologiya fani obyektlari va predmeti. 2 . Zoologiya fani maqsadi , va vazifalari va ahamiyati . 3 . Zoologiya fanining paydo bo‘lishi, rivojlanish tarixi va shakllanishiga hissa qo‘shgan olimlar. 4 . O‘zbekistonda zoologik tadqiqotlarning rivojlanishi. 5 . Zoologiya fanining soha va tarmoqlari. 6 . Umurtqasiz hayvonlar olami bilan tanishuv. 7 . Hayvonot sistematikasining asoslari. Kladistik metod.

Zoologiya fanining obyekti va predmeti. Zoologiya fanining asosiy o‘rganadigan obyekti va predmeti – Hayvonot dunyosidir. Shuning uchun zoologiya fanining maqsadi va vazifalari – hayvonot dunyosini planetamizda tutgan o‘rni, biosfera va insoniyat hayotidagi ahamiyatini o‘rganishdan iboratdir. Eramizdan bir yarim mlyard yilcha muqaddam eng sodda shaklda paydo bo‘lgan va uzoq davrlar mobaynida murakkab takomillanish jarayonlari asosida rivojlanib, hozirgi davrda yer planetasining deyarli hamma qismini egallagan hayvonlar dunyosi nihoyatda xilma-xildir. Odamzod hayotining dastlabki rivojlanishi, hayvonot dunyosi bilan mustahkam bog‘langan holda borgan. Turli arxeologik qazilmalar odamzodning rivojlanishi va hayotida turli xil hayvonlar katta o‘rin tutganligidan dalolat beradi. Odamzod ibtidoiy rivojlanish davrlarida turli xil umurtqasizlar, baliqlar va sut emizuvchi hayvonlarni ovlab hayot kechirgan bo‘lsa, keyinchalik ba’zi sut emizuvchi hayvonlarni o‘ziga o‘rgatib, xonakilashtira borgan. F. Engelsning ko‘rsatishicha mazkur hodisa, ya’ni hayvonot mahsuloti (go‘sht, hayvon oqsili)dan foydalanish insonning shakllanishida ahamiyatga ega bo‘lgan. Shuning uchun ham qadimgi davr odamlarida bir qancha hayvonlarning tuzilishi, hayoti hatto ularning o‘zaro munosabatlari va xulq-atvori to‘g‘risidagi ma’lumotlar to‘plana borganligi aniqlangan. Zoologiya fani maqsadi , vazifalari va ahamiyati . Ayni vaqtda hayvonlarning 2mln dan ortiq fanga ma’lum bo’lsa shundan 1,5 mln dan ko’prog’ini umurtqasiz hayvonlar tashkil etadi. Umurtqasiz hayvonlar eng qadimiy hayvonlar bo’lib, turli xil muhit sharoitlarda yashashga muvofiqlashgan, suvda, tuproq va loylar orasida, er yuzida, havoda uchraydi, shuiningdek boshqa tirik organizimlar (simbioz, parazit) ichida yashaydi. Umurtqasiz hayvonlarni tabiat va inson hayotidagi ahamiyati nihoyatda turli- tumandir.

1. Tabiyatda modda almashinuvida - (tutli xil umurtqasizlar o’simliklar bilan oziqlanib ularni mineral moddalarga aylantiradi (tuproq hosil bo’lishi, o’likxo’r hayvonlar maydalaydi, ya’ni geterotrof organizimlar organik moddalar bilan oziqlanadi). Tabiatdagi oziqa zanjiri - bu organik moddalar harakati demakdir. 2. Er yuzida okeanlarning cho’kindi sathi umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlaridan hosil bo’lgan foraminaferalarning (29% yoki 128,5 mln kv. km. nurlilar - 3,4% marjon nolinlar - 3%) bulutlar, ninatanlilar, molyuskalar. Shunday qilib, okeanlarning 36% yoki ye r qoplamining 25% um u rtqasiz hayvonlarnning qoldiqlaridan tashkil topgan. Marjon p oliplardan riflar hosil bo’lgan. Avstraliya qit’asi yonida 2300 km uzunlikdagi h ajmi 51 ming kv . km orollar sistemasi bunga misoldir. 3. Yer qatlamlarining yoshini aniqlashda, yer osti qazilma boyliklarini topishda umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlari hal qiluvchi ma’lumotlarni beradi: foraminaferalar, qisqichbaqasimonlarning chiganoqlari, bulutlar, marjon poliplar va boshqalarning qoldiqlari neft va ko’mirlar topishda edifikator vazifasini o’taydi. Tabiatdagi gulli o’simliklarning (yopiq urug’lilar) 80 % asosan hashoratlar yordamida changlanadi (arilar, ikki qanotlilar, kanalar qo’ng’izlar va boshqalar). Umirtqasiz hayvonlar inson uchun xizmat qiladi: a) Odamlar oziq-ovqat sifatida turli - tuman qisqichbaqasimonlar, mol l yuskalar ninatanlilar, yomgir chuvalvchangi har yili (M: 1963 yilda ) 66 mln tonna (umumiy oziqlanadigan baliqlarning 10%) ovlanadi. Asalaridan asal olinadi. b) Bezaklar tayyorlanadi: marvaridlar-brilliantlar, sadaflar boshqalar shular jumlasidandir. v) Kiyim - kechak sifatida foydalaniladi. Bundan 5000 yil oldin ipak qurtidan pilla ishlab chiqarish (Xitoyda) yo’lga qo’yilgan. d) Dori - darmon sifatida umurtqasiz hayvonlar zaharidan foydanilmoqda: chayon, arilar, qoraqurt zahari. e) Lak - buyoqlar olinadi: ba’zi mollyuskalar va h ashoratlardan qimmatbaxo buyumlar olinadi.

