Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi - Зоология - Рефераты

Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3771.5576171875 KB

Bir hujayrali parazitlar ning umumiy tavsifi va sistematikasi Reja; 1. Sarkodalilar kenja tipi 2. Ildizoyoqlilar (Rhizopoda) sinfi 3. Xivchinlilar (Mastigophora) kenja tip i ga 4. O‘simliksimоn хivchinlilаr (Phytomastigina) sinfi 5. Hаyvоnsimоn хivchinlilаr (Zoomastigina) sinfi 6. Leyshmaniya (Leishmania) urug'ining 7. Trixomonadalar (Trichomonas) 8. Piroplazmidalar ( piroplasmida) kenja turkumi

Sodda organizmlar orasida parazitizm keng tarqalgan. Parazit yashovchi sodda hayvonlar bir necha mingni tashkil qiladi. Sodda hayvonlar xo’jayinlarini turli a’zolarida (ichak, tana bo’shlig’i, qoni, jinsiy sistema va boshqalar) joylashadi va ularni zararlaydi. Ko’pchiligi hujayra ichi parazitlari. Sodda hayvonlar orasida odam va hayvonlarda turli og’ir, o’lim bilan tugaydigan hastaliklarni keltirib chiqaruvchi turlari bor. Shuning uchun parazit sodda hayvonlarni o’rganish nafaqat zoologiyani tibbiyot va veterinnariyani ham predmeti hisoblanadi. Bir hujayrali hayvonlar (Protozoa) kichik olamiga 40000 ga yaqin tur kiradi. Ko'pchilik turlari dengiz va okeanlarda, chuchuk suvlarda yashaydi. Ayrim turlari tuproqda hayot kechiradi. Ularning orasida o'simliklar, hayvonlar hamda odam or-ganizmida parazitlik qilib yashaydigan turlari ham anchagina. Bir hujayrali hayvonlar, nomidan ko'rinib turganidek, morfologik jihatdan tanasi bitta hujayradan tashkil topgan bo'lsa-da, lekin fiziologik jihatdan mustaqil individlar bo'lib, alohida holda ko'p hujayrali hayvonlarga o'xshab, butun organizmga tegishli barcha vazifalarni o'zi bajaradi. Bir hujayrali hayvonlar kichik olami o'z navbatida 5 ta tipga bo'linadi: 1. Sarko-mastigoforalar (Sarcomastigophora). 2. Apikomplekslar ( Apicomplexa ). 3. Miksosporidiyalar (Micsosporidia). 4. Mikrosporidiyalar (Microsporidia). 5. In f uzoriyalar (Infuzoria). Bulardan a pikomplekslar , miksosporidiyalar va mikrosporidiyalar tiplariga kiruvchi barcha turlari parazitlik qilib hayot kechiradi. Sarkomastigoforalar va infuzoriyalar tiplariga kiruvchi bir hujayrali hayvonlar, asosan, erkin holda hayot kechiradi. Lekin ularning orasida ham mahsuldor hayvonlar va odamda parazitlik qilib, og'ir kasalliklar, hatto, o'limga olib keladigan turlari bor. Sarkomastigoforalar tip i gа mаnsu b hаyvоnlаr sохtа оyo‘qlаr yoki хivchinlаr yord а mid а hаrаkаtlаnаdi. Ulаr dеngiz, chuchuk suv hаvzаlаri vа nаm tuprоqlаrdа hаyot kеchirаdi. S h uningdеk, ulаr оrаsidа ham turli hаyvоnlаr vа оdаm оrgаnizmidа pаrаzitlik qilib, оg‘ir kаsаllik lar kеltirib chiqаrаdigаn

turlаri bоr. Bu tipgа 18000 gа yaqin tur kirаdi. Sаrkоmаstigоfоrаlаr sаrkоdаlilаr vа хivchinlilаr kenja tiplariga bo‘linаdi. Sarkodalilar kenja tipi vakillarining qattiq po‘sti bo‘lmaydi; hujayra sitoplazmasi faqat sitoplazma membranasi bilan tashqi muhitdan ajralib turadi. Qattiq po‘st rivojlanmaganligi uchun sarkodalilar tanasining shakli doimiy emas. Sitoplaz-madan hosil bo‘lib turuvchi о'simtalar yordamida hayvon sekin- asta siljiydi; shuning uchun bunday oyoqlar soxta oyoqlar psevdopodiylar deb ataladi. Sarkodalilar kenja tipiga 11000 dan ortiq tur kiradi. Ko‘pchilik turlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda hamda tuproqda erkin yashaydi. Ayrim turlari parazit hisoblanadi. Sarkodalilar kenja tipi ildizoyoqlilar, nurlilar, quyoshlilar va akantariyalar kabi sinflarini o‘z ichiga oladi. Bu sinflardan ildizoyoqlilar sinfi orasida parazitlari uchraydi. Ildizoyoqlilar (Rhizopoda) sinfi vakillari ning soxta oyoqlari xilma-xil va harakatchan bo‘ladi. Sitoplazmasi doimiy, ixtisoslashgan zonalarga bo‘linmagan. Bu sinf amyobalar, chig‘anoqli ildizoyoqlilar va foraminiferalar turkumlariga bo‘linadi. Parazit turlari asosan, amyobalar ( Amoebina ) turkumi orasida uchraydi Odam va hayvonlarda amyobalar turkumining bir necha turlari parazitlik qiladi. Ular orasida ichburug' (dizenteriya) amyobasi ( Entomoeba histolytica ) odamlarning yo'g'on ichagida parazitlik qilib, amyobiaz, ya'ni qonli ichburug' bilan og'rishga sabab bo'ladi. Umuman, odam organizmida amyobalarining 5 ta turi uchraydi. Ularning 4 tasi zararsiz hisoblanib, asosan yo'g'on va ko'r ichaklardagi bakteriyalar hisobiga yashaydi. Ichak amyobasi - Entamoeba coli xuddi shunday amyobalardan hisoblanadi. Uning tuzilishi ichburag' amyobasiga o'xshash, lekin sistasi 8yadroli bo'ladi. Dizenteriya amyobasini birinchi marta 1875-yilda rus shifokori A.F. Lesh aniq-lagan va bu amyobaning patogenli (zararli) bo'lishini isbotlagan. Ichburug' amyo-basining kattaligi 20-30 mikronga teng (1-rasm). Ichburug' amyobasining ektoplazmasi ancha qalin bo'lib, endoplazmadan aniq ajralib

turadi. Parazit ko'p sonli kalta va yo'g'on psevdopodiylari yordamida juda faol harakat qiladi. Bu psevdopodiylar asosan ektoplazma hisobidan hosil bo'ladi. Ichburug' amyobasi juda keng tarqalgan. Yer sharining turli hududlarida amyoba bilan 10 foizdan 30 foizgacha odamlar zararlanishi mumkin. Lekin amyobiaz bilan kasallanish belgilari asosan issiq tropik va subtropik hududlarda yashovchi xalqlar o'rtasida uchraydi. O'rta va Shimoliy kengliklarda yashovchi aholi ichagida ham amyoba uchrab tursada, kasallanish hollari deyarli kuzatilmaydi. Amyoba bilan zararlangan, lekin ichburug' bilan kasallanmaydigan odamlar amyoba tashuvchilar hisoblanadi. Ba'zi hollarda, masalan issiq iqlimda organizm immuniteti kuchsizlanib qolganida amyobalar ichak devoriga kirib, epiteliy hujayralarini yemiradi va og'ir qonli ichburug' kasalligini keltirib chiqaradi. Amyobalar asosan jarohatdan chiqadigan qondagi eritrotsitlar bilan oziqlanadi. Kasallik vaqtida davolanmasa surankali formaga o'tadi. Kasal kishi juda ozib ketishi, ba'zan halok bo'lishi ham mumkin. Ichburug' amyobasi sista orqali tarqaladi. Ovqat qoldig'i bilan yo'g'on ichakdan to'g'ri ichakka tushgan amyobalar psevdopodiylarini tortib olib, yumaloqlanadi. Ektoplazma esa yupqa va pishiq qobiq ishlab chiqargach, parazit sista davriga o'tadi. Shu davrda sista ichidagi amyobaning yadrosi ketma-ket ikki marta bo'linadi va sista ichidagi amyoba to'rt yadroli bo'lib qoladi. Axlat bilan tashqariga chiqadigan sistalar noqulay sharoit ta'siriga juda chidamli; nam tuproqlarda 2-3 oy davomida ham yashovchanligini yo'qotmasligi mumkin. Lekin sistalar quruq va issiq muhit ta'siriga uzoq chidash berolmaydi. Sistalarni pashshalar ham tarqatishi mumkin. Amyoba sistasi suv yoki ovqat bilan odam ichagiga tushganida uning qobig'i yemiriladi. Sitoplazmasi esa yadrolar soniga muvofiq ikki marta bo'lingach, to'rtta amyoba hosil boiadi. Yosh amyobalar faol oziqlanishga o'tadi. Ichburug' amyobasining rivojlanish jarayonida sista va vegetativ shakllari bo'ladi. Vegetativ holatining uch xil

shakli aniqlangan: a) kichik vegetativ shakli; b) to'qima shakli; d) gematofag yoki eritrofag shakli. l -rasm. Ichburug' amyobasi hayot siklining sxemasi: 1-hazim yo'liga tushgan sista; 2-amyobaning sistadan chiqishi; 3-4-ichak bo'shlig'idagi mayda vegetativ shakli; 5,6-yirik vegetativ shakli; 6-ichakdagi sistalar; 7-ichakdan chiqqan qon va shilimshiq aralash chiqindilarda uchraydigan shakli. Amyobaning to'qima va eritrofag shakllari ba'zan yirik vegetativ shakl deb ham ataladi. Aslida, bu ikki shakl o'zaro yashash joyi hamda ovqatlanish usuli bilan farq qiladi. Sista, odatda, yumaloq shaklga ega bo'lib, zich parda - sista qobig'i bilan o'ralgan. Yetilgan sistada 4 ta, yetilmaganida 1-2 ta yadro bo'ladi. Mayda vegetativ shakli kichkina (15-20 mkm) bo'lib, serharakatdir. Uning sitoplazmasi keskin ravishda ikkiga - tiniq oynasimon ektoplazma va donachali endoplazmaga bo'linadi. Endo-plazmada sharsimon yadro joylashadi. Mayda vegetativ shakli odamning yo'g'on ichagi qavatida yashab, bakteriyalar bilan oziqlanadi va odamga zarar keltirmaydi. Noqulay sharoitda sistalarga aylanishi mumkin. Dizenteriya amyobasining to'qima shakli (20-25 mkm) odamning

yo'g'on ichagi devorlarida yashab, yaralar hosil qiladi va ichak devoridagi to'qimalami yemirib, shumng hisobiga oziqlanadi. To'qima shakli boshqalariga nisbatan eng zararli hisoblanadi. Yaralar yallig'lanib, yiringlaydi va qon tomirlarining shikastlanishi natijasida yaralardan qon oqadi. Gematofag yoki eritrofag shakllari odatda yaralarga yaqin joylarda topilib, eritrotsitlar bilan fagotsitoz holida oziqlanadi. Dizenteriya amyobasining mayda vegetativ shakli asosiy shakli hisoblanadi. Chunki u ko'payib, to'qima shakliga - eritrofagga va sistaga aylanadi. Sistalar xo'jayin axlati bilan birga tashqariga chiqib turadi. Sistalar tashqi muhitga chidamli bo'lib, hatto, xlorlangan suvda ham halok bo'lmaydi. Bir qancha dizenfeksiyalovchi moddalar ta'siriga ham chidamli bo'ladi. Dizenteriya amyobasining sistalarida 4 ta yadro bo'ladi. Sistalar bilan ifloslangan suv, sabzavot va mevalar iste'mol qilinganda, parazitlar odamning oshqozon-ichak sistemasiga tushadi. Ichakda har bir sistadan 4 ta mayda vegetativ shakl paydo bo'ladi. So'ngra ular mitoz yo'li bilan bo'linib, soni ikki hissa oshadi. Ichagida amyobaning faqat mayda vegetativ shakli bo'lgan odamlar odatda sog'lom bo'lib qolaveradi. Organizm zaiflashganda amyobalar boshqa patogen shakliga, ya'ni to'qima shakliga aylanadi. To'qima shakli o'zidan proteolistik ferment ajratib, ichak devorida yaralar bo'lishiga olib keladi. Yaralardan qon oqadi, shu sababli bemorlarning axlatida qon bo'lishi kuzatiladi. Odatda, yaralarga yaqin joylarda dizenteriya amyobasining yana bitta shakli - eritrofag shaklini topish mumkin. Bu shakl ancha yirik bo'lib, ko'ndalang o'lchami 20-40 mkm keladi. Soxta oyoqlari kalta bo'lib, o'zi esa ancha harakatchan bo'ladi. Sitoplazmada, ko'pincha, eritrotsitlarni topish mumkin. Shuning uchun u eritrofag yoki gematofag (qon bilan oziqlanuvchi) degan nomni olgan. Dizenteriya amyobasi odamning boshqa a'zolariga (jigar, o'pka) ham joylashishi mumkin. Agarda amyobaning to'qima shakli hosil qilgan yara qon tomiriga to'g'ri kelib qolsa, u qon orqali to'g'ri jigarga boradi va jigar absessiga sabab bo'ladi.

O'pkaning jarohatlanishi esa jigar abssessining o'pkaga diafragma orqali o'tishidan kelib chiqadi. Amyobiaz kasalligining belgilari, asosan, qorin og'rishi, ishtahaning yo'qolishi, yiring va qon aralash ich ketishidan aniqlanadi. Ichburug' amyobasi bilan kasallangan odam bir kecha-kunduzda 300 milliontagacha sista chiqarishi mumkin. Kasallikka tashxis qo'yish uchun bemorning najasi konservantga yig'iladi va tekshiriladi. Konservant tarkibi A.A. Turdiyev tomonidan taklif etilgan (1971y.). Odamda 4 yadroli sistalar va eritrofag topilishi unga amyobiaz yuqqanligidan dalolat beradi. Ichburug' amyobasi yer yuzida keng tarqalgan. Turli geografik sharoitlarda odamlarning bu parazit bilan kasallanishi 10 % dan 30 % gacha yetadi. Ichburug' kasalligi asosan issiq tropik va subtropik iqlimli mamlakatlarda ko'p uchraydi. U Markaziy Osiyo davlatlarida, shu jumladan, O'zbekistonda ham uchraydi. Ichburug’ amyobasi bilan kasallangan bemorlarni davolash uchun emitin gidroxloridi, xinafan, aminarson, enteroseptol, anitibiotiklar (tetrosiklin, monamitsin) va boshqa preparatlar qo’llaniladi. Profilaktika choralariga ovqat iste'mol qilishdan oldin qo'lni yaxshilab yuvish, xomligicha yeyiladigan sabzavot va boshqa masalliqlarni yaxshilab yuvish, pishirilgan ovqat va ichiladigan suvni yopiq idishda saqlash, pashshalarni yo'qotish (chunki ular dizenteriya amyobasining sistalarini mexanik ravishda tashiydi), bemor va sista tashuvchilarni aniqlash va davolash, umumiy ovqatlanish muassasalarida sanitariya holatini va ovqat tayyorlash texnologiyasini nazorat qilib borish va aholi o'rtasida sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish bo'yicha keng targ'ibot ishlarini olib borish kabilar kiradi. Parazit amyobalar kasallangan tishlarning kovagi, it, cho'chqa, ot va boshqa hayvonlar ichagida; asalarilarning malpigi naychalarida ham topilgan. Odamlarning og’iz bo’shlig’ida parazitlik qiluvchi Entamoeba girgivalis amyoba turini 1849 yilda Moskvalik professor Gross tish karioziga uchragan bemorda topgan.

Xivchinlilar (Mastigophora) kenja tip i ga 8000 dan ortiq tur kiradi. Xivchinlilar tabiatda juda keng tarqalgan, ular har xil muhitda hayot kechiradi va xilma-xil tuzilishga ega bo’lgan bir hujayrali hayvonlardir. Hamma xivchinlilarning harakat organoidlari bitta yoki bir nechta xivchinlar hisoblanadi. Xivchinlar sitoplazmadan hosil bo'lgan qilga o'xshash ingichka o'simtalardan iborat. Xivchinlilar sitoplazmasi ham birmuncha quyuq gomogen ektoplazma va donador suyuqroq endoplazmaga ajraladi. Ektoplazmaning sirtqi qavati qattiq va elastik qobiq - pellikulani hosil qiladi. Ko'pchilik xivchinlilar tanasi doimiy shaklga ega bo'lishi bilan sarkodalilardan farq qiladi. Shu bilan birga ayrim xivchinlilar tanasida qattiq qobiq bo'lmaydi va ular sarkodalilarga xos bo'lgan psevdopodiylar hosil qilish xususiyatiga ega. Ko'pchilik turlari dengizda yashaydi va planktonning asosiy qismini tashkil etadi. Chuchuk suv havzalarida ham xivchinlilar keng tarqalgan. Suv havzalarida xivchinlilarning turlari va ularning massasi suvning organik chiqindilar bilan ifloslanishiga bog'liq bo'ladi. Xivchinlilar orasida ko'p turlari har xil hayvonlar va odamning ichagi, qoni, terisi va jinsiy bezlar yo'lida parazitlik qiladi. Oziqlanish va moddalar almashinuvi xususiyatlariga binoan x ivchinlilar kenja tipi 2 ta sinfga bo'linadi: o'simliksimon xivchinlilar (Phytomastigina) va hayvonsimon xivchinlilar (Zoomastigina). O‘simliksimоn хivchinlilаr (Phytomastigina) sinfi vakillari hujаyrаsidа yashil rаng bеruvchi хrоmаtоfоrаlаr bo‘lаdi. Hаmmа yashil хivchinlilаr yashil o‘simliklаr singаri yorug‘dа kаrbоnаt аngidrid gаzi, suv vа bоshqа minеrаl mоddаlаrdаn оrgаnik mоddаlаr sintеzlаydi, ya’ni fоtоsintеz оrqаli аvtоtrоf оziqlаnаdi. Ulаr fоtоsintеz jаrаyonidа krахmаl yoki ungа o‘хshаsh mоddа pаrаmilа sintеzlаydi. O‘simliksimоn хivchinlilаr tuzilishigа ko‘rа bir hujаyrаli suvo‘tlаriga o‘xshaydi. O‘simliksimоn хivchinlilаrga yashil evglеnа, vоlvоks va boshqa turlar kirib, ular erkin holda yashaydi. Hаyvоnsimоn хivchinlilаr (Zoomastigina) sinfi vakillari asosan yakkа holda yashaydi. Ulаr bаrchа hаyvоnlаr singаri gеtеrоtrоf оziqlаnаdi.

Hаyvоnsimоn хivchinlilаr sinfi оrаsidа chuchuk suv hаvzаlаridа erkin hаyot kеchirаdigаn turlari bilan bir qatorda оdаm vа hаyvоnlаr оrgаnizmidа pаrаzitlik qilаdigаn turlаri ham bоr. Kinetoplastidalar (Kinetoplastida) turkumining ayrim turlarigina erkin holda yashaydi. Ko'pchilik turlari esa parazitlik qilib hayot kechiradi. Bu turkumning tripanosomalar ( Trypanosoma ) urug'iga kiruvchi turlari odam va umurtqali hayvonlar qonida, orqa miya suyuqligi va boshqa organlarida parazitlik qilib, og'ir kasalliklarni keltirib chiqaradi. Tripanosomalarning tasmaga o'xshash yassi tanasi 15-40 mkm keladi. Oldingi tomonida joylashgan bitta xivchini tanasining yonidan orqaga qarab yo'naladi. Xivchin yupqa to'lqinlanuvchi membrana yordamida ektoplazmaga tutashgan. Bazal tanachasi (kinetoplast) endoplazmada xivchinning asosida joylashgan. Odamlarda parazitlik qiladigan tripanosomalarning quyidagi turlari ancha yaxshi o'rganilgan: 1) . Afrika uyqu kasalligining qo'zg'atuvchisi - Trypanosoma gambiense ; 2) . Chagas kasalligining qo'zg'atuvchisi - Trypanosoma cruzi ; 3). Uyqu kasalligining rodeziya shaklini keltirib chiqaradigan – Trypanosoma rhodesiense va boshqalar. Trypanosoma gambiense - Afrikada tarqalgan juda og'ir "uyqu kasalligi" deb atalgan xastalikni qo'zg'atuvchisi hisoblanadi (2-rasm).

2-rasm. Tripanosomalar: Tripanosoma rhodesiense (a)ning rivojlanish sikli: 1-se-se pashshasi ( Glossina morsitans ) – rodeziya uyqu kasalligi qo’zg’tuvchisining tashuvchisi, 2-tashuvchi organizmidagi tripanosomalar, 3-tripanosoma rezervuar xo’jayini-antilopa. Tripanosoma gambiense (b)ning rivojlanish sikli: 1-- se-se pashshasi ( Glossina palpalis ) – gambienze uyqu kasalligi qo’zg’tuvchisining tashuvchisi, 3- tashuvchi organizmidagi tripanosomalar, 3-tripanosoma rezervuar xo’jayini-cho’chqa. Xo’jayin organizmidagi tripanosomaning tuzilishi(v): 1-xivchini, 2-yadrosi, 3-blefaroplast, 4- parabazal tanacha, 5-to’lqinlanuvchi membrana, eritrositlar. XX asrning birinchi yarmida bir milliondan ortiq kishi shu kasallikdan halok bo'lgan. Kasallik tana haroratining ko'tarilishi bilan boshlanadi, so'ngra asta-sekinlik bilan markaziy nerv sistemasining qattiq shikastlanishi kuzatiladi. Bemorda uxlab qolish va aksincha, uxlay olmaslik hollari kuzatiladi. Kasallik

o'z vaqtida davolanmasa, o'limga olib kelishi mumkin. Parazitlar bemorlarning qoniga, limfa bezlariga, keyinchalik esa orqa miya suyuqligiga o'tadi. Trypanosoma gambiensini antilopalar qonida ko’plab uchratish mumkin. Bu hayvonni kasallikka chidamli bo’lganligi uchun uni tabiatda tripanosomalarni o’zlarida saqlovchi rezervuar deb hisoblash mumkin. Demak, Afrika uyqu kasalligining tabiiy manbai antilopalar hisoblanadi, tarqatuvchisi esa se-se pashshasidir (Glossina palpalis). Kasallik faqat shu qon so'ruvchi pashshalar tarqalgan hududlarda uchraydi. Pashsha odam qonini so'rganda unga kasallikni yuqtiradi. Pashshalar ichagida parazitlar bo'yiga bo'linib, jinssiz ko'payadi. Trypanosoma gambiense shuningdek qoramollarda, ch o’ chqa, it va yovvoyi sut emizuvchilarda ham uchraydi. Ushbu tripanosoma 1962- yilda G’arbiy Afrikada D . Datton tomonidan aniqlangan , uning rivojlanishini D . Bryus o’rgan gan. Kasallik odamlarda juda og’ir kechadi va uzoq davom etadi, davolanmagan taqdirda kishilarning o’limiga sabab bo’ladi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida xavfli chagas kasalligining qo'zg'atuvchisi - Trypanosoma cruzi keng tarqalgan. Morfologik jihatdan Afrika uyqu kasalligini qo'zg'atuvchisidan farq qilmaydi. Lekin, Trypanosoma cruzi, joylashish joyiga qarab, shakli har xil bo'ladi. Hujayraning ichida parazitlik qilgan tripanosoma xivchinsiz, intensiv ravishda ko'payib, psevdosistalar hosil qiladi. Parazitlar kasallik tarqatuvchi organizmida va sun'iy usulda o'stirilganda xivchinli shaklda bo'ladi (3-rasm).

3-rasm . : Chagas kasalligi qo’zgatuvchisi - Tripanosoma cruzi ning rivojlanish sikli: 1-triatoma qandalasi ( Triatoma infestans ) Amerika tripanosomoz qo’zg’tuvchisining tashuvchisi, 2-tashuvchi organizmidagi tripanosomalar, 3-Amerika tripanosomozining rezervuar xo’jayini-bronenos. 4-tashuvchi organizmidagi tripanosoma, 5- eritrositlar. Chagas kasalligining tarqatuvchisi qon so'radigan Triatoma infestans qandalasidir. Tripanosomalar qandalaning orqa ichagida yashaydi va 5-15 kun davomida taraqqiy etadi. Parazitlarni o'ziga bir marta yuqtirgan qandala butun umn' davomida (2 yildan ortiq umr ko'radi) o'zida tripanosomalarni saqlaydi va odam uchun xavfli hisoblanadi.

Odatda parazitlar odamga teri va shilimshiq qatlamlarning har xil yoriqlari, ja-rohatlar orqali faol yo't bilan o'tadi. Triatom qandalalari odamga, asosan, kechasi uxlab yotganida hujum qilib, lab, ko'z va burunning shilimshiq qatlamlaridan qon so'rib oziqlanadi. Ovqatlangan joyiga ko'pincha tripanosomalar bilan ifloslangan axlatini chiqazadi va shikastlangan ten orqali tripanosomalar juda osonlik bilan odamga o'tadi. Ular teri va shilimshiq pardalarning hujayralarida bir-ikki hafta yashab, ko'paya boshlaydi. So'ng parazitlik qilayotgan hujayralardan chiqib, qon tornirlarga o'tadi va butun organizmga tarqaladi. Shu davrda odamning tana harorati ko'tariladi, parazitlar yurak, nerv, hazm sistemasi va retukulo-endotelial organlarmng hujayralariga o'tib. u yerda yashab qoladi. Kasallikning belgilariga tana haroralinmg ko'tarilishi, jigar va taloqning kattalashishi, ichak faoliyatining buzi lishi kabilar kiradi. Keyinchalik, ularga meningo-ensefalit va miokardit qo'shilishi mumkin. Besh yoshgacha bo'lgan bolalarda chagas kasalligi juda og'ir o'tib, o'limga olib kelishi mumkin. Ayrim ma'lumotlar bo'yicha 14 % gacha bemorlar ushbu kasallikdan o'ladi. Kasallik onadan bolaga ona suti, qon quyish orqali yuqadi (tug'ma ham bo'lishi mumkin). Chagas kasalligi ko'pincha qishloqlarda ko'p tarqalgandir. Ayniqsa, sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilinmagan xonadonlarda, iflos joylarda triatom qandalalarning lichinkalari bemalol rivojlanadi. Tripanosomalarning bir qancha turlari har xil uy hayvonlarida parazitlik qilib, og'ir kasalliklar keltirib chiqaradi. Janubiy Osiyo mamlakatlarida qoramollarda parazitlik qiluvchi Trypanosoma brucei nagana kasalligini qo'zg'atadi (4-rasm). Nagana kasalligining tarqatuvchisi so'nalardir.

Trypanosoma evansi - tuya, ot va eshaklar hamda itlarning yopi q organlari - qon tizimida parazitlik qiluvchi va ularda tripanosomoz yoki xalq tilida "su- auru" kasalligini qo’zg’atadi. Ushbu tur tripanosoma barcha Markaziy Osiyo davlatlarida tarqalgan . Bu parazitning ham tarqatuvchisi so'nalar hisoblanadi. Otlarda Trypanosoma equiperdum turi parazitlik qilib, kuyukish (qochirish) kasalligini keltirib chiqaradi. Bu kasallik bir hayvondan ikkinchisiga jinsiy aloqa orqali o'tadi. Trypanosoma equiperdum bir xo’jayinli bo’lib, ular otlarning siydik-tanosil yo’llarida (jinsiy organlarida) yashaydi. 4-rasm. Qoramollarda parazitlik qiluvchi nagana qo’zgatuvchisi- Trypanosoma brucei (A) va uning bo’linish davrlari (B,D,E): 1-yadro; 2- bazal tanacha; 3-to’lqinlanuvchi membrana; 4-xivchin. U tabiatda kasallangan hayvonlardan sog’l om hayvonlarga qochirish paytida yoki otlarning jinsiy organlarining holatini tekshirishda qo’llaniladigan iflos langan asboblar orqali tarqaladi. Tripanosomaning ushbu turi Markaziy Osiyo Respublikalarida, shu jumladan O’zbekistonda ham uchraydi. Yuqorida ko’rsatilganlardan tashqari baliqlar, amfibiyalar va reptiliyalarda ham tripanosomalarning ayrim turlari parazitlik qiladi. Tripanosomalardan -Leptomonas davidi turi Janubiy Amerikada kofe daraxti bargi to'qimalarida parazitlik qiladi va natijada bunday kasallangan barglarning sarg'ayib to'kilishiga, ba'zan qurib qolishiga sabab bo'ladi.

Leyshmaniya ( Leishmania ) urug'ining vakillari ham tripanosomalarga bir-muncha o'xshash tuzilgan, lekin ular odamning terisi va ichki organlarida parazitlik qiladi. Leyshmaniyalar leyshmanioz kasalligini chaqiruvchi ikki xo’jayin ishtirokida rivojlanuvchi parazit xivchinlilardir. Ular odamlarda, shuningdek itlarda, b o’ ri va chiyab o’ rilarda, mushuklarda, kalamush va yumronqoziqlarda uchraydi va ularga qon so’ruvchi ikki qanotli xasharotlar - iskabtopar chivinlar - ( Phlebotomus avlodi ) orqali yu q adi. Umurtqalilar qonida leyshmaniyalarning xivchinsiz 2-6 mikron uzunlikdagi duksimon shakli uchraydi. Barcha leyshmaniyalar dermatotrop (terida yashovchi) va vistserotrop (ichki organlarda yashovchi) guruhlarga bo’linadi. Shunga ko’ra ular odamlarda va boshqa sut emizuvchilarda teri va ichki leyshmanioz kasalliklarini chaqiradi. Teri leyshmaniozini qo’zg’atuvchi leyshmaniyalarga Leishmania tropica va L. major larni misol keltirish mumkin. Har ikkala tur leyshmaniyalar Markaziy Osiyo davlatlarida tarqalgan. O’zbekistonda esa ularning birinchi turi yo’qotilgan, ikkinchi turi esa juda kam holatlarda uchrab turadi. Teri leyshmaniozi qo’zg’atuvchilari O’zbekistonda XX asrning 50-60 - yillarida keng tarqalgan bo’lgan. Ular oqibatida terida pendin yaralari hosil bo’ladi, yaralar tuzalgach, ularning o’rni abadiy chandiq bo’lib qoladi. Shu belgiga qarab odamlarning teri leyshmanioziga uchraganini aniqlash mumkin. Tabiatda leyshmaniyalarni yovvoyi kemiruvchilarda saqlanib yurishini 1939 yil akad. E.N.Pavlovskiy qoraqumga qilgan ekspeditsiyasida aniqlagan va unga ko’ra parazitlarni tabiiy o’choqlari to’g’risida ilmiy nazariya yaratgan. Ular hujayra ichida parazitlik qilganidan xivchin hosil qilmaydi, harakatsiz bo'ladi. Bu parazitlar nihoyatda kichkina (3-7 mkm), ovalsimon hujayrasida bitta yadrosi va kinetoplasti bo'ladi, Leyshmaniyalarning ikki turi odamda parazitlik qiladi. Tropik leyshmaniya ( Leishmania tropica' ) yuz, qo'l va oyoqlar terisida parazitlik qiladi (5-rasm). Teri leyshmaniozining qo'zg'atuvchisini rus shifokori

P.F.Borovskiy birinchi marta 1882-yilda Toshkentda aniqlagan. Teri leyshmaniozi Markaziy Osiyo va Kavkaz ortida keng tarqalgan. Parazit teri hujayralarida yashaydi va terida yaralar hosil qiladi. Kasallikning bir yil va undan ortiqroqqa cho'ziladigan shahar yoki surunkali shakli (Ashxobod yarasi) va 3-6 oy davom etadigan o'tkir shakli (penda yarasi) tafovut qilinadi. Teri leyshmaniozi Markaziy Osiyo xalqlari o'rtasida yomon yara, sharq kuydirgisi yoki pashshaxo'rda nomi bilan ham ma'lum. Morfologik jihatdan leyshmaniyalar ikki xil shaklda: hujayra ichida tashuvchilarining tanasida - xivchinsiz hamda sun'iy usulda o'stirilganda xivchinli ko'rinishda yashaydi. Leyshmaniyalar hayotining xivchinli davri leptomonad davri deb ataladi. Visseral leyshmanioz tez-tez yoki ma'lum bir vaqtda, oralab isitma chiqarish bjlan davom etadigan og'ir kasallik hisoblanadi. Morfologik jihatdan leyshmaniyaning ikkala turi ham bir-biridan deyarli farq qilmaydi.

5- rasm. Teri leyshmaniyasi( Lieshmania tropica )ning rivojlanish jarayoni: 1-leyshmaniyaning leptomonad (xivchinli) shakli; 2-leyshmaniya tashuvchi iskabtopar; 3-kalamush (tabiiy manbasi); 4-zararlangan terining qon hujayralaridagi xivchinsiz leyshmaniyalar; 5-leyshmaniya bilan zararlangan odam. Visseral leyshmaniozning qo'zg'atuvchisi odam tanasida retikulo- endotelial organlar - jigar, taloq, limfa tugunlari, ko'mik endoteliy hujayralari sitoplazmasida parazitlik qilib yashaydi va ko'payadi (6-rasm). Leyshmaniyalar ko'payganda bitta hujayradagi parazitlar soni 100-200 tagacha yetadi. Hujayra yemirilgandan keyin ular limfa bilan qonga o'tib, yangi hujayralarga kirib oladi va ularning yemirilishiga sababchi bo'ladi. Ichki, ya’ni vistserial leyshmanioz qo’zg’atuvchisi - L. donovanini Hindistonda 1900-1903 yillarda ingliz olimlari Leyshman va Donovanlar shu kasallikdan o'lgan odamlarning talog'idan ajratib olib aniqlaganlar , shunga ko’ra kasallik ularning nom lari bilan yuritiladi. Ichki leyshmaniozni qo’zg’atuvchilarga shuningdek , L.infantum , L.mexicana , L. brazilensis , L. amazoninsi va boshqa turlar ham kiradi. Ichki leyshmanioz bilan og'rigan bemor Sobiq Ittifoq hududida birinchi marta 1909-yilda aniqlangan. Keyinchalik Markaziy Osiyo va Kavkaz ortida bu kasallikning manbalari topilgan.

6- rasm. Ichki leyshmanioz qo’zg’atuvchisi - Lieshmania donovani ning rivojlanish jarayoni: 1-leyshmaniyaning leptomonad (xivchinli) shakli; 2- leyshmaniya tashuvchisi; 3-leyshmaniyaning tabiiy manbalari – it va boshqa sut emizuvchilar; 4-ichki organlardagi xivchinsiz leyshmaniyalar. Leyshmanioz transmissiv kasallik bo'lib, uni qonso'rar mayda hasharotlar -Phlebotomus avlodiga kiruvchi iskabtoparlar tarqatadi. Iskabtopar kasal odamning qonini so'rganida leyshmaniyalar hasharotning hazm yo'liga o'tadi. U yerda parazit-larning oldingi uchidan uzun xivchin o'sib chiqadi, ya'ni sodda hayvon xivchinli (leptomonad) ko'rinishga o'tadi. O'ziga leyshmaniozning qo'zg'atuvchisini yuqtirib olgan bu hasharot sog'lom odamning qonini so'rganida parazitlarni unga yuqtiradi. Umuman, leyshmanioz Shimoliy Afrika, Janubiy Yevropa va Janubi g'arbiy Osiyoning bir qancha mamlakatlarida tarqalgan. O'zbekistonning

janubiy viloyat-larida ham bu kasallik tarqalgan. Teri leyshmaniozining tabiiy manbai kemiruvchi sutemizuvchilar (qum kalamushlari va yumronqoziqlar) va itlardir, ya'ni bu hayvonlar leyshmaniyaning rezervuar xo'jayinlari hisoblanadi. Bu hayvonlaming quloqlari, burni va tanasining iskabtopar chaqa olishi mumkin bo'lgan boshqa joylarida yaralar hosil bo'ladi. Kemiruvchilarning inlarida iskabtoparlar kunduz kunlari yashirinib yotadi, kechga tomon hayvonlaming qonini so'radi va ularga bu kasallikni yuqtiradi. Visseral leyshmaniozning asosan 2 ta shakli mavjud: Hind kala-azari hamda O'rta Yer dengizi visseral leyshmaniozi. Hind kala-azarida terming rangi qoramtir, ba'zan tim qora ba'ladi. Ayrim olim-larning fikriga ko'ra, bunday hodisa buyrak usti bezlari faoliyatining susayishi tufayli kelib chiqadi, chunki leyshmaniyalar shu bezning po'st qismidagi makrofaglarida ham uchraydi. O'rta Yer dengizi visseral leyshmaniozida ten va shilliq pardalar oqarib, mumsi-mon bo'lib qoladi. Bemorning jigar va talog'i kattalashib, kamqonlik hamda leyko-peniya kuzatiladi. Bemor ozib ketadi. Bu kasallikni ham iskabtoparlar yuqtiradi. Jigari va talog'i shishib, bemor halok boiishi mumkin. Kala-azar qo'zg'atuvchisi Janubiy va Shimoliy Osiyo, Italiya, Turkmanistonning ayrim hududlarida uchraydi. Professor N.I. Xodukin visseral leyshmaniozning endemik zanjiri: it- flebotomus-odam ekanligini aniqlagan. Akademik Ye.N. Pavlovskiy odamlar va hayvonlar o'rtasida bo'g'imoyoqlilar yordamida aylanib yuradigan kasalliklarni tabiiy manbali transmissiv kasalliklar deb ataydi. Har ikkala leyshmanioz bilan ham ko'proq bolalar kasallanadi. Kasalliklardan keyin muntazam immunitet hosil bo'ladi. Shuning uchun har bir kishi leyshmanioz bilan faqat bir marta kasallanadi. Kasallikni aniqlash uchun to'sh suyagi ko'migi mikroskop ostida qaralib, hujayralarida leyshmaniya lar bor-yo'qligi aniqlanadi.

Ko’pxivchinlilar yoki polimastiginalar (Pol y mastigina ) turkumi vakili lyambliyani birinchi marta 1859-yilda Xarkov Universitetining professori Lyamble aniqlagan. Lyambliya ( Lamblia intestinalis ) hayot siklida vegetativ hamda sista ko'rinishida uchraydi (7-rasm). 7- rasm. Ichak lyambliyasi ( Lamblia intestinalis) ning tuzilishi: a) yon tomondan, b) qorin tomondan ko’rinishi, v) epiteliy to’qimasiga yopishgan lyambliya: 1-xivchin; 2-bazal tanacha; 3-so’rg’ich; 4-yadro; 5-parabazal tanacha; 6-aksostil. Vegetativ shakli noksimon bo'lib, uzunligi 12-15 mkm, eni esa 8-10 mkm gacha bo'ladi.Tanasining oldingi tomonida disk bo'lib, ichak epiteliysiga yopishish uchun xizmat qiladi. Tanasining o'rtasida ikkita tayanch ipi - aksostillar o'tadi. Aksostillar yordamida parazitning tanasi ikki simmetriyali nimtalarga bo'lingan bo'lib, har qaysisida bittadan yadro bo'ladi. Aksostillarning oldingi qismida bir qancha blefaroplastlar bo'lib, ular 3 juft xivchinlarni energiya bilan ta'minlaydi. To'rtinchi juft xivchinlar aksostillarning orqa qismida yotadi. Parazitning hazm organoidlari bo'lmaydi. Shuning uchun osmatik yo'l bilan oziqlanadi. Ko'payish usuli jinssiz, uzunasiga bo'linish (mitoz) yo'li bilan amalga osha-di. Lyambliyalarning sistalari oval

shaklida bo'lib, uzunligi 10-14 mkm gacha yetadi. Ikki qavat po'stlog'i aniq ko'rinib turadi. Yetilmagan sistalarda 2 ta yadro, yetilganlarida esa 4 ta yadro bo'ladi. Lyambliyalarning taraqqiyoti oddiy bo'lib, hayot davri parazitning vegetativ va sistaga o'ralgan shakllarining almashinib turishidan iborat. Vegetativ shakllari odamlarning 12 barmoqli ichagida yashaydi va ko'payadi. Tajriba yo'li bilan zarar-langan hayvonlarda lyambliyalar ingichka ichakning yuqori qismlarida topilgan. Ularning ba'zilari sistaga o'ralib, tashqi muhitga chiqadi va odamga lyamblioz kasalligini yuqtiradigan manba bo'lib qoladi. Lyambliozni yuqtiradigan manba kasal odam va parazit tashuvchilardir. Lyamblioz hamma yerda tarqalgan bo'lib, aholining taxminan 10 % ida parazitlarnj topish mumkin. Lyamblioz bilan, asosan, yosh bolalar ko'proq kasal-lanadi. Parazitlar odamning 12 barmoqli ichagida yashashi bilan birga, ayrim ma'lumotlarga qaraganda, o't pufagida ham yashashi mumkin. Ammo sun'iy usulda o'stirilgan lyambliya o't suyuqligi pufagida yashamaydi. Hozirgacha ham lyambliyalarning o't yo'llarida, o't pufagida yashashi noaniq. L.I. Rogova va N.A. Dehqonxo'jayevalarning (1960) ma'lumotlari bo'yicha, olib tashlangan o't pufaklar hamda tajriba yo'li bilan zararlangan hayvonlarning o't pufagida lyamb liyalar topilmagan. XX asrning 20-yillarida lyamblioz yer yuzida deyarli barcha mamlakatlarda keng tarqalgan edi. Ko'pchilik shifokorlarning fikri bo'yicha, lyambliyalar odamga o'tishi bilan lyamblioz kasalligini qo'zg'atadi. Ular ichak, o't yo'llarini jarohatlaydi, degan nkr hozir ham mavjud. Lekin ayrim olimlar lyambliyalarni shartli ravish-agi patogen deb hisoblashadi. Chunki parazitlar sog'lom odamlarda ham uchrab turadi, ularning soni ichakda ko'payib ketgandagina ichak faoliyatini o'zgartiradi. Shu sababli moddalarning so'rilishi susayadi.Professor N.A. Dehqonxo'jayeva tabiiy va tajriba yo'li bilan zararlangan hayvonlarning ingichka ichagini tekshirib, parazitlarni shilliq parda va shilliq osti qatlamida hamda ichak tukchalarida topgan. Bunda ichak devorining shilliq pardasi yaliig'langan, ammo yaralar hosil bo'lmagan.

Shifokorning fikriga qaraganda, ichakning shilliq pardasidagi o'zgarishlar darajasi kasallikning muddatiga bog'liq bo'ladi.Kasallikning belgilari boshqa ichak kasalliklarining belgilariga o'xshash bo'ladi. Shuning uchun ham lyambliozga tashxis qo'yishning asosiy ko'rsatkichi parazit larni aniqlashdan iborat bo'lishi kerak. Lekin bu ancha mushkul ish. 12 barmoqli ichak suyuqligida parazitning vegetativ shakllari bo'ladi. Bemorning axlat surtmalarini yod bilan bo'yab tekshirish orqali parazit sistalarining bor-yo'qligi aniqlanadi. Ularning axlatlari bilan lyambliya sistalari tashqi muhitga chiqib turadi va haftalab tirik qolishi mumkin. Sog'lom odamga parazit sistalar bilan ifloslangan oziq-ovqat, ichiladigan suv yoki iflos qo'llar orqali yuqadi. Sistalar hazm yo'liga tushganidan keyin o'n ikki barmoqli ichakda vegetativ shaklga aylanadi. Kasallikning oldini olish uchun profilaktik qoidalarga amal qilish zarur. Buning uchun meva va sabzavotlarni yaxshilab yuvish, suvni qaynatib ichish, pishirilgan ovqatni va ichiladigan suvni yopiq idishda saqlash, chivin va pashshalarga qarshi kurashish, ovqatdan oldin va hojatdan keyin qo'lni yuvish, parazit tashuvchilarni, ayniqsa, oziq-ovqat korxonalarida, bolalar bog'chalarida ishlaydiganlarni o'z vaqtida tekshirib, kasallangan odamlarni davolash, hojatxonalarni dorilab turish kabi ishlarni amalga oshirish lozim. Trixomonadalar ( Trichomonas ) - trixomonadoz kasalligini qo'zg'atuvchilari bo'lib, uch turni o'z ichiga oladi: 1. Ichak trixomonadasi - Trichomonas hominis ; 2. Qin trixomonadasi - Trichomonas vaginalis ; 3. Og ' iz trixomonadasi - Trichomonas tenax . Ichak trixomonadasi odamning yo ' g ' on ichagida parazitlik qiladi . Qin trixomonadasi esa ayol va erkaklarning siydik va jinsiy yo'llarida uchraydi. Trixomonadalarning tanasi oval shaklida bo'lib, orqa qismi ingichkalashib ketgan. Uzunligi 5-10 mkm (ichak trixomonadasi) dan 15-30 mkm gacha (qin tri xomonadasi) bo'ladi (8-rasm).

8-r а sm. Ich а k tri хо m о n а d а si - Trichomon а s hominis : 1- о ldingi х ivchinl а ri; 2-to‘l q inl а nuvchi m е mbr а n а ; 3- х ivchinl а rning b а z а l t а n а ch а si; 4-p а r а b а z а l t а n а ; 5-sit о st о m; 6-yadr о ; 7-fibrill а ; 8-sit о pl а zm а d а gi v а kul о l а l а r; 9-t а yanch o‘z а k а ks о stil; 10- о rq а х ivchini. Oldingi qismida sharsimon yadrosi joylashgan bo'lib, yadro oldida blefaroplast yotadi. Barcha xivchinlilar sinfi vakillari singari trixomonadalarning harakat organoidlariga xivchinlari kiradi. Xivchinlarining soni 4-5 ta bo'lib, ulardan bittasi to'lqinsimon parda bo'ylab orqaga qayrilgan. Sitoplazmasida hazm qiluvchi vakuolalari bor. Trixomonadaning tanasi bo'ylab uzunasiga ketgan tayanch o'zak aksostil joylashgan, cheti bo'ylab to'lqinlanuvchi membrana (parda) yotadi. Qin trixomonadasi va og'iz trixomonadasining to'lqinlanuvchi membranasi qisqa bo'ladi.

Trixomonadalar ikki usul bilan oziqlanadi, ya'ni oziq moddalarni tananing butun yuzasi bilan shimadi (osmatik usulda) yoki hujayra og'zi - sitostom orqali (qamrab olish usuli bilan). Lekin hozirga qadar qin trixomonadasining sitostomi aniqlanma-gan. Trixomonadalar uzunasiga bo'linish (mitoz) yo'li bilan jinssiz ko'payadi. Sis-talar hosil qilishi aniqlanmagan. Ichak trixomonadasi odamlarda xavfli kasalliklarni keltirib chiqarmaydi, lekin kolit (ich qotish) kasalini tezlashtiradi. Ichak trixomonadasi ifloslangan ovqat yoki suv orqali yuqadi. Ichak trixomona-dasiga tashxis qo'yish uchun mikroskop ostida bemor axlatini tekshirib, vegetativ shakllari aniqlanadi. Qin trixomonadasi erkak va ayollarning siydik-tanosil yo’llarida parazitlik qilib, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik natijasida va jinsiy aloqa vaqtida yuqadi. Ushbu parazit barcha davlatlarda uchraydi . Ular erkak va ayollarning siydik yo'llarida uchraydi. Kasallanish ayollarda 20-40 %, erkaklarda esa 15 % ni tashkil qiladi. Tashxis qo'yish uchun bemorning siydik va jinsiy yoilaridan surtma olinib, mikroskop ostida tekshiriladi. Og'iz trixomonadasining patogenlik xususiyati aniqlanmagan, lekin og'iz, bo'shlig'i va tish kasalliklari (gingvit, paradontoz, tish kariyesi bilan kasallangan bemorlar) odamlarda ko'proq uchrab turadi. Shuning uchun stomatologiya shifo-xonalarida og'iz trixomonadasini aniqlash usullariga alohida e'tibor berish lozim. Trichomonos foetus - qoramol q in trixomonadasi, u noksimon shaklga ega bo’lib, qoramollar orasida qochirish paytida kasal buqalar yoki ifloslangan qochirish asboblari orqali tarqaladi. Bu kas a llik tufayli ko’pchilik sigirlar qisir qoladi yoki bola tashlaydi. А PIKOMPLEKSLAR ( A PICOMPLEXA) TIPI. Bu tipga 5000 ga yaqin tur kirib, ularning hammasi umurtqasiz va umurtqali hayvonlarda, shu jumladan, odamlarning turli ichki organlarida parazitlik qilib hayot kechiradi. Shunga ko'ra, ularning rivojlanishi murakkablashgan bo'lib, har xil muhit sharoitda yashashga, xo'jayinlarini almashtirib turish, jinssiz va jinsiy yo'l bilan

ko'payish kabi yangi xususiyatlar vujudga kelgan. Ularning harakatlanish organoidlari, qisqaruvchi va ovqat hazm qiluvchi vakuolalari rivojlanmagan, himoya qobig'iga o'ralib spora hosil qiladi. Apikomplekslar tipi 2 ta, ya’ni Perkinseylar (Perkinsea) va Sporalilar (Sporozoea) sinflariga ajratiladi. Apikomplekslar tipi dan sporalilar sinfiga kiruvchi vakillari mahsuldor hayvonlarda va odamlarda parazitlik qilib og‘ir kasalliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun asosan ushbu sinf vakillari to’g’risida keng ma’lumotlat beriladi. Sporalilar sinfi o’z navbatida gregarinalar (Gregarinida) va koksidiyalar turkumlariga bo’linadi. Gregarinalar turkum vakillari to’g’risida talabalarga «Umurtqasizlar zoologiyasi» o’quv predmetidan dars o’tilganda kerakli ma’lumotlar beriladi. Shuning bilan bir qatorda gregarinalar mahsuldor hayvonlar va odamlar organizmida parazitlik qilmaydi. Shu sababli bu turkum vakillari to’g’risida to’xtalishni lozim topmadik. Kоksidiyalаr turkumi o‘z nаvbаtidа bir nеchta kеnjа turkumlаrgа bo‘linаdi: 1. Eymеriyasimоnlаr (Eimеriina) kеnjа turkumi. 2. Qоn spоrаlilаr (Haemosporina) kеnjа turkumi. 3. Pirоplаzmidаlаr (Piroplasmida) kеnjа turkumi. Eymеriyasimоnlаr (Eimеriina) kеnjа turkumining vаkillаri аsоsаn umurtqаli hаyvоnlаr оrgаnlаrining ichаk epitеliya hujаyrаlаri ichidа, ya’ni ichаk vа jigаrdа pаrаzitlik qilаdi. Dеyarli hаr bir eymеriya turi fаqаt mа’lum bir tur hаyvоndа pаrаzitlik qilаdi. Vоyagа yеtgаn eymеriyalаr hаrаkаtsiz bo‘lаdi. Cho‘zinchоq duk shаklidаgi yosh spоrоzоit vа mеrоzоitlаri fаоl hаrаkаt qilаdi. Eymеriyalаrning ko‘pаyishidа jinsiy vа jinssiz bo‘g‘inlаrni to‘g‘ri gаllаnishi хаrаktеrlidir. Qоrаmоl, qo‘y, echki, quyon vа pаrrаndаlаrdа аsоsаn, Eimeria urug‘ining turlаri pаrаzitlik qilаdi. Eimeriyalаrning rivоjlаnishi murаkkаb, bаrchа hаyvоnlаrdа bir хil bo‘lib, uchtа rivоjlаnish dаvrini (shizоgоniya, gаmеtоgеniya vа spоrоgоniya dаvrlаrini) o‘tаydi. Quyidа quyon

оrgаnizmi ichki epitеliya hujаyrаlаri ichidа, ya’ni ichаgi vа jigаridа pаrаzitlik qiluvchi eymеriya ( Eimeria magna)ning rivоjlаnish sikli bаyon qilingаn (9- rаsm). 9 -rаsm. Eym е riya а vl о di gа kiruvchi – Eimeria magna turining rivоjlаnish sikli: I-shizоgоniyaning birinchi аvlоdi, II-shizоgоniyaning ikkinchi аvlоdi, III-shizоgоniyaning uchinchi аvlоdi, IV-gаmеtоgоniya, V- spоrоgоniya: 1-sp о r о z о itl а r, 2-bir yadr о li shiz о nit, 3-ko‘p yadr о li shiz о nt , 4- m е r о z о itl а rning h о sil bo‘lishi, 5-m е r о z о itl а r, 6-m а kr о g а m е t а l а rning riv о jl а nishi, 7-mikr о g а m е t а l а rning riv о jl а nishi, 8- оо sist а , 9-10- sp о r о bl а stl а rning h о sil bo‘lishi, 11-sp о r а l а rning h о sil bo‘lishi, 12-to‘rtt а sp о r а li е tilg а n оо sist а (h а r bir sp о r а d а ikkit а d а n sp о r о z о it b о r).

Bundа shizоgоniya vа gаmеtоgоniya dаvrlаrining rivоjlаnishi хo‘jаyinlаri ichki оrgаnlаridа (endоgеn dаvri), spоrоgоniya dаvrining rivоjlаnishi esа tаshqi muhitdа (ekzоgеn dаvri) o‘tаdi. Shizоgоniya, ya’ni jinssiz ko‘pаyish dаvri vа jinsiy ko‘pаyish хo‘jаyin оrgаnizmidа kеtаdi. Mаhsuldоr hаyvоnlаr, jumlаdаn, quyonlаr оziq-оvqаt yoki suv bilаn birgа kоksidiya ооsistаlаrini yutib yubоrаdi. Ооsistа ichidа 4 tа spоrа vа hаr bir spоrа ichidа 2 tаdаn spоrоzоitlаr bo‘lаdi. Quyon ichidа ооsistаning qоbig‘i erib kеtib, spоrаlаrning po‘sti yorilаdi vа ulаrdаn duksimоn ko‘rinishdаgi hаrаkаtchаn spоrоzоitlаr chiqаdi. Spоrоzоitlаr tеzlikdа epitеliаl hujаyrаlаrgа kirib оlаdi vа yumаlоqlаnib, o‘sib hаjmi kаttаlаshаdi hаmdа yadrоsi bir nеchtаgа (8-60) bo‘linаdi. Yadrоlаr sоnigа qаrаb sitоplаzmа hаm o‘shаnchаgа bo‘linаdi vа yangi аvlоd, ya’ni mеrоzоitlаr shаkllаnаdi. Mеrоzоitlаr epitеliy hujаyrаlаridаn ichаk bo‘shlig‘igа chiqib qаytаdаn sоg‘lоm epitеliаl hujаyrаlаrgа kirib оlаdi vа yanа jinssiz yo‘l bilаn ikkinchi gеnеrаsiyani hоsil qilаdi. Shundаy usuldа jinssiz ko‘pаyish 4-5 mаrtа tаkrоrlаngаndаn so‘ng, mеrоzоitlаrdаn jinsiy hujаyrаlаr (gаmеtаlаr) hоsil bo‘lа bоshlаydi. Gаmеtоgоniya (jinsiy yo‘l bilаn ko‘pаyish dаvri) dаvridа epitеliаl hujаyrаlаrgа kirib оlаdi vа yanа (jinssiz) bir guruh mеrоzоitlаrdаn mаkrо vа mikrоgаmеtоsitlаr hоsil bo‘lаdi. Kеyinchаlik hаr qаysi mаkrоgаmеtоsitdаn bittа mаgrоgаmеtа vа hаr qаysi mikrоgаmеtоsitdаn esа kichkinа, uzunchоq shаklli, bir juft хivchinlаri bo‘lgаn bir nеchtа hаrаkаtchаn mikrоgаmеtаlаr hоsil bo‘lаdi. Mikrоgаmеtаlаr epitеliya hujаyrаlаrdаn ichаk bo‘shlig‘igа chiqib, hujаyrаlаrdаgi kаm hаrаkаtchаn mаkrоgаmеtаlаr bilаn qo‘shilаdi vа nаtijаdа, zigоtа hоsil bo‘lаdi. Zigоtа qоbiqqа o‘rаlib ооsistаgа аylаnаdi vа ichаk bo‘shlig‘igа chiqаdi. Spоrоgоniya dаvridа kоksidiyalаrning ооsistаlаri fаqаt kislоrоdli muhitdа rivоjlаnаdi. Shu sаbаbli, ооsistа хo‘jаyin tеzаgi bilаn tаshqi muhitgа chiqаdi. Ооsistаning ikki qаvаtli po‘sti himоya vаzifаsini bаjаrаdi. Qulаy shаrоitdа

ооsistа rivоjlаnа bоshlаydi. Dаstlаb, yadrоlаr 4 tаgа bo‘linаdi, mа’lum vаqtdаn kеyin sitоplаzmа hаm yadrоlаr sоnigа qаrаb 4 gа bo‘linаdi vа ооsistаdа spоrоblаstlаr shаkllаnаdi. Kеyinchаlik spоrоblаstlаrdаn spоrаlаr, spоrаlаr ichidа esа 2 tаdаn spоrоzоitlаr hоsil bo‘lаdi. Shundаy qilib, spоrоgоniyadа hаr bir ооsistаdа 4 tа spоrа vа 8 tа spоrоzоit vоyagа еtаdi. Ооsistа аnа shu dаvrdа yuqumli (invаziyali) bo‘lib qоlаdi. Bundаy invаziyali ооsistаlаr hаyvоnlаrning ichаgigа tushgаndа spоrаlаrdаn vа ооsistаdаn spоrоzоitlаr chiqаdi hаmdа rivоjlаnish yanа qаytаdаn bоshlаnаdi. Eymеriyasimоnlаrning 10 dаn оrtiq turi qоrаmоllаrdа, 10 gа yaqin turi qo‘y vа echkilаrdа, 10 tа turi quyonlаrdа vа 8 tа turi pаrrаndаlаrdа parazitlik qilishi аniqlаngаn. Оdаmlаrdа hаm Eimiria sardinae vа Isospora urug‘i turlаri pаrаzitlik qilаdi. Eymеriy a lar eymerioz kasalligini vujudga keltiradi. Kasallangan hayvonlar-ning ishtahasi pasayadi, o'sishi susayadi, ich ketish, kamqonlik kuzatiladi, hayvon ozadi. Hayvonlarni zich joylashtirish, binolarning zax bo'lishi, eymeriyalar uchun qulay sharoitni vujudga keltiradi. Hayvon eymeriozi odamga yuqmaydi. Kasallangan hayvonlarni sulfamilamidlar, antibiotiklar, oltingugurt, furatselin va boshqa preparatlar bilan davolash hamda zoogigiyena qoidalariga rioya qilish kerak. Molxonalar muntazam ravishda dezinfeksiya qilinadi. Xo'jaliklarda mol boqish dala almashtirish bilan olib boriladi. Mollar eng to'yimli yemxashaklar bilan bo-qiladi. Eymеriyasimоnlаr kеnjа turkumi ga yana qushlar, sutemizuvchilar, jumladan, odamlarning jigari, talog'i, bosh miyasi, qon tomirlarida parazitlik qilib kasalliklar tug'diruvchi toksoplazmalar urug'i vakillari (Toxoplasma gondii) va qushlar hamda sutemizuvchilarning muskullarida parazitlik qiluvchi sarkosporidiyalar (Sarcosporidia), ya'ni go'sht sporalilar urug'i vakillari ham kiradi. Tug'ma toksoplazmozda kasallik ona organizmidan homilaga o'tadi va homi-laning nerv sistemasi, ko'zlari va boshqa a'zolarini zararlaydi, bola

barvaqt yoki o'lik yoxud mayib-majruh bo'lib tug'iladi. Toksoplazmada tirik tug'ilgan bola aqlan va jismonan sust rivojlanadi. Yaxshi gapira olmaydi va unda miokardit, pnevmoniya, meningoensefalit, alegofreniya, epilepsiya kabi og'ir kasalliklar kuzatiladi. Orttirilgan o'tkir toksoplazmoz esa terlamaga o'xshash kechib, bemor isitmalaydi, tomog'i og'riydi, jigari va talog'i shishadi yoki ko'pincha nerv sistemasi zararlanib, boshi og'riydi, qayt qiladi, falajlanadi. Xronik toksoplazmada, odatda, bemorning gavda harorati uzoq vaqt yuqori bo'ladi, boshi, tomog'i, mushaklari og'riydi, limfa tugunlari va jigari shishadi. Mehnat faoliyati susayadi. Shuningdek, bemor psixi-kasining buzilishi, talvasaga tushib falajlanishi, ko'zi, yuragi zararlanishi mumkin. Toksoplazmoz yashirin kechishi ham muinkin. Toksoplazmozning oldini olish uchun uy hayvonlarini sanitariya nazoratida saqlash, homilador ayollarni tibbiyot ko'rigidan o'tkazish zarur. Hayvoniardan - qo'y, echki, cho'chqa, it, quyon va har xil kemiruvchilar hamda parrandalar toksoplazmoz bilan kasailanadi. Kasallik ona hayvoniardan bolasiga sut orqali, bir-biriga yaqin bo'lish hamda turli kemiruvchi va hasharotlar orqali o'tadi. Kasal hayvonda yo'ldosh ushlanishi, bola tashlash, umumiy holsizlanish, organizm uvishishi va teri zararlanishi kuzatiladi. Toksoplazmalar ( Toxoplasma ) urug'iga bitta Toxoplasma gondii turi kiradi. Toksoplazmalar mushuk va boshqa mushuksimonlar oilasi vakillarining ingichka ichagida murakkab rivojlanish davrlarini o'tib, undan 2 ta sporali ootsista – sporo-zoitlar hosil bo'lishi bilan tugaydi (10-rasm). Parazitni dastlab 1908-yili fransuz olimlari Nikol va Manso kemiruvchilarda aniqlashgan. Toksoplazmalarning rivojlanishi xo'jayin almashtirish bilan boradi, ya'ni mushuklar parazitning asosiy xo'jayini, boshqa hamma hayvonlar va odamlar esa parazitning oraliq xo'jayinlari hisoblanadi. Umumiy po'st bilan o'ralgan merozoit lar to'plami sista deyiladi. Bunday sistalar zararlangan o’rganlarda yoki hayvonlar so'lagi, suti, axlati, siydigi va boshqa chiqindilarida bo'ladi.

Hayvonlar sistalarni yutganida yoki kasal hayvonlarni yeganida parazitni yuqtiradi. Sistalar organizmga terining jarohatlangan joylaridan ham o'tishi mumkin. Sutemizuvchilarda esa tok soplazmalar yo'ldosh orqali ona organizmidan embrionga o'tadi. Ayrim hollarda toksoplazmalar kanalar orqali ham yuqishi mumkin. Toksoplazmalarning jinsiy ko'payishi faqat mushuklar organizmida o'tadi. Mushuklar kasal kemiruvchilardan parazitni o'zlariga yuqtiradi. Mushuk orga nizmida toksoplazmaning hayot sikli, boshqa koksidiyalarda bo'lganidek, jinsiy ko'payish va sporotsistalar hosil bo'lishi bilan tugallanadi. Toksoplazmalarning rivojlanishida jinssiz ko'payish ustun turadi. Toksoplazmalar odam va hayvonlarda toksoplazmoz kasalligini qo'zg'atadi. Toksoplazmalar odamga ovqat mahsuiotlari (go'sht, sut, tuxurn) va kasal uy hayvonlari (quyon, mushuk, it va boshqalar) orqali o'tib, me'da-ichak yo'llariga tushadi. Parazitlar ichak devorlarini teshib, limfa va qon tomirlari orqali turli organlar (bosh miya, orqa miya, jigar, taloq, buyrak, mushak va bosh.) hujayralari sitoplaz-masida rivojlanib, to'qimalarni yallig'lantiradi. 10-rasm. Toxoplasma gondi ning rivojlanish sikli va u bilan zararlanish yo'llari: 1- mushuk ichida shizogoniya va jinsiy ko'payish; 2-4-ootsista-larning rivojlanishi; 5-6-sichqon tanasida qo'shim-cha jinssiz ko'payish; 7-sichqon homilasining zararlanishi.

Toksoplazmalar hayvonlarga har xil ta'sir ko'rsatadi. Ayrim hayvon-lar kasallikka berilmaydi, ayrimlari esa juda ta'sirchanligi tufayli halok bo'lishi mumkin. Odamlarning toksoplazmoz bilan zararlanishida uy hayvonlari, ayniqsa, mushuk katta o'rin tutadi. Toksoplazmoz bilan kasallanish limfatik sistema, nerv sistemasi va ko'zning shikastlanishiga sababchi bo'ladi. Odam va boshqa sutemizuvchilar embrioni ona qornida toksoplazmoz bilan zararlanganda, tushib ketadi yoki uning ayrim muhim organlari og'ir jarohatlanadi. Sarkosporidiyalar (Sarcosporidia), ya'ni go'sht sporalilar urug'ining ham bir qancha turlari bo'lib, ular ayrim uy hayvonlari, ya'ni qoramollar, cho'chqalar va parrandalar hamda yovvoyi hayvonlarning muskullarida parazitlik qiladi. Ular go'shtda uzun xalta shaklida 0,5-5 mm kattalikdagi sistalar hosil qiladi. Sistalar ichida esa yuzlab chuvalchangsimon bir yadroli merozoitlar bo'ladi. Go'sht sporalilarning rivojlanishi koksidiyalarnikiga o'xshash, lekin rivojlanishi ikkita xo'jayinda ketadi. O'txo'r sutemizuvchilar va parrandalar parazitning ora-liq xo'jayinlari, yirtqich sutemizuvchilar (mushuklar, itlar) va odamlar esa asosiy xo'jayinlari hisoblanadi. Oraliq xo'jayinlar organizmida parazit jinssiz - shizogoniya yo'li bilan va asosiy xo'jayinlari organizmida jinsiy usulda ko'payadi. Go'sht bilan asosiy xo'jayini organizmiga tushgan sistalardan juda ko'p sista-zoidlar chiqadi va ular ichak epiteliysi hujayralariga kirib oladi. Hujayra ichida mikro va makrogamontlar, ulardan esa mikro va makrogametalar yetishib chiqadi. Urug'lanishdan keyin hosil bo'lgan zigota po'stga o'ralib ootsistaga aylanadi. Har bir ootsista ichida 2 tadan spora hosil bo'ladi. Yem- xashak bilan oraliq xo'jayinining organizmiga tushgan ootsistalardan sporozoitlar chiqadi. Sporozoitlar qon orqali qon tomirlari devoriga, so'ngra muskuiiarga o'tib, tezda ko'payadi va xaltaga o'xshash yirik sistalarni hosil qiladi.

Go'sht sporalilari bilan zararlangan hayvonlarda, odatda, kasallanish alomatlari kam seziladi. QON SPORALILAR (HAEMOSPORIDIA) kenja turkumi vakillari odam va issiq qonli hayvonlarning qizil qon hujayralari - eritrotsitlarida parazitlik qiladi. Bu turkumga 100 ga yaqin tur kiradi. Qon sporalilar e ymеriyasimоnlаr singari hujayra ichida yashaydigan parazitlar bo'lsa-da, lekin ularning hayot sikli bir necha xo'jayinda o'tadi. Masalan, bu kenja turkumning eng muhim vakili odamda bezgak kasalligini keltirib chiqaradigan bezgak plazmodiysining rivojlanishi ikkita xo'jayinda o'tadi. Jinssiz rivojlanishi hamda makro-va mikrogametotsitlar odam qizil qon tanachalarida yetishadi. Bezgak chivinida ( Anopheles ) esa jinsiy rivojlanish ketadi. E ymеriyasimоnlаr dan farq qilib, bezgak plazmodiylarning hayot sikli xo'jayinlar (chivin va odam) organizmida o'tadi, tashqi muhitga chiqmaydi. Odamlar orasida bezgak kasalini tarqatuvchi sporalilar plazmodium deyiladi. Bu kasallik eramizdan oldin ham ma'lum bo'lgan. U vaqtlarda bu kasallikning kelib chiqish sababi va odamlarga yuqish yo'llari aniqlanmagan. Lekin, shunga qaramasdan, bu kasallikning botqoqliklarga aloqasi borligini bilishgan, shuning uchun ham "botqoq isitmasi" deb atalgan. Bezgak plazmodiumlarini birinchi marta 1879-yilda rus olimi V.I. Afanasyev va 1880-yilda fransuz olimi Alfons Laveren kashf etganlar. Bezgak kasalini chivinlar yuqtirishini esa 1895-yilda ingliz olimi R. Ross va italiyalik olim J. Grassi aniqlashgan. Odamlarda bezgakning asosan 4 ta turi parazitlik qiladi: 1. Plasmodium vivax - uch kunlik bezgak qo'zg'atuvchisi, ya'ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. 2. Plasmodium malariae - to'rt kunlik bezgak qo'zg'atuvchisi, ya'ni isitma har 72 soatdan keyin qaytarilib turadi. 3. Plasmodium falcipharum - 24-48 soat oralab xuruj qilib turadigan va ko'pincha juda og'ir o'tadigan tropik bezgak qo'zg'atuvchisidir.

4. Plasmodium ovale - uch kunlik bezgak qo'zg'atuvchisi, ya'ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. Bu bezgak qo'zg'atuvchisi juda kamdan-kam Afrika va Osiyo mamlakatlarida uchraydi. Mustaqil davlatlar hamdo'stligi mam-lakatlarida bu kasallikning qo'zg'atuvchisi bir marta 1924-yilda Ufa shahrida uchragan. Uch kunlik bezgak plazmodiumi( Plasmodium vivax )ning rivojlanishi quyidagicha ketadi (11-rasm). Bu parazitning qo'zg'atuvchisi bilan zararlangan bezgak chivini odam qonini so'rganida, chivin so'lagida bo'lgan sporozoitlar odam qoniga o'tadi. Bular qon orqali jigar va taloq to'qimalariga kelib, ko'paya boshlaydi, ya'ni yadrolari bir nechtaga bo'linadi, so'ngra yadro soniga qarab, sitoplazma ham o'shanchaga ajraladi va parazitning navbatdagi avlodi - merozoitlar paydo bo'ladi. Keyinchalik, merozoitlar qizil qon tanachalariga kirib, gemoglobin plazmasi bilan oziqlanadi. Parazitning eritrotsitlar gemoglobini hisobiga oziqlanib o'sadigan davriga trofozoitlar deyiladi.

11-rasm. Bezgak parazitining rivojlanish sikli sxemasi : 1-bezgak chivini so'lak bezidan odam qoniga chiqayotgan merozoitlar; 2,3-sporozoitlarning jigar hujayralarida ko'payishi; 4-shizogoniya yo'li bilan sporozoitlardan merozoitlarning hosil bo'lishi; 5-11-eritrotsitlarda shizogoniya yo'li bilan merozoitlarning ko'payishi; 12,13-makrogametotsitning yetilishi; 14,15-

mikrogametotsitlarning yetilishi;16,17-makrogameta va mikrogametalar hosil bo’lishi va ularning qo'shilishi;18-zigota - ookinetalarining chivin ichagi hujayralariga kirishi; 19, 20-sporozoitlar hosil bo'lishi va chivin tana bo'shlig'iga chiqishi; 21-sporozoitlarning chivin so'lak beziga o'tishi; 22-26- chivinning odam hujayralarida rivojlanishi. Eritrotsitlarda rivojlanishning boshlanish davrida trofozoitlar tanasining markazida vakuola bo'lganligi uchun uzuk shaklida ko'rinadi. Keyinchalik vakuola yo'qoladi va parazit amyobasimon shakliga kiradi. Trofozoitlardan bo'linib ko'payuvchi shizontlar hosil bo'ladi. Eritrotsitlardagi bir shizont yadrosi bir necha marta bo'linadi va 12-24 ta merozoitlar yetiladi. So'ngra bu merozoitlar eritrotsitning qobig'ini yemirib, qon plazmasiga o'tadi. Bu hodisa merozoit eritrotsitga kirgandan 48 soat o'tgach sodir bo'ladi va xuddi shu paytda odamni bezgak tutadi. Sababi qon plazmasiga minglab merozoitlar bilan birga melanin degan zaharli mod-dalar ham chiqadi va qonni zaharlaydi. Qon plazmasidagi merozoitlar yana qaytadan sog'lom eritrotsitlarga kirib, jinssiz rivojlanishni yangidan boshlaydi. Bir necha bor shizogoniya usulda ko'payish qaytarilgach, bemor qonida jinsiy individlar gametotsitlar hosil bo'ladi, ya'ni eritrotsitlar ichidagi merozoitlardan urg'ochi makrogametotsitlar va erkak mikrogametotsitlar paydo bo'ladi. Gametotsitlarning keyingi rivojlanishi anofeles chivinining medasida kechadi. Anofeles odamning qonini so'rganda gametotsitlar chivinga o'tadi. Chivinning ichida mikrogametotsitlarning rivojlanishi natijasida 4-8 ta xivchinli 5-6 ta mikro gametalar hosil bo'ladi. Makrogametotsitlarning yadrosi ham kattalashib, makro-gametalarga aylanadi. Mazkur makro- va mikrogametalar qo'shilib, zigota hosil qiladi. Zigota harakatchan bo'lib, u ookineta deb ataladi. Ookineta chivin oshqo-zoni devorini teshib kirib, elastik po'stga o'raladi va ootsistaga aylanadi. Ootsista o'sib, yadrosi bir necha marta bo'linadi, har bir yadro bo'lagini sitoplazma o'rab oladi va natijada minglab juda mayda duksimon sporozoitlar hosil bo'ladi. So'ngra ootsistalar pardasi yoriladi- va ichidagi sporozoitlar (10000 tagacha) chivinning tana bo'shlig'iga

tushib, gemolimfa suyuqligi orqali barcha organlariga tarqaladi. Ular chivinning so'lak bezida ko'plab to'planadi. Mana shunday chivinlar odamni chaqqanida chivin so'lagi bilan birga sporozoitlar ham odam qoniga o'tadi. Sporozoitlar bir yadroli uzunchoq shaklga ega bo'lib, uzunligi 10-15 mikronga teng. Bezgak yer yuzida juda keng tarqalgan kasallikdir. Bezgak kasaliga uchragan odamda kuchli anemiya (kamqonlik) kuzatiladi. 1 mm 3 qondagi eritrotsitlar soni normadagi 5 mln. dan 1 mln. gacha tushib qoladi. MDH mamlakatlarida bezgak kasalligi XIX asrning oxiri XX asrning birinchi yarmida Kavkaz, Markaziy Osiyo, Volganmg o'rta va quyi oqimida hamda Ukrai-nada keng tarqalgan edi. 1935-yilning o'zida mazkur hududlarda 9 mln. kishi bez gak bilan kasallanganligi ma'lum. Bu davrda odamlarning bezgak bilan kasallanishi, ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika, Osiyo va Yevropadagi juda ko'plab mam-lakatlarda keng tarqalgan edi. 1930-yillarda faqatgina Hindistonning o'zida har yili 100 mln. dan ortiq kishi bezgak bilan kasallangan. Bezgak kasalligining qo'zg'atuvchisini o'rganish va unga qarshi kurash chora-larini ishlab chiqishda rus olimlaridan I.I. Mechnikov, V.M. Afanasyev, V.Ya. Da-nilevskiy, Ye. Marsinovskiy, V.N. Beklemishev, D.D. Romanovskiy va S.M. Isayev, fransuz olimi Sh.L.A. Laveron, ingliz olimi R.D. Ross, P. Gariyem, italiyalik ohm D.B. Grassi, Bastenelli va boshqalarning xizmatlari kattadir. Markaziy Osiyo, shu jumladan, O'zbekistonda ham bezgakka qarshi ishlar olib borilgan. Birinchidan, bezgak bilan kasallangan odamlarni majburiy yaipi davolash kurslaridan o'tkazilgan. Ma'lumki, bezgak chivini o'z tuxumini ko'lmak suvlarga qo'yadi. Shuning uchun bezgak chivini ko'payishining oldini olish maqsadida ko'lmak suvlar va botqoqliklar o'zlashtirilib, quritilgan. Bezgak chivinlari, ularning tuxumi, lichinkalari va g'umbaklari turli usullar bilan qirib tashlangan. Oxirgi yillarda bezgak chivinlariga qarshi biologik kurash choralarini qo'llashga alohida e'tibor berilmoqda. Xususan, issiq iqlimli

joylarda bezgak chivini lichinkasini yo'qotish uchun hovuz va ko'llarda tirik tug'ar gambuziya balig'i ko'paytirilmoqda. Bu tadbirlarni o'tkazish natijasida 1960-yildan boshlab MDH mamlakatlarida, shu jumladan, O'zbekistonda bezgak kasalligi butunlay tugatilgan. Lekin odamlarning bezgak bilan kasallanishi Janubiy va Markaziy Amerika, Osiyo va ayniqsa, Afrika mamlakatlarida hozirgi kunda ham keng tarqalgan. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga qaraganda, oxirgi vaqtlarda har yili yer shari aholisining 5-6 mln. ni bezgak kasalligi tufayli olamdan ko'z yummoqda. Shulardan 1 mln. dan ortiqrog'i 4-5 yoshgacha bo'lgan bolalarga to'g'ri keladi. Hozirgi vaqtda Anofeles avlodiga kiradigan chivinlarning 400 dan ortiq turlari mavjud bo'lib, shulardan 25-30 ta turi bezgak kasalligi qo'zg'atuvchilarini tashuvchilari hisoblanadi. O’zbekitonda bezgak chivinlarining 8 ta turi aniqlangan bo’lib, shulardan asosan Anopheles sacharovi, An. Superictus va An. pulcherrimus turlari bezgak kasaligini tarqatuvchilaridir. Olimlarimizning ma’lumotlariga qaraganda bezgak paraziti Respublikamizda asosan, Surxandaryo, Qashqadaryo, Navoiy va Toshkent viloyatlarida hamda Farg’ona vodiysida odamlar orasida kam bo’lsada uchrab turadi. Respublikamizda bezgak kasalligi ayniqsa, Tojikiston bilan chegaradosh bo’lgan Surxandaryo viloyatining Sariosiyo va Uzun tumanlarida odamlarda tez-tez uchrab turadi. Bezgak kasalligi Respublikamizga asosan Tojikiston va Afg’oniston orqali kirib kelish xavfi katta. Bezgakning kasallik manbai bemor va bezgak chivini hisoblanadi. Bezgak kasalligini qo’zg’atuvchisi odam organizmida 10-14 kun (ba’zan, bir yil va undanda ko’proq) bo’lib, kasallik belgilarini qo’zg’atmasligi mumkin (inkubatsion yoki yashirin davri). Kasallik to’satdan boshlanadi, bemorni istima tutadi, junjiydi, qaltiraydi, keyin qaltirash bosilib, harorat ko’tariladi. (40-41 0 C), bemor qizarib ketadi, nafas olishi qiyinlashadi, halloslaydi va boshi qattiq og’riydi. Istima bir necha soat tutadi. So’ngra haroart tez pasayib, bir maromga tushadi. Shu payt bemor qattiq terlaydi, ertasiga o’zini sog’lom his qiladi. Keyin yana istima tutadi.

Istima tutayotgan bemorning qoni tekshirilganda, bezgak plazmodiylarini topish mumkin. Bezgak tutavergach, plazmodiylar qizil qon tanachalarini parchalashi sababli bemor kamqon bo’lib qoladi, talog’i va jigari kattalashadi, oq qon tanachalari ancha kamayadi. Bezgak davolanmay, kasallik uzoq dovom etganda bemorning tinkasi qurib, mehnat qobilyati susayadi, bolalar o’sish va rivojlanishidan orqada qoladi. Odamlami chivin chaqishidan saqlash uchun badanga chivinga qarshi kremlarni surish, yozda pashshaxonalardan foydalanish lozim. Kasallangan bemorlar esa delagin, primaxin, xinin kabi preparatlar bilan davolanadi. Gambuziya balig’idan foydalaniladi. Suvda bezgak chivinlarining tuxumi, lichinkasi va g’umbaklarini yo’qotish uchun deltafos, fyuri, baeteks, nureel-D va boshqa insektitsidlar ishlatiladi. PIROPLAZMIDALAR ( PIROPLASMIDA) kenja turkumi vakillari sut-emizuvchilarning qonida parazitlik qiladi. Bu kenja turkum vakillarining rivojlanishi ham 2 ta xo'jayinda, ya'ni asosiy xo'jayinlari qon so'ruvchi yaylov kanalari va oraliq xo'jayiniari - turli uy va yovvoyi sutemizuvchilarda o'tadi. Bu kenja turkumga 170 dan ortiq tur kiradi. 3 ta oilasi bor: 1. Babezidlar (Babesidae) oilasi. 2. Teyleridlar (Theileridae) oilasi. 3. Pirоplаzmidаlаr ( Piroplasmidae ) oilasi. Qoramol babeziyasi babeziidlar(Babesi i dae) oilasiga kiradi. S h akli yakka va juft noksimon, tuxumsimon, halqasimon va amyobasimon. Noksimon shakllari asosan hayvonlarning eritrositlarida juft-juft bo‘lib joylashib parazitlik qiladi. Kattaligi 1,5 – 2,4 mkm (12-rasm). Babeziyaning asosiy xo‘jayini yaylov kanalari va oraliq xo‘jayinlari turli uy hayvonlari hisoblanadi. Babezioz qo‘zg‘atuvchisini Ixodes ricinus, Boophilus bovis, Rhipicephalus avlodi turlari va boshqa tur yaylov kanalari tarqatadi.

1 2 -rasm. Babezidlar (Babesi i dae)oilasi vakillarining eritrositar shakllari: A-Babesia bigemina, B-Babesia bovis, V-Babesia divergens, G-Babesia sp. Bu kanalarning urg‘ochilari kasallangan mollardan qon so‘rganda, kasallik qo‘zg‘atuvchilarini o‘zlariga yuqtiradi. Kasallik qo‘zg‘atuvchilari voyaga etgan kanalardan ularning keyingi avlodiga, ya’ni tuxumlariga ham o‘tadi. Kanalar barcha rivojlanish davrlarida, ya’ni lichinkalik, nimfa va imago davrlarida ham kasallik qo‘zg‘atuvchilarini mollarga o‘tkazishi mumkin. Lekin asosiy kasallik qo‘zg‘atuvchisini yuqtiradigani – voyaga etgan kanalar hisoblanadi. Kanalar bir yilda bir marta generasiya beradi. Qoramollar eritrositi babeziya bilan 7-15 % zararlanadi. Qoramollar babezioz bilan asosan bahor va yoz oylarida, ya’ni may-iyul oylarida kasallanadi. Kasallangan hayvonlarning harorati 40-4 2 0 C gacha ko‘tariladi, ular holsizlanadi, birinchi 2 kunda suti 40-60 % ga kamayadi, keyinchalik esa 80 % gacha kamayadi. Qoramollarning siydigi qizg‘ish va to‘q qizil rangda bo‘ladi. Hayvonlarning ishtahasi pasayadi, kavsh qaytarmay qo‘yadi, ichi ketadi, eritrositlari soni 1 mm kubda 2 mln gacha va gemoglobini 30 % gacha kamayadi. Natijada, qoramollar kasallangandan 4-8 kun o‘tgandan keyin o‘ladi. Ba’zan esa kasallangan mollar to‘satdan talog‘i yorilib ketib, 3-4 kunda o‘lib qoladi. Babeziyalar eritrositlarda oddiy ikkiga bo‘linib yoki kurtaklanib ko‘payadi. Babezioz bilan qoramollardan tashqari qo‘y, ot, tuya, cho‘chqa va itlar ham kasallanadi. Mayda shoxli mollarda, jumladan, qo‘ylarda - Babesia ovis turi parazitlik qiladi. Bu parazitning tarqatuvchisi Rhipicephalus avlodiga kiruvchi kanalar hisoblanadi. Teyleridalar (Theileriidae) oilasining vakillaridan – Theileria annulata dastlab qoramollarning limfa hujayralarida, keyinchalik esa eritrositlarida

parazitlik qiladi va teylerioz kasalligini qo‘zg‘atadi. Teylerioz uy va yovvoyi kavsh qaytaruvchi hayvonlarning obligat transmissiv kasalligi hisoblanadi va chorvachilik xo‘jaliklariga katta zarar etkazadi. Teylerioz ham eng xavfli, o‘limga olib keladigan kasalliklardan hisoblanadi. Kasallangan hayvonlarning 40-80 % o‘ladi. Bu kasallik issiq iqlimli mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekistonda ham chorva mollariga, birinchi navbatda, qoramollarga katta zarar etkazadi. Teyleriya ko‘pga bo‘linib, ya’ni shizogoniya usulida ko‘payadi, natijada shizontlar - anor donachalari hosil bo‘ladi. Teylerioz qo‘zg‘atuvchisining shakli har xil eritrositlar ichida tayoqchasimon, halqasimon, oval, yumaloq, noksimon, vergulsimon, nuqtasimon (anor doniga o‘xshash) bo‘ladi. Har bir eritrosit ichida 1 dan 7 tagacha parazit bo‘ladi (1 3 -pacm). Teyleriyalar xo‘jayin almashinish bilan rivojlanib, kanalar organizmida ko‘plab bo‘linish (gametogoniya) yo‘li bilan ko‘payadi. Teyleriya kanalardan issiq qonli hayvonlar organizmiga tushganda, dastlab limfa tizimida shizogoniya yo‘li bilan ko‘payadi, anor donachalarini hosil qiladi, keyin esa eritrositlarga o‘tib oladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisini asosan voyaga etgan yaylov kanalari tarqatadi. Tabiiy muhitda eng ko‘p kasallangan hayvonlar asosan iyun , iyul va avgust oylariga to‘g‘ri keladi. Yosh mollarda teylerioz og‘ir kechadi. 1 3 -rasm. Teyleriya ( Theileria annulata )ning rivojlanish sikli:

1-sporozoitlar; 2-3-4 limfositlarda rivojlanayotgan ko‘p yadroli davri; 5-gametositar shakli; 6-7-eritrositar shakli; 8-9-10-11-12-13-kana ichak bo‘shlig‘ida ko‘payishi; 14-kana so‘lak bezlarida ko‘pga bo‘linib ko‘payishi (sporontlar); 15-sporozoitlar. Qoramollar teylerioz bilan ko‘proq molxonalarda kasallanadi. Kasallangan qoramollarda inku-batsiya davri 6-25 kunga, odatda, 9-12 kunga to‘g‘ri keladi. Kasallangan hayvonlarda daslab limfa yo‘llari kattalashadi va harorat ko‘tarila boshlaydi, ishtahasi pasayadi, mahsuldorligi kamaya boshlaydi. Qon aralash ichi ketadi. Siydik ajralishi qiyinlashadi. MDH da, shu jumladan, O‘zbekistonda teyleriyalarning 7 ta turi uchraydi. Eng xavflisi Theileria annulata hisoblanadi. Bu parazit Markaziy Osiyo respublikalarida ko‘p uchraydi. Tarqatuvchisi Xyalomma avlodiga mansub kanalar hisoblanadi. Kаsаllаngаn hаyvоnlаrni ulаrdаn qоn surtmаsi tаyyorlаb, mikrоskоp оstidа ko‘rish оrqаli аniqlаnаdi. Pirоplаzmidаlаr ( Piroplasmidae ) oilasi. K аsаllаngаn hаyvоnlаr eritrоsitlаridа оvаlsimоn, аmyobаsimоn, hаlqаsimоn vа juft nоksimоn shаkldаgi pirоplаzmаlаr uchrаydi. Pаrаzitlаr eritrоsitlаrning mаrkаzidа jоylаshgаn. Nоksimоn shаkldаgilаri yirik bo‘lib eritrоsitlаrni to‘liq qоplаb оlgаn bo‘lаdi. Pirоplаzm id lаr oilasi vakillari ning kаttаligi 2,2 mkm dаn 4,5 mkm gаchа, nоksimоnlаri esа 6 mkm gаchа bоrаdi (1 4 -rаsm). Pirоplаzmаlаr qоrаmоllаr оrgаnizmidа to‘g‘ridаn-to‘g‘ri ikkigа bo‘linib, 2 tа qiz hujаyrаlаrni hоsil qilаdi. Yaylоv kаnаlаri kаsаllаngаn qоrаmоllаrni qоnini so‘rgаndа, pаrаzit qоn оrqаli kаnаlаr ichаgigа tushаdi vа shizоgоniya usulidа ko‘pаyadi. Kеyinchаlik pаrаzitlаr kаnаlаrning gеmоlimfаsigа vа gеmоlimfа оrqаli urg‘оchi kаnаlаrning jinsiy оrgаnlаrigа bоrаdi. Kаnаlаr ko‘pаya bоshlаgаndа pаrаzit kаnаlаr tuхumi оrqаli kеlgusi аvlоdigа hаm o‘tаdi. Kаnаlаr tuхumidаn bаhоrdа pirоplаzmа bilаn kаsаllаngаn lichinkаlаr chiqib qоrаmоllаrgа hujum qilаdi vа ulаrni kаsаllаntirаdi.

1 4 -rasm. Qoramol eritrositlarida uchraydigan piroplazma( Piroplasma bigeminum ) - ning turli shakllari (eritrositlarda parazitning ikkiga bo‘linib ko‘payishi ko‘rinib turibdi). O‘zbеkistоndа qоrаmоllаrgа pirоplаzmоzni аsоsаn bir хo‘jаyinli kаnаlаrdаn – Boophilus calcaratus vа Ripicephalus bursa yuqtirаdi. Qоrаmоllаr pirоplаzmоz bilаn аsоsаn tаbiiy shаrоitdа kаnаlаr ko‘p bo‘lgаn yaylоvlаrdа zаrаrlаnаdi. Shuningdеk, pirоplаzmаlаrdаn - Piroplasma caballi оtlаrdа, Piroplasma ovis mаydа shохli mоllаrdа pаrаzitlik qilаdi. Shunday qilib, b abezid, teylerid va p irоplаzmid larning barcha vakillari eritrotsitlarda parazitlik qilib, qoramollar, qo’y va echkilar, otlar, tuyalar, cho'chqalar va itlarga katta zarar yetkazadi. Kasallangan hayvon qonini so'rgan kana parazitni o'ziga yuqtiradi. Kanalar organizmida jinsiy gametalar yetilib, ular o'zaro qo'shiladi va zigota-ookineta hosil bo'ladi. Ookineta kana tuxumdoniga va tuxumdonda rivojlanayotgan tuxumlarga o'tib sporotsistaga aylanadi. Sporotsista ichida esa sporozoitlar rivojlanadi. Sporozoitlar kanalarning so'iak bezlarida ham to'planadi. Bunday kanalar sog'lom hayvonlarga yopishib ularning qonini so'rganda sporozoitlar kana so'lagidan mahsuldor hayvonlar qoniga o'tadi. Bu kasalliklar chorvachilikka katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Kasallangan mollarning 40-50%i nobud bo'ladi. Piroplazmidalar keltirib chiqaradigan kasalliklarga qarshi kurashish uchun uning tarqatuvchisi - yaylov kanalarini qirib, kasallangan mollarni davolash lozim.

MIKSOSPORIDIYALAR (MYXOSPORIDIA) YOKI KNIDOSPORIDI-YALAR (CNIDOSPORIDIA) TIPI. Bu tipi yaqinyaqinga qadar sporalilar tipi bilan qo'shib o'rganilar edi. Lekin ularning tuzilishi va rivojlanish sikli har tomonlama chuqur o'rganilgach, morfologik va fiziologik jihatdan sporalilardan farq qilishini hisobga olib, miksosporidiyalarni mustaqil tip darajasiga ko'tarishga imkon yaratildi. Umurtqasiz hayvonlar va tuban umurtqalilar (asosan, baliqlar, halqali chu- valchanglar, ba'zan sudralib yuravchilar) tana bo'shlig'i, to'qimalari va hujayralarida parazitlik qiladi. Hayot sikli parazitlik qiluvchi vegetativ stadiya (trofont) va tarqalish uchun xizmat qiluvchi sporali stadiyalarni o'z ichiga oladi. Parazitlik qiluvchi stadiyasi ikki tipdagi (vegetativ va generativ) hujayralardan iborat. Miksosporidiyalar asosan jinssiz ko'payadi. Generativ hujayralardan reduksion (meyoz) bo'linish natijasida juda ko'p sporalar hosil bo'ladi. Sporalarda spiral o'ralgan otiluvchi ipchasi, kapsula va amyobasimon, ko'pincha ikki yadroli murtagi (sporozoiti) bo'ladi. Sporalar xo'jayin organizrniga tushib qolganida otiluvchi iplar kapsuladan otilib chiqib, sporani ichak devoriga yopishib olishiga yordam beradi. S huni ham aytish kerak-ki, miksosporidiyalarning ko'payishi va tarqalishi uchun xizmat qiladigan kapsulli sporalari deyarli hamma vaqt yetishib turishi bu tip vakillari uchun juda xarakterlidir (ma'lumki, sporalilar tipining vakillarida sporalar ularning oxirgi rivojlanish stadiyasida yetishar edi). Miksosporidiyalar tipiga 1000 dan ortiq tur kirib, 2 sinfga bo'linadi: 1. Akti-nomiksidiyalar yoki aktinosporalilar (Actinosporea) sinfi. 2. Miksosporalilar yoki shilimshiq sporalilar (Myxosporea) sinfi. Aktinomiksidiylar yoki aktinosporalilar (Actinosporea) sinfiga 20 dan ortiq tur kirib, asosan halqali chuvalchanglar va sipunkulidlarda parazitlik qiladi. Ular miksosporalilardan sporasining yanada ham murakkabroq tuzilishi bilan farq qiladi.

MIKSOSPORALILAR (MYXOSPOREA) SINFI. Miksosporalilar yoki shilimshiq sporalilarga asosan baliqlarda, ba'zan sudralib yuravchilarda parazitlik qiluvchi bir necha yuz tur kiradi. Ular tabiatda juda keng tarqalgan, hamma suv havzalarida uchraydi. Ayrim miksosporalilar baliqlar, ayniqsa, ulaming chavoqlari (yosh baliqlar)da og'ir kasallik paydo qiladi va baliqchilik xo'jaliklariga katta ziyon keltiradi. MDH da bu sinf vakillarini o'rgangan olimlar V.A. Dogel va S.S. Shulmanlar hisoblanadi. Miksosporalilar shizogoniya, jinsiy jarayon, sporogoniya davrlari va nasllar gallanishining yo'qligi bilan sporalilardan farq qiladi. Shilimshiq sporalilardan Myxobolus pfeifferi turi baliqlarning har xil to'qima va organlarida (jabralari, terisi, o't pufagi va muskullarida) parazitlik qiladi. Baliqlarning terisida shishlar paydo bo'lib, ko'plab, ayniqsa, yosh baliqlar qirilib ketadi (15-rasm). Organlar bo'shlig'ida uchraydigan voyaga yetgan miksosporalilar ko'p yadroli amyobaga o'xshash bo'ladi. To'qimalarda miksosporalilar 1 -2 sm va undan ham yirikrok shishlar hosil qiladi. Sistalari ko'p yadroli bo'lib, plazmodiy tanasi bilan to'lgan. Yadrolari vegetativ va generativ yadrolarga bo'linadi. Vegetativ yadrolari o'sish va moddalar almashinuvi, generativ yadrolar esa ko'payish funksiyasini bajaradi. Generativ yadrolar atrofiga sitoplazma ajralishi natijasida juda ko'p generativ hujayralar hosil bo'ladi. Bu hujayralar plazmodiy tanasida harakatlanish xususiyatiga ega bo'ladi. Generativ hujayralar yadrosining bir necha marta bo'linishi bilan ko'p yadroli sporoblastlar shakllanadi. Har bir sporoblast ichida 2 tadan ko'p yadroli spora hosil bo'ladi.

15-rasm. Miksosporidiya: A - Myxobolus pfeifferi miksosporidiyasi bilan zararlangan baliq. B - parazitlar: 1,2- qurollanmagan parazit kapsulasini oldingi va yon tomondan ko'rinishi, 3 - qurollangan kapsula. Miksosporalilar sporasi juda xilma-xil va murakkab tuzilgan; ko'pincha ikki, ba'zan 3-6 tavaqali bo'ladi. Spora ichida otuvchi kapsulasi va ikki yadroli amyobasimon murtak, kapsula ichida esa otiluvchi ip o'rami joylashgan. Shu sababdan bunday sporani dafatan ko'p yadroli deyish mumkin. Sporalar tashqi tomondan qattiq po'st bilan qoplangan, ko'pincha uzun o'simtalari bo'ladi. Baliq tanasidan suvga tushgan sporalarni boshqa baliqlar yutishi mumkin. Ichakda ovqat hazm qilish shirasi ta’sirida otiluvchi ipchalar kapsuladan otilib chiqib, ichak devoriga sanchiladi. Sporaning tavaqalari ochilib, amyobaga o'xshash parazit chiqadi va ichak epiteliysi orqali qonga o'tib oladi. Parazit qon orqali turli organlarga boradi. Uning yadrolari bo'linishi natijasida ko'p yadroli plazmodiy hosil bo'ladi. Keyinchalik plazmodiyda generativ yadrolar shakllanadi va spora hosil bo'ladi. Miksosporalilarning generativ va vegetativ yadrolari diploid xromosomali bo'ladi. Faqat spora hosil bo'lish jarayonida meyoz natijasida yadrolar gaploid bo'lib qoladi. Buning natijasida spora hosil qiluvchi yadrolar (jumladan

amyobasimon murtak, otuvchi kapsula va tavaqalarning yadrolari) gaploid bo'ladi. Faqat amyobasimon murtakning spora ichidan chiqishidan oldin murtak yadrolari juft-juft bo'lib qo'shilishi natijasida diploid yadro hosil bo'ladi. Jinsiy ko'payish ana shunday sodir bo'ladi va uni avtogamiya deyiladi. Shunday qilib, jinsiy ko'payish xususiyati hamda hayot siklida yadrosining gaploid va diploid fazalari nisbati o'ziga xos bo'lishi bilan miksosporalilar boshqa sporalilardan keskin farq qiladi. Ularda xivchinli stadiyasi bo'lmaydi. Bu bilan miksosporalilar boshqa sporalilar singari xivchinlilarga emas, balki soxta oyoqlilarga yaqin turadi. Bir qancha miksosporalilar turi baliqlarning ko'plab nobud bo'lishiga sabab bo'ladi. Gulmoy (forel) o'stiriladigan xo’jaliklarga miya miksozomasi Myxosoma serebralis katta ziyon keltiradi. Parazit yosh baliqlar tog'ay to'qimasini zararlab, ularning umurtqalarinining qiyshayishiga sabab bo'ladi. Yarim halqa naylar zararlanishi natijasida baliqlarning tana muvozanati buziladi. Ular o'z o'qi atrofida aylana boshlaydi va halok bo'ladi. Kudoa (Kudoa) urug'iga kiruvchi miksosporalar ovlanadigan dengiz baliqlariga katta ziyon keltiradi. Bu parazitlar baliq muskullarini avtolizi (yemirilib, suyuqlanishi)ga sabab bo'ladi. Kasallangan baliqlar iste'mol qilishga yaramaydi. MIKROSPORIDIYALAR (MICROSPQRIDIA) TIPI. Mikrosporidiyalar hujayra ichida parazitlik qiladi; asosan har xil bo'g'imoyoqlilarni, ba'zan umurtqali hayvonlar (asosan baliqlar)ni zararlaydi. Bu tipga 900 ra yaqin tur kiradi. Sporasida otiluvchi ipi bo'lishi bilan ular qisman miksosporalilarga o'xshab ketadi. Lekin miksosporidiyalar sporasi yuqorida qayd qilinganidek ko'p hujayrali, mikrosporidiyalarning sporasi bir hujayrali bo'ladi. Mikrosporidiyalar sporasi juda kichik (2-10 mkm) bo'lib, qattiq po'st bilan qoplangan. Spora ichida spiral o'ralgan ipcha va ikki yadroli murtak (sporoplazma) bor.

Bu tipga 2 ta sinf va 70 dan ortiq urug' kiradi. Mikrosporidiyalarning hayot sikli ham miksosporidiyalarnikiga o'xshash bo'ladi. Ular sporasining katta qismini bitta otuvchi kapsula va qalin qobiq egallagan. Ikki yadroli amyobasimon murtak juda kichik bo'lib, sodda tuzilgan. Spora hayvon hazm organiga tushganida ancha uzun otuvchi tola ajratib chiqaradi va qobiqdan ajralgan amyobasimon tanacha hayvonning to'qima va hujayralariga kirib rivojlanadi, ya'ni ular jinssiz yo'l bilan ko'payib, sporalar hosil qiladi. Ichak bo'shlig'iga tushgan sporalar tashqariga chiqarib yuboriladi. Mikrosporidiyalaming ayrim vakillari, masalan, Nosema bombycis tut ipak qurtining turli ichak to'qimalarida parazitlik qilib, ularda xavfli o'lat-qoradog', qorason (pebrina) kasalligini vujudga keltiradi (16-rasm) . Tut ipak qypmu nozemasi (Nosema bombycis) ifloslangan tut bargi orqali ipak qurtiga yuqadi. Ichak epiteliysi orqali qonga o'tgan parazit qurtning hamma organlarini zararlaydi. Kasallangan qurtlarning terisi qoramtir dog'lar bilan qoplanadi. Bunday qurtlar axlati orqali tashqi muhitga juda ko'p sporalar chiqadi va boshqa qurtlarni ham zararlaydi. Kasallangan qurtlar ko'pincha halok bo'ladi. Kuchsiz zararlangan qurtlar halok bo'lmasdan, pilla ichida g'umbakka aylanadi. G'umbakdan nozema bilan zararlangan kapalak chiqadi. Kapalak esa zararlangan tuxum qo'yadi. Shunday qilib, kasallik nasldan-naslga o'tadi. Ipak qurti kasalligining qo'zg'atuvchisi - nozemaning biologiyasini 1849- 1858-yillarda fransiyalik olim L. Paster o'rgangan. Tut ipak qurti nozemasi ifloslangan tut bargi orqali ipak qurtiga o'tadi. Ichak epiteliysi orqali qonga o'tgan parazit qurtning barcha organlarini zararlaydi. L. Paster parazitning nasldan-naslga o'tishini aniqlab, kasallangan tuxumlardan sog' tuxumlarni ajratib olish usulini ishlab chiqqan. Bu usuldan hozirgacha gren zavodlarida foydalaniladi. Bu kasalning nomini nozematoz deyiladi.

16-rаsm. M ikrоspоridiya. А-mikrоspоridiya spоrаsining tuzilish sхеmаsi: 1-yadrоsi, 2-о tuvchi ipi . B - N оzеmа ( Nosema bombycis ) bil а n k а s а ll а ng а n tut ip а k qurti ich а gi epit е liyasi k е sm а si ( ich а k epit е liyasi k е sm а sid а p а r а zitning shiz о ntl а ri v а sp о r а l а ri а ks ettirilg а n ). Qoradog' (pebrina) kasalligiga qarshi kurashish uchun, avvalo, ipak qurti urug'ini ochirishga qo'yishdan oldin uni yaxshilab tekshirish kerak. Urug' zavodlarida faqat sog'lorn tut ipak qurti kapalaklarini ajratib, ulardan urug' olish lozim. Asalarilarning o'rta ichagi epiteliy hujayralari, ba'zan malpigi naychalari, gemolimfasi, tuxumdonlari va so'lak bezlarida asalari nozemasi Nosema apis parazitlik qiladi. Oval shakldagi parazitning uzunligi 5-6 mkm bo'lib, ichak hujayralarining yemirilishiga sabab bo'ladi. Zararlangan arilar ichburug' kasalligiga yo'liqib; kuchsizlanadi; yaxshi ucholmaydi va ko'pchiligi halok bo'ladi.

Shuning uchun bu kasallikka qarshi kurashish choralaridan biri kasallangan asalarilar oilalari dezinfeksiya qilinishi kerak. Kuchli zararlangan oilalarni qirib tashlashga to'g'ri keladi. Mikrosporidiyalarning ba'zi bir turlari MDH mamlakatlarining shimoliy hududlarida ko'llarda yashovchi ayrim tur baliqlarning muskullari va biriktiruvchi to'qimalarida parazitlik qiladi va baliqchilik xo'jaligiga katta zarar yetkazadi. Ayrim turlari hatto ovlanadigan va ko'Ida boqiladigan mollyuskaiar, qisqichbaqasimonlar va mo'ynali hayvonlarda ham parazitlik qilib, katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Shimoliy daryolarda yashaydigan baliqlarning ba'zi turlari mikrosporidiyalar bilan kasallanishi natijasida ko'plab (25-50%) halok bo'lishi aniqlangan. Ular odamni ham zararlashi va hatto o'limga olib kelishi mumkinligi aniqlangan. Asalari va tut ipak qurtida mikrosporidoz kasalligiga qarshi kurashish asosan profilaktika tadbirlaridan iborat. Zararlangan ari oilalari dezinfektsiya qilinadi. Kuchli zararlangan oilalarni qirib tashlashga to'g'ri keladi. Tut ipak qurtida pebrina kasalligini oldini olish maqsadida kapalak tuxumlari tekshir ishdan o'tkazib turiladi. Parazit sporasi topilgan partiyalardagi tuxumlar kuydirib tashlanadi. Mikrosporidiyalar orasida har xil parazit chuvalchanglar va bo'g'imoyoqlilarda parazitlik qilib, ularni yoppasiga qirilib ketishiga sabab bo'luvchi 300 dan ortiq turi aniqlangan. Shuning uchun oxirgi yillarda mikrosporidiyalar yordamida zararkunanda va parazit hayvonlarga qarshi biologik kurash choralarini ishlab chiqish borasida ham tadqiqot ishlari olib borilmoqda. KIPRIKLILAR (CILIOPHORA) YOKI INFUZORIYALAR (INFUSORIA) TIPI. Bu tipi vakillari ko'lmak suvlardan tortib dengiz, okeanlargacha bo'lgan hamma suvlarda va nam tuproqlarda uchraydi.7500 ga yaqin turi bor. Ba'zi turlari esa umurtqasiz va umurtqali hayvonlarda hamda odamlarda parazitlik qiladi.

Kiprikli infuzoriyalar sinfidan biri ixtioftirius ( Ichthyophthirius multifilus ) baliq terisi va jabrasiga kirib, yara hosil qiladi (17-rasm). Bu parazitning yosh individlari baliq terisiga va jabrasiga chuqurroq o'rnashib, faol ovqatlanadi va kattalashadi. 17-rasm. Ichthophthirius multifilus ning rivojlanish sikli: 1- ixtioftirius bilan kasallangan baliq; 2-baliq terisidagi voyaga yetgan parazit; 3-baliqni tark etgan parazit; 4- parazitning sista ichida ko'payishi; 5-yosh parazitlarning sistatadan chiqishi. Ma'lum vaqtdan keyin parazit baliq terisidan ajralib suvga chiqadi va sistaga o'raladi. Sistada esa ko'payish boshlanadi. Yadrosining ketma-ket bo'linishi tufayli 2000 tagacha yangi harakatchan yosh parazitlar rivojlanadi. Sistadan tashqariga chiqqan yosh ixtioftiriuslar yana baliqlar terisi va jabrasiga yopishib o'z taraqqiyotini davom ettiradi. Bu parazit keltirib chiqaradigan kasallikdan yosh baliqchalarning 90- 100 %i nobud bo'ladi. Ixtioftiriuslardan, ayniqsa, zog'ora baliq, gulmohi, do'ngpeshona, oq amur va losossimon baliqlar ko'p zarar ko'radi. 18-rasm. Balantidium coli infuzoriyasi: A-faol suzib yurgan

shakli; B-bo'yalmagan sistasi; D-bo'yalgan sista; 1-og'iz teshigi; 2-katta yadro (makronukleus); 3-sista qobig'i. Shuningdek, bu sinfga odam va hayvonlar organizmida parazitlik qiluvchi Ba-lantidium coli ham kiradi (18-rasm). U ning tanasi loviyasimon bo'lib, odamning yo'g'on ichagi devorida parazitlik qilib, jarohat hosil qiladi va xavfli qonli ichburug' kasalligini vujudga keltiradi. Odamlarga bu parazitlar cho'chqaiar orqali yuqadi. Chunki, balantidiy cho'chqa, sichqcn va kalamushlar ichagida ham parazitlik qiladi. Cho'chqalarning tezagi orqali parazitning sistalari tashqariga chiqadi va odamlar bu sistalanii yutib, balan tidiy bilan kasallanadi. Demak, balantidioz bilan ko'pincha cho'chqachilik fermalarida va kolbasa tayyorlash korxonalarida ishlaydigan xodimlar kasallanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix pedagogicheskix uchebno’x zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001. 2. A buladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik d lya studentov VUZov po spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990. 3 . Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x. Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti «Veterinariya». M. KOLOS, 2000. 4. Biologiya. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar. Nauchnoe izdatelstvo "Bolshaya Rossiyskaya entsiklopediya". M. 1998. 5. Burdelev T.E. i dr. Osnovo’ veterinarii. Uchebnik. M.,1978. 6. Genis D.E. Meditsinskaya parazitologiya. M. 1991.

Похожие

Parazit chuvalchanglar yassi chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi va sistematikasi so'rg'ichlilar (trematoda) va monogeniyalar (monogenea) sinflari

Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi

Parazitizm va parazitlar to’g’risida umumiy tushunchalar

Bir ho‘jayralilar (Protozoa)

O'zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi