Zoologiya faniga kirish - Зоология - Рефераты

Zoologiya faniga kirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Organik olamning tarkibi. 2. Zoologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi. 3. Hayvonot dunyosi sistematikasining asoslari, asosiy sistematik kategoriyalar. 4. Zoologiyaning tarkibiy qismlari. 5. Xalq xo`jaligini rivojlantirishda hayvonot dunyosidan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish.

www.arxiv.uz 1. Organik olamning tarkibi. Bizning atrofimizni o`rab turgan tirik tabiat, ya`ni organik olam bir necha dunyodan tarkib topgan. Ulardan biri eng sodda tuzilishga ega bo`lgan organizmlarni o`z ichiga oladi. Bunday organizmlar oddiy ko`z bilan ko`rib bo`lmaydigan, ayrimlari hatto oddiy mikroskoplarda ko`rinmaydigan viruslar, bakteriyalar, rikketsiyalar, ko`k-yashil suvutlardan tashkil topgan. Ularning barchasi zarracha organizmlar - Mychota dunyosini tashkil qiladi. Organik olamning ushbu dunyosiga ta`lluqli organizmlar morfologik tomondan shakllangan hujayra yadrosiga ega emas va ularning ko`payishida haqiqiy jinsiy jarayon kuzatilmaydi. Barcha o`simliklarni o`z ichiga oluvchi organik olamning ikkinchi tarkibiy qismi o`simliklar dunyosi - Planta ni tashkil qiladi. O`simliklar boshqa tirik organizmlardan avtotrof usulda oziqlanishi, ya`ni oddiy anorganik moddalardan murakkab organik birikmalar hosil qilishi bilan ajralib turadi. Ular oziqlanish jarayonida quyosh nurlari energiyasidan foydalanish, ya`ni fotosintez jarayonini amalga oshirish xususiyatiga ega. Shunday qilib o`simliklar organik olamning boshqa hayot shakliga ega bo`lgan tarkibiy qismlariga asosiy oziqa va energiya manbai bo`lib hisoblanadi. Hozirgi paytda o`simliklar dunyosi 500 mingga yaqin turlarni o`z ichiga oladi. O`simliklar dunyosini botanika fani o`rganadi. Ilgari tuban o`simliklarga kiritilgan zamburug`lar - Fungi organik olamning uchinchi dunyosidir. O`simliklardan farqli ularoq, zamburug`lar geterotrof organizmlardir. Zamburug`lar vegetativ, jinssiz (sporalar yordamida) va jinsiy yo`llar bilan ko`payadi. Yer yuzida zamburug`larning 100 mingdan ortiq turi mavjud. Organik olamning turtinchi tarkibiy qismini hayvonlar dunyosi - Animalia tashkil qiladi. Hayvonlar geterotrof organizmlar bo`lib, ular harakat qilish, har xil ta`ssurotlarga javob qaytarish, o`sish, ko`payish kabi turli hayotiy xususiyatlarga ega. Yer yuzida hayvonlarning 2 mln.ga yaqin turi mavjud. Organik olamning hayvonlar dunyosini zoologiya fani o`rganadi (zoon - hayvon, logos - ilm, fan).

www.arxiv.uz 2. Zoologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi. Kishilar eng qadim o`tmishdan boshlab tabiiy resurslardan, shu jumladan hayvonlardan foydalanish borasida yetarli tajribalar orttirgan. Turli hayvonlarni ushlash, iste`molga tayyorlash jarayonlarida qadimgi odamlar asta-sekin ularning hayotiga va tuzilishiga e`tibor bera boshlashgan. U davrda yozish bo`lmaganligi tufayli, ular tomonidan toshlarga har xil hayvonlar rasmlari, ov epizodlari kabi hayvonot dunyosi haqida ma`lumot beruvchi axborotlar qoldirilgan. Ammo zoologiyaga fan sifatida asos solgan birinchi olim qadimgi yunon faylasufi, buyuk tabiatshunos olim Aristotel (eramizgacha 384-322 yillar) o`zining "Hayvonlar tarixi", «Hayvonlarning kelib chiqishi» kabi asarlarida 452 turga oid hayvonlarni o`rganib, ularni juda oddiy va sun`iy tuzilgan "qonli" va "qonsiz" guruhlarga ajratadi. Olim hayvonot dunyosini 9 ta katta avlodga bo`lgan. Aristotel sistematikasi sun`iy bo`lishiga qaramasdan fanda qariyb 20 asr hukm surdi. Chunki feodalizm davrida Yevropada fanda taraqqiyot kuzatilmadi. Tabiiy fanlarga qiziqish XV-XVI asrlarga kelib kuchaydi. Polo Marko (1254-1324), Xristofor Kolumb (1451-1506), Magellan (1480- 1521) kabi sayohatchi olimlar dunyoning turli qit`alarida hayvonlar to`g`risida ma`lumotlar to`plab hayvonlar dunyosi to`g`risidagi bilimni boyitdilar. Keyinchalik Shveytsariyalik olim Konar Gesner (1516-1565) o`zining 5 tomlik "Hayvonlar tarixi" asarini yaratdi. Niderlandiyalik tabiatshunos olim Antoni van Levenguk (1632-1723) o`zi ixtiro qilgan birinchi mikroskopda turli hayvonlarni o`rganib, 4 tomlik "Mikroskop yordamida ochilgan tabiat sirlari" asarini yozdi. XVIII asrga kelib shved olimi Karl Linney (1707-1778) fanda hayvonlar va o`simliklar dunyosini eng qulay sun`iy sistematikasini yaratdi. U barcha turlarni lotin tilida qo`shalok nom bilan yuritishni, unda birinchi avlod nomini bosh harfda, tur nomini kichik harfda yozishni tavsiya qilgan va o`zi unga itoat qilgan. Shunday qilib K.Linney fanga qo`shaloq nomlash - binar nomenklaturani kiritdi. Bunday nomenklaturaga butun dunyo olimlari rioya qilishadi. Bunga misol tariqasida Fasciola L., 1758 avlodiga mansub bo`lgan ikki tur jigar qurtlari –

www.arxiv.uz fassiolalarni nomlanishini keltirish mumkin. Ulardan biri Fasciola hepatica L., 1758 ikkinchi turi 1856 yilda aniqlangan Fasciola gigantica (Cobbold, 1856) deb nomlanadi. Yuqoridagi misoldan ko`rinib turibdiki, Fasciola so`zi ikkala holda ham urug`, ya`ni avlodning nomini bildiradi, u bosh harf bilan belgilangan, avlod nomini o`zgartirish mumkin emas. Turning ismini esa muallif o`z hohishiga qarab qo`yadi. Bunday prinsip sistematikada hanuzgacha o`z mohiyatini yo`qotmagan. K.Linney sistematikasi turlarning befarqlik bilan olingan morfologik belgilariga asoslangan sun`iy sistematika edi. Shunga ko`ra K.Linneyning o`zi ham ayrim hayvon turlarini aniqlashda va sistematikaga kiritishda biroz xatoliklarga yo`l quygan. K.Linney tuzgan sistematikada bir-biriga yaqin turlar avlodlarga, avlodlar turkumlarga, turkumlar esa sinflarga birlashtirilgan. Unda butun hayvonot dunyosi 6 ta sinfga ajratilgan, ulardan ikkitasi (chuvalchanglar va hasharotlar) umurtqasizlarni, 4 tasi (baliqlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) esa umurtqalilarni tashkil etadi. K.Linney turlar o`zgarmaydi degan e`tiqodga asoslangan. Zoologiyada sistematikani tabiatshunos olim J.B.Lamark (1744-1829) bir muncha isloh qildi. J.Lamark turlarning o`zgaruvchanligini tan olgan va bu bilan dastlabki evolyutsion nazariyaga asos solgan. Ammo turlar o`zgaruvchanligining sabablarini tushuntirishga Lamark ojizlik qilgan. J.B.Lamark hayvonot dunyosini ovqat hazm qilish, nafas olish, qon aylanish va nerv sistemalarining tuzilishiga qarab 14 sinfga ajratgan, ulardan 10 ta sinf umurtqasiz, 4 ta sinf umurtqali hayvonlarni tashkil qilgan. Undan tashqari J.B.Lamark barcha sinflarning har birini hayvonot dunyosi rivojlanishining ma`lum bosqichini aks ettirish kerak bo`lgan 6 ta bosqichga joylashtirgan. Zoologiyadagi sistematikaning kelgusi taraqqiyoti fransuz zoologi Jorj Kyuvye (1769-1832) ishlari bilan bog`liq. U hayvonot dunyosini 4 ta "shoxlar" ga ajratadi, ular keyinchalik 4 ta tip deb yuritiladi. Umurtqalilar, yumshoq tanlilar,

www.arxiv.uz bo`g`imlilar va nurlilar. Ammo ularga kiritilgan 19 ta sinf ko`pincha to`g`ri joylashmagan. Kyuvye fikricha turlar doimiy va o`zgarmasdir. Biologiyada evolyutsion nazariya buyuk ingliz olimi Ch.Darvin (1809- 1882) ning "Turlarning tabiiy tanlash yo`li bilan kelib chiqishi" asaridan keyin to`liq g`alaba qozondi. "Uy hayvonlari va madaniy o`simliklarning o`zgarishi" asarida bu ta`limot o`z tasdig`ini topdi. Ch.Darvin o`zining "Odamning kelib chiqishi va jinsiy tanlov" asarida kishilarni maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqanligi haqidagi gepotizani isbotlab berdi. Zoologik tekshirishlar XIX-XX asrlarda keng miqyosda rivojlandi. Jumladan N.A.Seversov (1827-1885) o`zining "Turkiston hayvonlarining vertikal va gorinzontal tarqalishi" asarida Markaziy Osiyo faunasini yaratdi. K.M.Ber (1792-1876) embriologiyaga asos solgan olimlardan biri. I.I.Mechnikov (1845- 1916), A.O.Kovalevskiy (1840-1901), V.O.Kovalevskiy (1842-1883) larning zoologiyani rivojlantirishdagi, Ch.Darvin nazariyasini boyitishdagi xizmati katta. N.M.Prjevalskiy (1839-1888) va A.P.Fedchenko (1844-1873) larning Markaziy Osiyoga qilgan sayohatlari va zoologik tekshirishlari ushbu region faunasini boyitishga qaratilgan. A.P.Fedchenko mamlakatimizda parazit chuvalchanglarning tarqalishini ilk bor o`rgandi. Buxoroda kishilar o`rtasida ko`plab uchraydigan, og`ir kasallik chaqiradigan - drakunkulaning rivojlanishini o`rganib chiqdi va bu nematodaning oraliq xo`jayini siklop ekanligini aniqladi. O`zbekistonda zoologiyaning rivojlanishi A.P.Fedchenkodan so`ng K.I.Skryabin (1878-1972), YE.N.Pavlovskiy (1884-1965), V.L.Yakimov (1870- 1940), T.Z.Zohidov, A.T.To`laganov, G.K.Komilov, N.V. Badanin va ularning bir guruh shogirdlari, A.K.Sagitov, L.M.Isayev, M.S.Sultanov, K.Samadov, A.M.Muhammadiyev, Sh.Azimov, U.Uzakov, O.P.Bogdanov, E.H.Ergashev, J.Azimov, J.Laxanov, Z.I.Izzatullayev va boshqalarning ilmiy ishlari bilan chambarchas bog`liq. Hozirgi paytda o`zbek zoologlarining ishlari boshqa MHD olimlari ishlari ichida yetakchi o`rinni egallaydi.

www.arxiv.uz 3. Hayvonot dunyosi sistematikasining asoslari, asosiy sistematik kategoriyalar. Zoologiyada u yoki bu hayvonning hayvonot dunyosidagi o`rnini aniqlashda quyidagilarga asoslanadi: Hujayra differensiatsiyasining mavjudligi yoki yo`qligi. Tana simmetriyasining shakli. Tana bo`shlig`ining xususiyati. Embrion varaqchalarining soni. Tana sigmentatsiyasining mavjudligi yoki yo`qligi Maxsus boshqa xususiyatlar. Yuqoridagi belgilarga ko`ra o`rganilayotgan hayvon turi avvalo bir hujayralilarga yoki ko`p hujayralilarga ta`lluqligi aniqlanadi. So`ngra ularning qaysi tipga (eng yuqori sistematik kategoriya), sinfga, turkumga, oilaga, avlodga ta`lluqligi belgilanadi. Avlodi aniqlangach, unga tur ismi binar nomenklaturasi asosida beriladi. Tur asosiy sistematik kategoriya bo`lib hisoblanadi. Chunki bir- biriga o`xshash turlar bir avlodga, avlodlar oilaga, oilalar turkumga, turkumlar sinfga, sinflar tipga kiritiladi. Bulardan tashqari oraliq sistematik kategoriyalar ham mavjud. 4. Zoologiyaning tarkibiy qismlari Hozirgi paytda hayvonot dunyosi 2 mln. ga yaqin turga ega. Bunday aniqlangan hayvon turlari 20 dan ortiq tipga kiritilgan. Shulardan qishloq xo`jalik oliygohlarida qo`yidagi tiplarni o`rganish muhim hisoblanadi: Eng sodda hayvonlar – Protozoa Bulutlar – Spongia Kovakichlilar – Coelentrata Yassi yoki parenximali chuvalchanglar – Plathelminthes Birlamchi tana bo`shliqli yoki yumaloq chuvalchanglar – Nemathelminthes Ikkilamchi tana bo`shliqli yoki xalqali chuvalchanglar – Annelides Yumshoq tanlilar yoki mollyuskalar – Mollusca Bo`g`imoyoqlilar – Arthrapoda

www.arxiv.uz Ignaterililar – Echinodermata Xordalilar – Shordata. Shulardan eng sodda hayvonlar tipi bir hujayrali, qolgan barcha hayvonlar tiplari esa ko`p hujayrali organizmlarni tashkil qiladi. Ko`p hujayrali organizmlar o`z navbatida tuban va yuqori darajada taraqqiy etgan guruhlarga ajratilgan. Tuban darajada rivojlangan ko`p xujayralilarga bulutlar va kovakichlilar tiplari mansub bo`lib, ular ikki qavatli, to`qima va organlarga ega bo`lmagan, maxsus vazifalarni bajaruvchi hujayralar guruhlaridan tashkil topgan organizmlardir. Yassi chuvalchanglar tipidan boshlab o`rganiladigan barcha ko`p hujayralilar uch qavatli, maxsus to`qima va organlarga yoki organlar tizimiga ega bo`lgan organizmlardir. Zoologiya fani rivojlana borib, endilikda uning maxsus qismlarini o`rganuvchi mustaqil fanlar paydo bo`lgan. Jumladan, eng sodda hayvonlar tipini o`rganuvchi zoologiyaning maxsus qismi- protozoologiya, barcha chuvalchanglarni o`rganuvchi zoologiyaning maxsus qismi-gelmintologiya, yumshoq tanlilarni o`rganuvchi qismi- malakologiya, o`rgimchaksimonlarni o`rganuvchi qismi- araxnologiya, kanalar turkumini o`rganuvchi qismi - akarologiya, hasharotlar sinfini o`rganuvchi qismi-entomologiya, urgimchaksimonlar va hasharotlarni qo`shib o`rganuvchi qismi- araxnoentomologiya, baliqlarni o`rganuvchi qismi- ixtiologiya, qushlarni o`rganuvchi qismi- ornitologiya, sut emizuvchilarni o`rganuvchi qismi- mammologiya yoki teriologiya deb yuritiladi. Hozirgi paytda yuqorida ko`rsatilgan fanlar bo`yicha maxsus mutaxassislar yetishib chiqqan. 5. Xalq xo`jaligini rivojlantirishda hayvonot dunyosidan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish Zoologiya xalq xo`jaligida ham muhim ahamiyatga ega. Hayvonot dunyosidagi talaygina hayvon turlaridan inson manfaatlari uchun foydalanish barcha mamlakatlarning taraqqiyotida muhim o`rin tutadi. Hayvonlarni ularning yashash sharoiti bilan bog`liq holda o`rganish xalq xo`jaligining boshqa sohalari uchun ham katta ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz Uy hayvonlarining qadimgi yovvoyi ajdodlarini kishilar tomonidan qo`lga o`rgatilishi, ya`ni xonakilashtirilishi, ularniig yangi sharoitda asta-sekin o`zgarib borishi va yangi sermahsul zotlarning yaratilishi hayvon resurslaridan oqilona foydalanishning bir ko`rinishidir. Qishloq xo`jaligida keng foydalanib kelinayotgan sut emizuvchilar va parrandalarning talaygina turlari har bir shaxsiy yordamchi, shirkat yoki fermer xo`jaliklarining ko`rki, ular uchun katta daromad beruvchi, xalq dasturxonini turli chorvachilik mahsulotlari, sanoatni esa xom-ashyolar bilan ta`minlovchi manbadir. Dunyoda taraqqiy etgan davlatlar qatoriga intilayotgan Respublikamizning kelajagi bir tomondan qishloq xo`jaligida foydalanib kelinayotgan turli uy hayvonlari zotlarini yaxshilash, ularning parvarishiga, saqlanishiga e`tiborni kuchaytirish, bu soha bilan shug`ullanuvchi fermer xo`jaliklari yetkazayotgan mahsulotlarni jahon andozalari talablari darajasida qayta ishlash kabi muhim vazifalarni amalga oshirish uchun tayyorlanayotgan kadrlar sifatiga, ularni barkamol avlod qilib yetishtirishga bog`liq. Respublikamizda rivojlanib kelayotgan va endilikda davlatimizga ma`lum miqdorda valyuta keltirayotgan ipakchilik ham xalq xo`jaligining muhim sohasidir. Ipak qurtini to`g`ri parvarish qilish, undan olinayotgan mahsulotlarning sifatini yaxshilash ham bugungi kunning dolzarb vazifalardan biridir. Uzoq yillardan beri xonakilashtirish natijasida keng qo`llanib kelinayotgan va xalq xo`jaligi uchun qimmatbaho shifobaxsh mahsulot beruvchi asalarilar ham ipak qurti singari zoologiya o`rganadigan muhim umurtqasiz organizmlardir. Bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida baliqchilikni rivojlantirishga ham katta e`tibor qaratilmoqda. Orol dengizining ekologik inqirozga uchrashi va uni baliqchilikdagi ahamiyatining yo`qolishi tufayli O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori bilan baliq yetishtirishga ixtisoslashgan xo`jaliklar soni ko`paymoqda. Bunday xo`jaliklar deyarli har bir viloyatda mavjud bo`lib, ularda asosan karpsimon baliqlar yetishtiriladi.

www.arxiv.uz Hozirgi paytda chorvachilik, ipakchilik, parrandachilik, asalarichilik, baliqchilik xo`jaliklarini yanada rivojlantirish, ularning mahsuldorligini oshirish hayvonlar orasida keng tarqalish imqoniyatiga ega bo`lgan turli kasalliklarning qo`zg`atuvchilariga qarshi samarali kurash olib borish bilan chambarchas bog`liqdir. Ko`pchilik kasalliklarning qo`zg`atuvchilari esa zoologiyaning obyektlaridir. Hayvonot dunyosini muhofaza qilish, kamayib, yo`qolib borayotgan hayvonlar turlarini asrash, ko`paytirish maqsadida mamlakatimizda bir necha qo`riqxonalar tashkil qilingan. Ularning faoliyati muhim ahamiyat kasb etuvchi O`zbekiston Respublikasi "Qizil kitob" iga kiritilgan bir necha baliq turlari va ayrim sudralib yuruvchilarni, bir necha tur qushlar va sut emizuvchilarni muhofaza qilishga qaratilgan. Respublikamizda maxsus tabiatni muhofaza kilish Davlat qo`mitasi tashkil qilingan, uning ta`sarrufida esa har bir viloyat va tumanlarda faoliyat ko`rsatuvchi maxsus bo`limlar mavjud. Respublika miqyosida tabiatni muhofaza qilish qonuni ishlab chiqilgan va Respublikaning ekologik haritasi tuzilgan. Ushbu qonunga va ekologik haritaga tegishli o`zgarishlar kiritib turishni kundalik hayotimizning o`zi, ya`ni bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayoni taqozo etib turibdi.

www.arxiv.uz A dabiyotlar: 1. Bogdanov S.P. “O`zbekiston hayvonlari” T:. O`qituvchi, 1983 2. Dubovskiy G.K.,Ummatov A.M. Zoologiyadan o`quv qo`llanma. T:. O`qituvchi, 1991 3. Kuznetsov B.A.,Chernov A.Z., Katanova L.N. Kurs zoologii. M., «Agropromizdat», 1989 4. Lukin YE.I. Zoologiya. M., «Visshaya shkola», 1989 5. Laxanov J.A. O`zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi. T:, «O`qituvchi», 1988 6. Muxammadiyev A.M. Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi. T:. O`qituvchi, 1976 7. Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboyev Z. Umurtqasizlar zoologiyasi. T:. «O`zbekiston». 2002 8. Natali V.F. Zoologiya bezpozvonochnix. M:. «Agropromizdat» 1975 9. Qo`lmamatov A. Umurtqasi parazit hayvonlar. T:. O`qituvchi, 1988, 10. Salimov B.S., Daminov A.S. Zoologiya ma`ruzalar matni. Samarqand. 2007

Похожие

Zoologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari

Zoologiya fanlar sistеmasi va boshqa biologik fanlar bilan aloqasi

Zoologiya fani predmeti maqsadi ahamiyati va rivojlanish tarixi sistematikasi

O'zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

Individual rivojlanish biologiyasi fani predmeti va uslublari