f) Xalq medisinasida foydalanish: medisina zulugi, arilarga chaqirtirib im munitet hosil qilish va boshqalar. k) Qisjloq xo’jaligi zararkunandalari va parazit organizimlarga qarshi kurashish, ularning tabiiy kushandalaridan foydalanish. Masalan: trixogramma, oltinko’z, yaydoqchilar va boshqalar (bular biolaboratoriyalarda kupaytiriladi). 4. Umirtqasiz hayvonlar ilmiy tekshirish va o’quv mashg’ulotlari uchun muhim ob’ekt sifatida xizmat qiladi (drozofilla pashshasi va boshqalar). 5. Yangi texnikaviy asbob-uskunalar yaratishda mu h im o’rin tutadi. Bionika fanining yutuqlaridan foydalanish. Umirtqasiz hayvonlarning ko’pchiligi qishloq xo’jaligi ekinlari va o’rmonlarning eng xavfli zararkunandalari hisoblanadi. Er yuzida hosildorlikning 20% gacha yo’q bo’lishiga sabab bo’ladi. Zoologiya fanining vazifalari: Umurtqasiz hayvonlarning 150 mingdan ortiq turi parazitlar va kasallik tarqatuvchilar bo’lib, odam, hayvon va o’simliklar uchun eng xavfli kasaliklarni keltirib charadi. Masalan: dizenteriya amyobasi lekshmannoz, pashshaxo’rda, bezgak, kanalar va qon so’rar hashoratlar. Bu zararli vakillariga qarshi biologik kurash tadbirlarini ilmiy ishlab - chiqarish zoologiya fani vazifalaridan biridir. Bundan tashqari hayvonot olamining taraqqiyot qonunlarini bilgan holda himoya qilish (Qizil kitob), foydalilarini kupaytirish, eng zararlilarini nisbiy cheklash, yangi-yangi zotlatini yaratish kabilardan iborat. Zoologiya fanining paydo bo‘lishi,rivojlanish tarixi va shakllanishiga hissa qo‘shgan olimlar. Zoologiya fani ham, boshqa biologiya kabi, oz tarixiga ega. Zoologiya qadimiy fanlardan hisoblanadi, sababi insoniyat paydo bo’lgandan buyon, uning hayoti (ovqatlanishi, kiyinish va boshqalar) bevosita hayvonot olami bilan bog’langan. Ibtidoiy jamoa davrida hayvonlar mahsulotidan foydalanish bilan birga, ular hayvonlarni tuzilishi, yashash joylari, xulq-atvorlari va boshqa xususiyatlarini bilishgan. Hatto hayvonlarga nom quyishgan, rasmlarini chzishgan. Lekin hayvonlar haqida yozma ilmiy ma’lumotlar bizning eramizgacha yashab

o’tgan buyuk grek ensiklopedist olami Aristotel’ (Arastu) (384-322) asarlaridan ma’lum. Aristotel’ 450 dan ortiq hayvonlar turini bilgan. Uzining «Hayvonlar tarixi», «Hayvonlarning paydo bo’lishi» kitoblarida o’ziga ma’lum bo’lgan barcha hayvonlar turini ikkita katta guruhga bo’ladi. 1-guruppa - Qonli hayvonlar. 2-guruppa - Qonsiz hayvonlar. Qonli va qonsiz hayvonlar o’z navbatida quyidagi 5 guruppachasiga bo’linadi. 1). Bola tug’uvchi to’rt oyoqli junli hayvonlar. 2). Tuxum quyuvchi to’rt oyoqlilar (amfibiya va reptiliyalar). 3). Tuxum quyuvchi ikki oyoqli patlilar (qushlar). 4). Bola tug’uvchi oyoqsizlar, suvda yashab kislorod bilan nafas oluvchilar (kitlar). 5). Tuxum q o’ yuvchilar, terisi silliq yoki tangachalar bilan qoplangan (baliqlar). Qonsiz hayvonlarni esa 4 guruppachaga bo’ladi: 1). Boshida oyoqlari bo’lgan yumshoq tanlilar (boshoyoqli mollyuskalar). 2). Yumshoq p o’ stlilar (qisqichbaqasimonlar) 3). Shilimshiq terililar (mol l yuskalar). 4). H ashoratlar (o’rgamchaksimonlar, mol l yuskalar va boshqalar). Arestotel’ hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirish va tarqalishi to’g’risida ma’lumotlarni keltiradi. Eramizning 23-79 yillarda yashab o’tgan italiyalik olim Gay Pliniy «Tabiiat tarixi» nomli 37 tomli kitobida o’sha davrda ma’lum bo’lgan barcha hayvonlarni ta’riflab berdi. Din va xurofot hukm surgan O’rta asrlarda tabiatni o’rganish qat’yan man qilinadi, ilm-fan nomoyondalari esa ta’qib ostiga olindi, jumladan zoologiya fani sohasi bo’yicha ham. XIV-XV asrlar (uyg’onish davri) da ilm-fan taraqqiyoti sohasida muhim kashfiyotlar qilinadi. Ayniqsa bu sohada Evropa qit’asi olimlarining ishi namunali

edi. Naturalist T. Gesner ning (1516-1565) 17 tomli «Hayvonlar tarixi» asari paydo bo’ldi va bu asar enseklopediya bo’lib xizmat qiladi. Zoologiya fanining taraqqit etishida XVII asrda mikroskopning kashf etilishi (1665) katta ahamiyatga ega bo’ldi. Golland olimi Antoni levenguk (1632-1723) o’zi yasagan mikroskoplari yordamida birinchi marta oddiy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan bir ho’jayrali jonvorlarni (sodda hayvonlarni) kashf etdi va «Mikroskop yordamida ochilgan tabiat sirlari» kitobini yozdi. Hayvonot olamining zamonaviy sistemasi to’grisidagi ta’limot XVIII asrda paydo bo’ldi. Bu ta’limotning asoschisi Sheved olimi Karl Linney (1707-1778) hisoblanadi. U 1735 yili «Tabiat sistemasi» nomli kitobini nashr etdi (hayot davrida 13 marta bosilib chiqdi). K. Linney 4208 tur hayvonlarni bilar edi. Olim hayvonlar sistemasini tuzar ekan birinchi marta avlod, turkum va sinf degan sistematik kategoriyalarni asoslab, fanga joriy etdi. O’ziga ma’lum bo’lgan barcha hayvonlar turini 6 sinfga (sut emizuvchilar, qushlar, darrandalar, baliqlar, h ashoratlar va chuvalchanglar) bo’ladi. K. Linneyning y’ani bir xizmati hayvonlarni “qo’sh nom” bilan yuritishni, ya’ni “binar nomenklatura” ni joriy etdi. Har bir hayvon turi ikki nom bilan - birinchi so’z avlod nomi bo’lib, bosh harf bilan ikkinchi so’z esa turning nomi bo’lib kichik harf bilan yozilishini aytadi. Qush nomlar lotin al’faviti va lotin tilida yuritilishini, hamda xalqaro nom sifatida qabul qilinishini taklif etadi. Masalan: Odam askaridasi - Ascarius lumbricoides , cho’chqa askaridasi - Ascarius suum. K. Linneyning ana shu ilmiy sistematikasidan keyin dunyo olimlari bir-birini tushina oladigan bo’lishdi. Chunki bitta tur Masalan: ch o’ chqa as k aridasi - Ascarius suum har bir davlatda o’z tillari bilan nomlanar edi. Natijada bitta tur unlab, yuzlab nomlar bilan yurar edi. K. Linney ilmiy sistematika fanining asoschisi sanaladi. Lekin u dunyoqarashi bo’yicha metafizikdir. Linney turlar o’zgarmaydi, sistematik guruhlar o’rtasida bo’glanishlar yo’q deb aytadi. Fransuz olimi J. Byuffon (1707-1768) o’z hayvonot dunyosiga doir barcha ma’lumotlarni to’plab «Tabiat tarixi» degan 16 tomli asar yaratdi va unda birinchi bo’lib turlarining o’zgarishi to’g’risida fikrini bildirdi.

Morfologiya, anatomiya va embriologiya fanlarining taraqqiyoti bilan bog’langan holda hayvonlar sistemasi ustida ham ishlar olib borildi. Jon Rey (1627-1705) fanga tur tushunchasini (takson) kiritdi va takson (sistematik birlik) darajasiga kutardi. Evolyutsion ta’limotning asoschilaridan bo’lgan fransuz olimi Jan Batist Lamark (1744-1829) hayvonlar (ayniqsa umurtqasizlar) anatomiyasini o’rganish bo’yicha ko’plab tadqiqot ishlarini amalga oshirdi va 1809 yili «Zoologiya falsafasi» kitobini nashr etdi. J. Lamark hayvonlar sistematikasi bo’yicha ishlab o’ziga ma’lum barcha hayvonlar turlarini 6 ta bosqich va 14 sinfga bo’ldi. I. bosqich. 1-sinf. Infuzoriyalar. 2-sinf. P oli p lar. II. bosqich 3-sinf. Shu’lalilar. 4-sinf. Chuvalchanglar. III. bosqich 5-sinf. H ashoratlar 6-sinf. O’rgamchaksimonlar IV. bosqich 7-sinf. Qisqichbaqasimonlar. 8-sinf. Halqali chuvalchanglar. 9-sinf. M o’ ylov oyoqlilar. 10-sinf. M o l l yukalar . V. bosqich 11-sinf. Baliqlar 12-sinf. Sudralib yuruvchilar. VI. bosqich 13-sinf. Qushlar. 14-sinf. Sut emizuvchilar

Shunday qilib Lamark umurtqasiz hayvonlarni 10 ta sinfga, umirtqalilarni esa 4 sinfa bo’ladi. Bu sistematika K. Linney sistematikasiga nisbatan ilmiy va mukammallashgandir. (Linney umurtqasizlarni atiga 2 sinfga bo’lga edi). J. Lamark birinchi marta hayvonlarni: umurtqali va umirtqasizlarga bo’ladi. U turlar o’zgarmaydi xususidagi metafizik qarashlarga zarba berdi. XVIII va XIX asr boshlarida hayvonot dunyosining xilma-xilligi va tuzilishini har tomonlama o‘rganish va zoologik sistemani rivojlantirishga Spalantsani, Byuffon, Sent-Iler, kabi G‘arbiy Yevropa olimlari va shuningdek Lomonosov, Pallas, Volf, K. Ber va F. Rule kabi olimlar katta hissa qo‘shdilar. Nemis olimi Gekkel’ biogenetik qonunchi kashf etdi. XIX asr boshlarida fransuz olimi Jorj Kyuve (1769-1822) zoologiya faniga tip kategoriyasini kiritdi va hayvonlar sistematikasini tuzdi. U hayvonot olamini (1822) 4 ta tipga bo’ldi. Tiplarni esa sinflarga bo’ldi. I tip um u rtqalilar. 1-sinf. Sut emizuvchilar. 2-sinf. Qushlar. 3-sinf. Sudralib yuruvchilar. 4-sinf. Baliqlar II tip. Yumshoq t anlilar. 1-sinf. Bosh oyoqlilar. 2-snif. Qanot oyoqlilar. 3-sinf. Boshsizlar. 4-sinf. Elka oyoqlilar. 5-sinf. Qorin oyoqlilar. 6-sinf. M o’ ylov oyoqlilar. III tip. B o’ g’imlilar 1-sinf. H alqali chuvalchanglar. 2-sinf. Qisqichbaqasimonlar. 3-sinf. O’rgamchaksimonlar. 4-sinf. H ashoratlar.

IV tip. Shu’lalilar. 1-sinf. Igna tanli. 2-sinf. Chuvalchanglar. 3-sinf. Otuvchilar. 4-sinf. Poli p lar. 5-sinf. Infuzoriyalar. Jami 19 ta sinfdan iborat. Kyuv’e metafizik bo’lganligi uchun turlar o’zgarmaydi deb aytadi. Shuningdek o’zi tuzgan 4 ta tip o’rtasida bog’lanishlar yo’q deb, hayvonot olamini bir biriga qarindoshligini inkor etadi. Ma’lumki hayvonlar tabiiy sistematikasini tuzish, hayvonlar dunyosining tarixiy rivojlanishini (filogenez) hamda har bir hayvonlar guruppasining kelib chiqishi jihatdan ozmi ko’pmi qarindoshlar darajasini aks ettirish kerak. Zoologiya fanida ana shunday evolyusion g’oyalar faqat mashhur ingiliz olimi Charlz Davrin (1809- 1882) ning «Tabiat tanlanish yo’li bilan turlarning kelib chiqishi» (1859) asari bosiblib chiqqandan so’ng tola-tukis o’z ifodasini topdi. Ch. Davrin organik olamin evolyusion taraqqiyoti qonunlarini o’rganib, hayvonat olamini tabiiy ravishda paydo bo’lganligini va rijovlanganligini o’z asarlarida isbotlab berdi. Shundan keyingina haqiqiy tabiiy sistematikasi ishlab chiqish mumkin bo’ldi. Zoologiya fanining taraqqiyotida rus olimlarining xizmatlari benihoyat kattadir. Rossiyada hayvonlarni o’rganish bo’yicha ilmiy ishlar Pyotr I davridan boshlangan. U chet mamlakatlardan turli hayvonlarning kolleksiyalarini keltirib, zoologiya muzeyini tashkil qildi. Rus olimlaridan birinchi bo’lib K. F. Vol’f (1734-1794) turlari o’zgarmasligi to’grisida metafizik qarashlarga qarshi chiqdi va organlarni tuxum xujayradan asta sekin o’sib rivojlanishi haqidagi o’zining enigenetik nazariyasini metafizik nazariyaga qarama-qarshi quydi. O’rta Osiyoda zoologiya fanini rivojlanishida Abu Ali bin Sino (980-1037) o’zing «Kitob ash-shifo» asarida odamlarning ichagida parazitlik qiluvchi chuvalchanglar, ular keltirib chiqaruvchi kasalliklar, hamda ularni davolash to’g’risida juda ko’p ma’lumotlarni keltiradi. U parazitlarni turlarga ajratib «katta

va uzun qurt», «dumoloq qurt», «qovoq urug’iga o’xshash qurt» deb nomlaydi va nomlar hozirgacha ilmiy asarlarda saqlanib kelinmoqda. Ibn Sinoning asarlari K. Linneyga ham ma’lum bo’lgan, shuning uchun ham Linney tasvirlagan o’zsimliklarning biriga «Avis h enna» (Ibn Sino) deb nom q o’ ygan. Zaxriddin Bobur (1483-1530) «Boburnoma» asarida hayvonlar to’g’risida ilmiy ma’lumotdan keltiradi. Kitobda Hindistonda uchrovchi 60 dan ortiq um u rtqali h ayvonlar to’g’risida ma’lumotlar berilgan. Jumladan, hayvonlar yashash muhitga qarab: quruqlik hayvonlari, suv yaqinida uchrovchi hayvonlar va suv hayvonlariga ajratgan. Yuqoridagi ma’lumotlardan aniq bo’ldiki, Markaziy Osiyo jumladan O’zbekistonning hayvonat olami maxsus o’rganilgan emas. Faqat XIX asrning ikkinchi yarmida rus sayo h atchisi va olimi Nikolay Aleksandrovich Seversov hayvonlarni o’rganish ishini boshlab berdi. 1857-1879 yillari Tyan’shan va Pomir tog’lari hamda, Qizilqum bo’ylab bir necha ilmiy ekspedisiyalar uyushtirib, u erlarning hayvonlari va tabiatini o’rgandi. Markaziy Osiyo hayvonat dunyosini o’rganishda tabiatshunos olim A. P. Fedchenkoning hizmatlari juda kattadir. Olim 1868-71 yillari Oloy va Zarafshon bo’ylab o’tkazilgan ilmiy ekspedisiyalarda 4000 dan ortiq hayvon turi (asosan hashorotlar) dan kolleksiyalar to’pladi. A. P. Fedchenko O’zbekistonda, xususan Samarqandda yashab birinchi bo’lib rishtaning biologiyasini o’rgandi va rishtaning rivojlanish sikliga (oraliq xo’jayralari sifatida) siklopning qatnashishini isbotladi. V. F. Oshanin (1844-1945) Oloy vodiysi, Zarafshon, Turkiston tizma tog’lari va Pomir tabiatini tekshirib «Turkiston qandalalari» (1891) kitobini yozdi. Asarda 700 dan ortiq turlari to’g’risida ma’lumotlar beradi. Uning tashabbusi bilan 1875 yili Toshkentda tabiat muzeyi tashkil etildi. O’zbekiston faunasini (xususan gel’mentlarni) o’rganishda K. I. Skryabin (1878-1972) ning xizmatlari kattadir. XX asrning 20-30 yillarida Markaziy Osiyoda parazitar kasalliklar keng tarqalgan edi. Bu sohada N. I. Xadukin (1896-1954), E. N. Povlovskiy (1884- 1965), K. I. Skryabin (1878-1972), L. M. Isayev (1868-1964) va boshqalar

parazitlarni o’rganish va tugatish sohasida ko’p ish qilishdi. Jumladan shaxsan L. M. Isaev rahbarligi va ishtirokida O’rta Osiyoda rishta va bezgak kasalliklari tugatildi. O’zbekistonda zoologiya fanining rivojlanishi va mahalliy xalqdan ilmiy kadrlarning etilishida 1920 yil tashkil etilgan Turkiston Davlat Universiteti beqiyos katta rol o’ynaydi. Universitetda ishlagan yirik biolog olim A. L Brodskiy (1882- 1943) bir ho’ jayrali hayvonlarni o’rganadi. D. N. Kashqarov (1878-1941) Markaziy Osiyoda ekologik tekshirishlarni boshlab berdi. Akademik T. Z. Zoxidov Qizilqum hayvonlari ekologiyasini o’rgandi va zoologiya bo’yicha bir nechta kitoblar yozdi. Zoologiya sohasidagi tadqiqotlarning rivojlanish ayniqsa XVIII asrda Rossiya fanlari akademiyasi (1725) va Moskva Davlat Universiteti (1755) tashkil etilgandan keyin yana yuqori pog’onaga ko’tarildi. Qator ilmiy ekspedisiyalar uyushtirildi, jumladan, P. S. Pallas (Povol’je). Sibir va Uralni, G. V. Stiller-Uzoq Sharqni, K. M. Ber-Volga bo’yini, N. M. Prejival’skiy, A. P. Fedchenko va P. K. Kozlov-Markaziy va O’ra Osiyo hududlaridagi hayvonlarni o’rganishib, juda ko’p zoologiya kolleksiyalar yig’ilishadi va shu materiallar asosida ko’plab ilmiy asarlar yoziladi. Masalan: P. S. Pallas «Rus osiyosi zoogeografiyasi» kitobini yozadi. Bir guruh olimlar suv havzalari-dengiz va okeanlar, daryo va ko’llarda uchrovchi hayvonlarni o’rganadilar (N. M. Knipovich dengizini). Zoologiya fanining rivojlanishida K. F. Rul’e (1814-1858) evolyusion dunyoqarashning shakillanishida, N. A. Seversov (1827-1885) ekologiya va zoogegografiya sohasida, K. M. Ber (1792-1876) embriologiya (hayvonlar embrioning o’xshashligi to’g’risidagi qonunni ochdi). V. O. Kovalevskiy (1842- 1905) zoopoleantologiya sohasi bo’yicha, I. I. Mechnikov (1845-1916) va A. O Kovalevskiy (1840-1901) evolyusion embriologiya va ko’p xo’jayrali hayvonlarning kelib chiqishi bo’yicha qilgan ishlari nihoyatda katta ahamiyatga ega. Zoologiya sohasidagi tadqiqotlar miqyosi ayniqsa XX asrda yanada o’sdi. Hayvonat dunyosini o’rganish rejali asosida va kompleks ravishda olib boriladigan

bo’ldi. Bu so h ada A. N. Seversov (evolyusion morfologiya). N. K. Kozlov (genetika), E. N. Novlovskiy va N. A Xolodkovskiy (parazitologiya). K. I. Skryabin’ (gel’mentologiya), V. A. Dogel (protistologiya va parazitlar ekologiyasi), V. N. Beklemishev (solishtirma anatomiya). G. Ya. Bey-bienko (entomologiya) va boshqa zoologlarning ilmiy maktablari katta yutuqlarni qo’lga kiritishdi va muvaffaqiyat bilan o’z faoliyatlarini davom ettirishdi. O‘zbekistonda zoologik tadqiqotlarning rivojlanishi. Xalqimiz qadimdan biologik madaniy merosga ega bo‘lib kelgan. O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muhammad Muso al- Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va b.q.r. tabiiy fanlarini rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. O‘rta Osiyoni tabiatini o‘rgangan olimlardan I.A.Seversov, A.N.Krasnov, D.N. Kashkarov, E.R.Korovin maktablarini shakllanishida bioekologik yo‘nalish muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Kashkarov D.N, Zoxidov T.Z, Meklenburtsov R.N. o‘z ilmiy asarlarida O‘rta Osiyo biotsenozlarini bioekologik nuqtai-nazardan tasvirlab berishgan. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi FA O‘simliklar va hayvonot olami genafondi instituti olimlari O‘zbekiston hayvonot olamiga bag‘ishlangan ishlarni olib borganlar va bormoqdalar. O‘zbekistonda ekologik yo‘nalishdagi ishlarning asoschilari D.N.Kashkarov, va E.P.Korovin hisoblanadi. Ularning 1930 yillarda chop etilgan “Muhit va jamoa”, “O‘rta Osiyo va Qozoston cho‘llarining turlari va ulardan xo‘jalikda foydalanish istiqbollari”,” Cho‘ldagi hayot” asarlarining yaratilishi bo‘ldi. O‘zbekistonda hayvonot olamini o‘rganish D.N.Kashkarov faoliyati bilan boliq. U 1928 yilda AQSH ga bordi va bu erda biologiya jumladan zoologiya o‘sha vaqtda ancha rivojlangan edi. U 7 oy yirik ekologlarning Adams, SHelvord, Chepman, Grinell, Elli, Teyler, Forxis va boshqalarning ishlarini o‘rgandi va 12 ta universitet, muzey va qo‘riqxonalar bilan tanishdi. Uning davomchilari zoolog-olimlar akademiklar T.Z.Zoxidov, A.M.Muhammadiyev, O‘zFA sining muxbir a’zolari V.V.Yaxontov,

M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov hayvonot olamining tadqiq qilishda izlanishlar olib borganlar. Bu borada E.Gan, O.G.Davletshina, M.Qodirova, X.S.Solixboyev, O.P.Bogdanov, G.I.Ishunin va b.q.r. ishlari ham tahsinga sazovar. Bugungi kunda O‘zR FA O‘simliklar va hayvonot olami genafondi institutining bir guruh zoolog olimlari hamda O‘zR FA muxbir a’zosi, prof. D.A.Azimov boshchiligidagi olimlarning olib borayotgan ishlari mustaqil Vatanimizda hayvonot olami ekologiyasining dolzarb muammolariga bag’ishlangan Zoologiya fanining soha va tarmoqlari Zoologiya rivojlana borishi bilan bir qatorda uning ma’lum bo‘limlari: hayvonot olamining tuzilishi, sistematik guruhlari, geografik tarqalish qonuniyatlari yoki hayvon organlarining hayotiy yo’nalishlarini o‘rganadigan ayrim zoologik fanlar vujudga kela boshladi. Shunday qilib zoologiya bir qancha bilimlarni birlashtirgan fanlar sistemasiga aylandi. Hayvonlarning tuzilishi va individ (embrion) rivojlanishini Morfologiya fani tekshiradi.Morfologiya o‘z navbatida anatomiya, gistologiya, sitologiya, embriologiya, qiyosiy anatomiya, qiyosiy embriologiya, molekulyar biologiya kabi qator fanlarga ajraladi. Sistematika – hayvonot dunyosining sistematik takson guruhlari va ularning o‘zaro qarindoshlik munosabatlarini o‘rganadi. Filogeniya – har bir guruh vakillari o‘rtasidagi o‘zaro o‘xshashliklarni, embrion taraqqiyoti hamda ularning qadimgi (paleontologik) avlodlarning tuzilish hususiyatlari asosida turlarning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi masalasini o‘rganadi. Paleozoologiya - hayvonlarning toshga aylangan qadimgi qazilma avlodlari va ular bilan hozirgi guruhlar o‘rtasidagi qarindoshlik (filogenetik) munosabatlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Ekologiya - hayvon organizmlarini, ular yashab turgan organik muhit (o‘simlik va boshqa hayvon turlari) va noorganik muhit o‘rtasidagi munosabatlar, moslanishini o‘rganadi.

Fiziologiya - hayvon organlarining vazifalari va ularda kechadigan sheriklik hodisalari va yo’nalishlarini aniqlash, tadqiq qilish bilan shug‘ullanadi. Bulardan tashqari zoologiyaning ma’lum yo’nalishda tadqiqot ishlarini olib boradigan maxsus sohalari shakllangan bo‘lib, ular har bir soha: bir tip yoki bir sinfga mansub bo‘lgan hayvonlar guruhini har tomonlama chuqur o‘rganadi. Masalan, shu yo’sinda: protistologiya- sodda hayvonlar, gelmintologiya, entomologiya, malokalogiya ixtiologiya, ornitologiya, teriologiya kabi fanlar vujudga kelgan. Umurtqasiz hayvonlar olami bilan tanishuv. Umurtqasiz hayvonlarni o‘rganish nihotda beqiyos hayvonot olamini bilish uchun katta yo‘l ochadi. Umurtqasiz hayvonlarning nihotda ko‘pligi va xilma- xilligi ularga bo‘lgan dunyoqarashni lol qoldiradi va ilmiy kashfiyotlar qilishga manbai bo‘lib xizmat qiladi. Umurtqasizlar yer yuzida mavjud bo‘lgan hayvonot olami turlarining 99% ni tashkil etadi. Hozirgi kunda bir paytlar yer yuzida yashagan umurtqasizlarni 1 mlndan ortiq turlari qayd qilinganligini hisobga olsak, hayvonot olamining yerda yashagan va tarqalgan umumiy turlar soni 30 mln dan oshadi. Bir qaraganda umurtqasizlar xilma-xilligi va soni oxiri yo‘qdek tuyuladi. Lekin bu xima-xillik qaysidir umumiy o‘xshashlik tomonlari bilan oson o‘rganiladigan mavzu bilan ifodalanadi. Hayvonot olamini guruhlash, tabaqalash, ( taksonlar) ga ajratish mavzulardan biri – ya’ni har bir taksonni “ tuzilish plani ” ( Bauplan ) orqali ifodalash, nomlash hisoblanadi. Bunga misol qilib bo‘g‘imoyoqlilar taksonini olish mumkin. Bugungi kunda bo‘g‘imoyoqlilarga kiruvchi bir necha yuz minglab turlar uchun: tana segmentlarga bo‘lingan, lichinka o‘sishi vaqtida tashlaydigan tashqi –ekzoskelet va bo‘g‘imoyoqlar xosdir. Hayvonot sistematikasining asoslari. Kladistik metod. XVIII asr boshlariga kelib hayvonot dunyosini o‘rganishda ma’lum qat’iy tartib va sistemani joriy etish zaruriyati yaqqol sezila bordi va shu zaruriyat ta’sirida shved olimi К.Линней (1707-1778) ning “sun’iy sistema” deb ataluvchi ancha qulay turkumlashtirish metodi vujudga keldi.

K. Linneyning 1735 yilda nashr etilga “Tabiat sistemasi” nomli kitobida bayon etilgan mazkur hayvonot sistematikasiga asos etib TUR kategoriyasi olingan. K. Linney ta’rifcha dunyodagi hayvonlar turlardan tarkib topgan. Har bir tur – bir ota-onaning bolalari kabi bir-biriga o‘xshash bo‘lib, ular o‘zaro erkin qo‘shila oladi, shu bilan birga naslli (ko‘paya oladigan) nasl bera oladi. Mazkur ta’rifga muvofiq, masalan: ot bilan eshak erkin qo‘shilmaydi, erkin qo‘shilsa ham nasl bera olmaydi. Shu qoidaga muvofiq bir-biriga juda o‘xshagan turlar bir urug‘ (avlod)ga birlashtiriladi. Masalan: it, bo‘ri, qashqir turlari bir-biriga o‘xshaydi, binobarin ularni bitta itlar urug‘iga birlashtiriladi. O‘z navbatida bir-biriga har tomondan o‘xshash urug‘lar mavjud. Masalan, itlar urug‘i sirtlonlar urug‘iga o‘xshash. Bu o‘xshash urug‘lar oila deb ataladigan guruhlarga birlashtiriladi. Ko‘p oilalar ham o‘zlarining hayotiy yo’nalishlari tuzilishlari bilan bir- birlariga o‘xshagan, itlar, mushuklar, qunduzlar oilalari yirtqichlar turkumiga birlashtirilgan. Turkumlar o‘z navbatida sinflarga birlashtirilgan. Mazkur sistema hayvonlarning tashqi yaqqol ko‘ringan belgilariga asoslanganligi uchun uni olimlar “Sun’iy sistema” deb ataydi, shu bilan birga K. Linney sistemasida hayvon turlarini nomlarini lotin tilida va mazkur tur mansub bo‘lgan urug‘ning nomi qo‘shib aytilishi joriy qilindi. Masalan: itlar turi - C anus- canus (itlar urug‘iga kiradigan it) bo‘rilar turi Canus-lupus (itlar urug‘iga kiradigan bo‘ri) sherlar turi Pelus leo – (mushuklar urug‘i – sher) Pelus tigris – ( mushuklar urug‘i - yo‘lbars) Turlarni nomi urug‘ nomiga qo‘shilib aytilgani uchun bu qoidani “binar nomenklatura” (ikki yoqlama yoki qo‘shaloq nomlanish) deb ataldi. K. Linney tuzgan sistemaga solish qoidasi hayvonot dunyosini o‘rganish uchun juda katta turtki bo‘ldi. Shuning uchun ham “Tabiat sistemasi” 43 yil ichida 13 marta qayta nashr etilib, tabiatshunoslarning asosiy qo‘llanma kitobiga aylangan edi. Shu bilan birga yangi topilgan turlarning nomi ortib bordi. Agarda “Tabiat sistematikasi” ning

dastlabki (1735 yil) nashrida 4208 ta tur ko‘rsatilgan bo‘lsa uning so‘ngi nashrida hayvonot turlarining soni 20 mingdan oshib ketdi. Keyinchalik hayvonlar sistemasi haqidagi fan rivojlana borib “tabiiy sistemaga” yaqinlashtrildi. Bu sohada frantsuz olimlari J.B.Lamark, J.Sent-Iler va J. Kyuve larning xizmatlari katta bo‘ldi. Mashhur olim J.B.Lamark (1744-1829 yil) umurtqasiz hayvonlarning tuzilishi va ularning sistematik holatlarini aniqlash sohasida g‘oyaviy muhim va katta ish qildi. Masalan: “Zoologiya falsafasi” asarida hayvonlar dunyosining 48 ta sinfdan tashkil topganligini ko‘rsatdi va hayvonlarni umumrtqalilar va umurtqasizlarga bo‘linishini aniqladi. Jorj Kyuve esa XIX asr boshlarida yozgan zoologiyaga oid asarlarida esa tip kategoriyasini joriy etishni kutarib chiqdi. Tip kategoriyasining qo‘llanishi sistemani tabiiy turkumlanishga birmuncha yaqinlashtirdi. Shunday qilib XIX asr boshlarida hayvonot sistemasi birmuncha rivojlandi. Endi u 6 kategoriya ( guruh )dan tur, urug‘, oila, turkum, sinf, tiр lardan tashkil topdi. J. Kyuve sistemasida 4 ta asosiy tip bor edi, bu 4 ta tip hayvonot dunyosining 4 xil “яратилиш плани” deb, ya’ni “yaratuvchi xudo hayvonlarni mana shu 4 ta tuzilish plani asosida yaratgan” deb ko‘rsatadi. Evolyutsiya nazariyasiga tamomila zid bo‘lgan mazkur reaksion nazariya biologiyada CH. Darvin ta’limoti vujudga kelgunga qadar hukm surdi. CH. Darvin ning “ Turlarning kelib chiqishi” (1859 y) nomli mashhur asari maydonga kelishi bilan hayvonot dunyosi materialistik izga solindi. Umurtqasizlar xilma-xilligini chalkashtirmaslikni va tabaqlashni yana bir yo‘nalishi – sistematik guruhlar, taksonlar o‘rtasidagi evolyutsion munosabatlarni aniqlash, ya’ni “ evolyutsiya daraxti ” (shajara daraxti) tuzish hisoblanadi. M.: Omarlar, krablar va krevetkalar umumiy kelib chiqishida shakllangan besh juft lokomotor oyoqlarning bo‘lishi yaqin qarindoshlik belgisi sanaladi. Sistematik

guruhlarning evolyutsion tarixi – filogeniya, evolyutsion munosabatlarning chizma tasviri esa – filogenetik daraxt (shajara daraxti) yoki kladogramma deb ataladi. Kladogramma – ilmiy gipoteza sifatida doimo o‘zgaruvchan va o‘suvchan xarakterga ega bo‘lib, taksonlar evolyutsiyasini – ular umumiy tuzilishi, kelib chiqishi va boshqa xususiyatlari doirasida chizmada tasvirlaydi. Bugungi kunda biologiyaning eng ko‘zga ko‘rinadigan yutuqlaridan biri bu hayvonlarni tabiiy sistematik tabaqalarga (guruh yoki taksonlarga) ajratishdir. Bu yangi metod – kladistik metod deb atalib, ya’ni organizmlarni evolyutsion yoki qavm-qarindoshlik munosabatlari orqali taksonlarga ajratiladi. Filogenetik munosabatlarni o‘rganish orqali tuzilgan grafik sxemalarda munosabatlarning tasvirlanishi yoki aks etishi “filogenetik sistematika” – kladistika deb ataladi. Hozirgi zamon kladistik metodi taksonlar o‘rtasida qavm-qarindoshlik munosabatlarini aniqlashdan iborat. Bunda ham K. Linneyning tip, sinf, turkum kategoriyalaridan foydalaniladi. Lekin bunda “ Р ”- Phylum – tip, “ С ” – Сlacc – sinf, “O” – Order – turkum, “F” – Family- oila deb ataladi. Lekin bu harflardan oldin S harfi yozilsa SP “katta takson”, s harfi yozilsa sP “kichik takson”, i harfi `yozilsa iP “infra takson”deb o‘qiladi. Hayvonot dunyosining tuzilishi, embrion taraqqiyoti, evolyutsion rivojlanish tarixi va boshqa hususiyatlarning har tomonlama o‘rganilishi va ilgari noma’lum sistema guruhlarga mansub bo‘lgan hayvonlarning topilishi yuqorida bayon etilgan 6 ta kategoriya birligidan tashqari tabiatda bir qancha yirik guruhlar borligi imkoniyatini berdi. Hayvonot dunyosи - katta bo‘lim, kichik – bo‘lim, tip - bo‘lim, sinf – turkum- oila – urug‘ – tur.

Adabiy о tlar: 1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966. 2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966. 3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y. 4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y. 5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989 6. B. А .Kuzn е tsov, A.Z.Ch е rnov, L.N.Katonova «Kurs zoologiya». M.1989 y. 7. A.M.Muhammadi е v «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1970. 8. S.A.Murodov, N.Axm е dov «Talabalarning bilimini r е yting va t е st bilan aniqlash» bo’yicha «Zoologiya va tut ipak qurti biologiyasi» fanlaridan o’quv uslubiy qo’llanma. T: 1997.

Похожие

Zoologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari

Individual rivojlanish biologiyasi fani predmeti va uslublari

Zoologiya faniga kirish

Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

O'zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi