To’qimachilik va yengil sanoat korxonalari sex va bo’limlarida texnologik jarayonlarida xavflar klassifikatsiyasi - БЖД - Рефераты

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalari sex va bo’limlarida texnologik jarayonlarida xavflar klassifikatsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132 KB

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalari sex va bo’limlarida texnologik jarayonlarida xavflar klassifikatsiyasi Reja: 1 . Mehnat muhofazasini a’minlash yo’llari, asoslari, usullari, choralari va boshqarish vositalari. 2. To’qimachilik va yengil sanoat korxonalari sex va bo’limlarida texnologik jarayonlarida xavflar klassifikatsiyasi

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov uzining “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” nomli asarida: “Mamlakatni jadal rivojlantirish borasidagi dasturiy vazifalarni amalga oshirishda fanni va ilmiy infrastrukturani rivojlantirish g’oyat muhim ahamiyatga ega. ... Davlat faoliyatining muvaffakiyati hozir ko’p jihatdan fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari, chuqur ilm talab qiladigan texnologiyalar qanchalik keng joriy etilayotgani, kadrlarning kasb tayyorgarligini darajasi bilan belgilanadi”, - deb uqdirib o’tganlar . Respublikamizda chuqur iqtisodiy o’zgarish bulayotgan bir davrda, kadrlar tayyorlashning milliy dasturi kuchga kirishi, yuqoridagi fikrni amalga oshirishning dastlabki bosqichi bo’lib xizmat qiladi. Kup bosqichli ta’lim tizimiga binoan texnikaviy oliygohlarda tayyorlanadigan bakalavrlar uchun o’quv rejasiga “Hayotiy faoliyat xavfsizligi” fanining kiritilishi bo’lg’usi mutaxassislarning bilimini chuqurlashtirishiga yordam berishi suzsizdir. Mehnat muhofazasi insonni ishlab chiqarishdagi ahvoli bilan, fuqarolar (grajdan) himoyasi va favqulotdagi ahvoli bilan qiziqadi. Hayotiy faoliyat xavfsizligi - bu har qanday sharoitdagi inson faoliyatidir. Insonning hamma aktiv harakati (mehnat jarayonida, dam olishda, uyda hamda sportda) uning faoliyatini tashkil qiladi. Hayotiy faoliyat xavfsizligining ishlab chiqarish jarayonidagi “Mehnat muhofazasi” qismida to’qimachilik paxta, ipak ishlab chiqarish va yengil sanoat korxonalarida mehnat muhofazasining umumiy masalalarini, ishlab chiqarish sanitariyasi uskunalarining xavfsizlik texnikasi va yong’in xavfsizligi masalalariga oid umumiy ma’lumotlarini o’z ichiga olgan va mehnat muhofazasining hozirgi zamon talablari hamda normativ materiallarini hisobga olgan xolda yozilgan. Mehnat muhofazasi masalalarini xal etishning uslublari, uskunalar va dastgoxlarning xavfsizlik texnikasi, elektr xavfsizligi, mehnat gigiyenasi va sanoat sanitariyasi asoslari haqida ma’lumot berilgan. Yonish o’tga chidamlik, yonuvchanlik va yong’inni o’chirish masalalari yaqqol yoritilgan. To’qimachilik, paxta, ipak ishlab chiqarish jarayonida va yengil sanoati oldidagi texnologik

dastgoxlarni omilkorlik bilan boshqarishda yaratiladigan shart-sharoitlarni, mehnatni muhofazasiga doir tadbirlarni rejalashtirishni, ayniqsa qo’l kuchi bilan bajariladigan ishlarda muhofaza shartlarini, yong’in xavfsizligi asoslarni keng yoritilgan bo’lib oliy texnik bilimgoxining o’quv rejalariga moslashtirib yozilgan bo’lib, oliy texnik bilimgohlarining paxta, ipakchilik to’qimachilik va yengil sanoatiga texnolog muhandislarni tayyorlovchi mutaxassislik talaba uchun mo’ljalangandir. Mehnat qonunchiligi, barcha ishchi va xizmatchilarning mehnat munosabatlarini boshqarib turuvchi huquqiy normalari majmuasisdir. Mehnat gigiyenasi va sanoat sanitariyasi, ishchilarni kasbiy kasalliklarga, zararlanish va zaharlanishga olib kelishi mumkin bo’lgan zararli ta’sirlarni kamaytirish yoki butunlay yuk qilishga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnika vositalardir. Uskuna va dastgoxlarning xavfsizlik texnikasi, ishchilarni jarohatlanishdan, avariya, yong’in va portlash xavfidan asrab qolish va bularni kamaytirishga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnik vositalar majmuasidir. Yong’in xavfsizligi, korxonada yong’in chiqqan taqdirda ham uning xavfi ta’sirini kamaytirish va moddiy boyliklarni asrab qolish tadbirlaridir. Mazkur kurs “Ergonomika”, Muxandislik psixologiyasi”, “Mehnatni ilmiy tashkil qilish”, “Texnik estetika”, “Mehnat fiziologiyasi va gigiyenasi”, “Huquqshunoslik”, “Iqtisodiyot”, “Atrof muhitni muhofaza qilish” kabi fanlar bilan bog’langandir. Mehnat muhofazasi insonni ishlab chiqarishdagi ahvoli bilan, fuqarolar (grajdan) himoyasi va favqulotdagi ahvoli bilan qiziqadi. Xavflar - yashirin (potensial) va haqiqiy bo’ladi. Yashirin xavflar amalga oshishi uchun aniq shartlar bo’lishi lozim. Bu shartlar SABAB deb ataladi. Xavf va sabablarni misollarda (raqamlarda) kurish mumkin: 1. 30 yil ichida (69-1990 y.) tabiiy ofat ikki marta ko’paygan; 2. 1909 yildan 1974 yilgacha asabiy kasalliklar 24 marta ko’paygan; 3. Dunyoda 500 mln. ga yaqin nog’ironlar bo’lib, ulardan 1/5 qismi baxtsiz xodisa natijasida bo’lgan. Sobik ittifokda xar yili 19 mln. odam jarohatlanar edi, ularning 500 mingga yaqini xalok bulardi,

shulardan 50-60 ming kishi yo’l transporti natijasida, 10 ming kishi yong’indan, 14 mingi ishlab chiqarishda. Xar yili mamlakatimizda turli baxtsizliklar natijasida 30 ming yaqin kishi mehnat nog’ironi bo’ladi. Davlat hisoblash darajasi mamlakatimizda 4 dan 19 (foiz) gacha kutarilgan (1989 yildan boshlab jarohatlanish). Davlatlar Rossiya Garbiy Yevropada Sharkiy Yevropada Hammasi (jami) 2 8 12 Baxtsiz vokea natijasida 1,5 0,5 0,8 foizda 13,6 6,25 6,6 1. Xavflarni birday (umulashtirish) deb hisoblash, ya’ni ularning qiyofasini bilib olib koordinati va miqdoriy xususiyatini kursatish. 2. Zarari va foydasini solishtirish asosida xavflardan himoya qilish. 3. Paydo bo’lishi mumkin bo’lgan salbiy xavflarni yo’qotish (xavfning qoldiq deformatsiyasidan kelib chiqqan). Xavf-xatar-hayotiy faoliyat xavfsizligining markaziy tushunchasi bo’lib, odam sog’lig’iga bevosita yoki boshqa yo’llar bilan zarar yetkazmaydigan, ya’ni ko’ngilsiz xodisalar, oqibat yaratuvchilar tushuniladi. Havoni ifodalaydigan belgilar soni tajribani maqsadga qarab ko’p yoki kamligiga bog’liqdir. Xavfning bunday tushunchasi olidngi standart tushunchalarni (ishlab chiqarishning xavfli va zararli omillari) o’z ichiga oladi, chunki hayotiy faoliyat xavfsizligida faoliyatning hamma shakllari va omillarini nazarda tutadi. Hayotiy faoliyatga to’g’ri kelmaydigan elementlar sistemasi va kimyoviy va biologik aktiv qismlar tartibi xavfga egadir. Taksonomiya - bu murakkab xodisalarning tushunchalarini, kishi faoliyatiga qaratilgan narsalarni turkumlash (klassifaksiya) va sistemalash to’g’risidagi fandir. U faoliyat xavfsizligi soxasida ilmiy bilimlarni uyushtirishda, xavflarning tartibini yanada chuqurrok o’rganishda katta ahamiyatga ega. Taksonomiya yangi fan bo’lib, xali tula ishlab chikilmagan. Shuning uchun bu to’g’rida taksonomiyaning ishlangan qismi tgrisida suz olib boramiz: 1. Kelib chiqishi bo’yicha xavflar tabiiy, texnik, ekologik, aralash bo’ladi.

2. Rasmiy standartga asoslanib xavflar xili bo’yicha fizik, kimyoviy, biologik va ruxiy (psixologik) larga bo’linadi. 3. Salbiy oqibatlarning ruy berish vaqti bo’yicha xavflar impulsiv (beixtiyor harakat) va kumuletiv (tusatdan keluvchi) larga bo’linadi. 4. Xavflarning tarkalishiga yo’l kuymaslik bo’yicha (lokalizatsiya) - litosfera, gidrosfera, atmosfera va koinot bilan bog’liq bo’ladi. 5. Xavflar kelib chiqadigan oqibatlari bo’yicha - charchash, kasallanish, jarohatlanish, xaloqatlar, yong’inlar va ulimga olib boradigan sabablar. 6. Xavflar keltiradigan zarari bo’yicha - ijtimoiy, texnik, ekologik va x.k. 7. Xavfni namoyon bo’ladigan muhiti bo’yicha - maishiy, sportli, yo’l transport, ishlab chiqarish va xarbiy. 8. Odamga ta’sir bo’yicha xavf - (aktiv va passiv) o’ta ta’sirchan va sust bo’ladi. Passiv deganda odamning uzi sababchi bo’ladi: bu utkir narsalar, kesadigan, kutarilishda va tushishda, hamda ishkalanishda. Xavflar ro’yxati. Bu aniq bir tartiblar bo’yicha quyilgan (alfavit) nomlar, atamalar, ro’yxati (o’zgaruvchan harorat, havo tezligi, bosim, yorug’lik, havoni ionizatsiyalash, portlash, gerbetsidi, shovqin, tebranish, yong’in, zaharli moddalar, lazer nuri, el. yoyi va x.k.). Tavakkal ikki xil bo’ladi: 1. Shaxsiy “tavakkal” - ayrim shaxs uchun aniq xavf turi. 2. Ijtimoiy yoki kupchilik “tavakkal” i - takroriy xodisalar natijasida jarohatlangan insonlar orasidagi bog’liqlik. Xavflarni o’rganish tartibi uch xil bo’ladi: I . Bosqich - xavflarni oldindan tahlil etish . 1- qadam xavf manbalarini aniqlash . 2- qadam xavflarni vujudga keltiradigan qismlarni aniqlash . 3-qadam tahlilni chegaralash, ya’ni tekshirilmaydigan xavflarni chiqarib tashlash. II. Bosqich - xavfli holatlarning ketma-ketligini aniqlash, xodisa va xavflar “daraxtini” (pog’ona) tuzish (panjarasi).

III . Bosqich - oqibatlar tahlili ( posledstviye ). To ’ qimachilik va yengil sanoatida birinchi marta shikastlanishni aniqlagan va “ Xavflar daraxti ” ni tuzgan prof . Kravets V . A . 2- Rasm . 2-Rasm “Xavflar daraxti” ning sxemasi. Bu metod “Xavflar daraxti” ni yuqoridan pastga qarab quradi hamda sabablarni hisobga olgan taqdirda tamom bo’ladi, birlamchi sabablar bilan sabablarni “va”, “hamda”, “yoki” yordamida tuziladi. Техник назоратни йуклиги тросни хавфсизлигини таъминлашда Кран-балка илгакидан юкни тушиб кетиши чикиш ёки киришСаклагич кулфини йуклиги Фиксатор кучини йуколиши саклагич кулфи тросни узилиши чикиш ва кириш тросни занглаши коррозия

Xavfsizlikning umumiy nazariyasini tuzilishida asos (prinsip) lar va usullar kurilayotgan bilim soxasida aloqalar to’g’risida tula tasavvur qilishda metodologiya ahamiyatga ega. (Negiz) Asos (prinsip) - bu fikr, goya, maqsad (asosiy xolatdir). Usul (metod) - bu eng umumiy qonuniyatlarni bilish orqali maqsadga erishish yo’li. Xavfsizlikni ta’minlash asoslari va usullari mantiqan va dialektikaga xos umumiy usullarga tegishli bo’lmay, maxsus va ayrim usullardan hisoblanadi. Usullar va assoslar uzaro bog’liqdir. Xavfsizlikni ta’minlash choralari - bu usullarni va asoslarni amaliy, tashkiliy, moddiy gavdalantirib amalga oshirishdir. Asoslar, usullar, choralar - bu xavfsizlikni ta’min etishdagi mantiqiy pog’onalardir. Ularni tanlab olish faoliyatning aniq sharoitlariga, xavfning darajasiga va boshqa mezonlarga bog’liq. Aksincha - bu sabablarini aniqlash uchun oqibatni tahlil qilish kerak. Bu usullarning asosiy maqsadi kungilsiz vokealarning oldini olishdir. Xavfsizlikni ta’minlash yo’llari. Turkumlash (klassifikatsiya, tariflar, opredeleniya) misollar. Xavfsizlikni ta’minlash yo’llari juda kup. Ularni quyidagi belgilar bilan turkumlash mumkin: a) yo’llantiruvchilar (aniqlamoq yo’li); b) texnik yo’li bilan; v) tashkiliy yo’l bilan; g) boshqaruv yo’li bilan. A) Aniqlamok yo’li: 1. Operatorning chaqqonligi (faolligi); 2. Faoliyatini muruvvatlash (gumanizatsiya); 3. Tuzulishning tartibsizlanishi (destruksiya); 4. Operatorni almashtirish; 5. Turkumlashlar (klassifikatsii);

6. Xavflarni yo’qotish; 7. Tartiblash (sistemnosti); 8. Xavfni kamaytirish. B) Texnik yo’li: 1. Blokirovkalash; 2. Vakuumlash; 3. Zichlash (germatizatsiya); 4. Masofada himoyalash; 5. Maxkamlash - puxtalash; 6. To’siqlar orqali (ekranirovaniya). V) Tashkiliy yo’l: 1. Vaqt yordamida himoyalash; 2. Xabarlar (ma’lumotlar); 3. (Rezervirovat) - extiyotlash; 4. To’g’ri kelmaydigan (nesovmestimost); 5. Normalash; 6. Xodimlar tanlash; 7. Erganomik y o’ llar orqali. G) Boshqaruv: 1. Aynan uxshash (adekvatnosti); 2. N a zorat; 3. Teskari bog’lanish; 4. Ma’suliyatlar; 5. Planlilik (rejalik); 6. Rag ’ batlantirishlar; 7. Foydali natijalar;

XFX ni boshqarishning vazifalari. Boshqarish vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Obyekt xolatining tahlili va bahosi. 2. Boshqarishning tadbirlari. 3. Boshqariluvchi va boshqaruvchi sistemalarni tashkil qilish. 4. Boshqarishning tashkiliy ishlarini nazorat qilish va tekshirish sistemalarini yaratish. 5. Tadbirlarning ta’sir qilishini, foydasini aniqlash. 6. Rag’batlantirish. Rasm. Hayotiy faoliyat xavfsizligining boshqarish sxemasi. Umumiy xolatda quyidagi qismlarga ajratiladi: салбий окибат мухитинсонБошкариш системаси (администрация) хисобот кириш сигнали Ички бирламчи инфор-мация кайтиш алокаси оркали чикиш сигналиБошкариш объекти мухитинсон (одам) Салбий окибат (шикастланиш, касалланиш, ёнгин, ИТФ, фалокат)

rasm. Faoliyat modeli. 1- inson, 2 -muhit, 3-aks ta’sir qiluvchi aloqalar. Aniq faoliyat sharoitlarida bu turkumlar (elementlar) yanada ravshanlashadi. Shuning uchun faoliyatni loyihalashda uning turkumlarini (elementlarini) yetarli darajada aniqlab, to’g’ri keladigan axborot manbalaridan foydalanib, ularning xavfli xususiyatlari topiladi. XFXni loyxalashning taxminiy tuzilishi, misol: № Loyihalash ishlarining ketma- ketligi Ishlarning natijalari 1. Loyihalanayotgan yoki mavjud obyektni qismlarga ajratish. Aniqlanadi: 1. Ish buyumlari; 2. Ish vositalari: uskuna, imorat inshoatlar. 3. Quvvat. 4. Ish maxsulotlari. 5. Texnologik jarayonlar. 6. Tabiiy iqlim omillari. 7. Flora-fauna. 8. Ishchilar. 9. Ish joyi, sex. 2. Har bir elementning vujudga keltirishi mumkin bo ’ lgan xavflarni indentifikatsiyalash . Xavflar ro’yxati 3. Sababalar va xavflar “shajarasi”ni tuzish Xavflar sababalari 4. Xavflarning miqdoriy va sifatiy bahosi, YKMB va “T” darajasi bilan solishtirish. Himoya kilinishi kerak bo’lgan xavflar va sabablar ro’yxati. 5. Maqsadni aniqlash. Erishish kerak bo’lgan ish sharoitini parametlarini aniqlash. 6. Xavfsizlik ko’rsatkichlari bo’yicha Qabul qilingan integral yoki ball

obyektlarni umumiy baholash. ko’rsatkichlari. 7. Bo’lishi mumkin bo’lgan asoslar usullar va xavfsizlikni ta’min etadigan vositalar. Asoslarni, usullarni, alternativlarni tuplash. 8. Xar bir alternativning abzalligi va kamchiligini, zarar va foydasini tahlil etish (analiz). To’g’ri keladigan xilini tanlab olish. 9. Kabul kilinishi mumkin bo’lgan asoslarni, usullarni va vositalarni tahlil etish. To ’ g ’ ri keladigan xilini tanlab olish . 10. Hisob-kitob (rascheti) Masalani aniq yechish. 11. Foydasini baholash. Texnik, ijtimoiy, iqtisodiy foydasining ko’rsatkichlari. Xavflar va xavfsizliklar bu muhitda Ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillar mehnat xavfsizligi standartlariga muvofik, ta’sir kursatish tabiatga k o ’ra fizik, kimyoviy, biologik, psixologik omillarga ajratiladi. To’qimachilik sanoati sexlarida tolali materiallarni titish, savash, bo’yash, bo’yoqlar tayyorlash, oxorlash, tuklarni kuydirish (opalivaniye) jarayonlarida Хавфлар мухитинсон Табиатни мухофаза килиш иш жараёни маиший жараён

x imiyaviy zararli gazlar ajralib chiqadi. Bu zararli moddalar ishchilar fiziologiyasiga ta’sir qilib, organizmning zaharlanishiga olib kelishi mumkin. To’qimachilik sanoatida, ayniqsa, uning boshlang’ich jarayonlarida eng ko’p tarkalgan zararli modda - changdir. U hamma ishlab chiqarish sexlarida hamda korxona xududidagi atmosferada uzoq vaqt kunmay, uchib yurishi mumkin. Chang zarrachalari tarkibiga kura organiq va mineral qismlardan iborat. Bunda uning asosiy qismini organiq modda bulmish tola va uning bulakchalari (paxta changida 96-98%) tashkil qiladi. U murakkab tarkibli bo’lib, turli shakl va kattaliklarda uchraydi. Changga gigiyenik baho berilganda uning tarkibi asosiy rol uynaydi. Uning organiq qismi sellyo’lozadan tashkil topgan bo’lib, u organizmga zaharli ta’sir kilmaydi, lekin ularda mog’or zamburug’lari va sporalari mavjud bo’lishi mumkin, bu esa organizm haroratini oshiradi, bosh ogrigi hamda titrok to’tish xolatlariga olib keladi. Paxta tolasi changidan paydo bo’ladigan bunday kasallik bissinoz deb ataladi. Bundan tashqari paxta changida, paxtaga ishlov berish natijasida kolgan zaharli moddalar (pestitsid, gerbitsid va defoliantlar) bo’lishi mumkin. Changning tarkibidagi mineral qismida kremniy ikki oksidli SiO 2 bo’lib, uning nafas yo’llari orqali upkaga ma’lum konsentratsiyada kirib borishi pnevmokonioz kasalligi xavfini tugdiradi. Chang tarkibida bu modda qancha kup bo’lsa, kasallik xavfi shuncha ortadi. Ayrim xollarda, changning mayda zarrachalari kishi upkasining alveollariga kirib, ularni berkitishi natijasida, o’pkaning ish faoliyatini pasaytiradi, ya’ni kishi upkaning to’liq hajmida nafas ololmaydi, natijada borib-borib xastalikka uchrashi, ya’ni pnevmokonioz kasalligiga duchor bo’lishi mumkin. Changlarni kishi tanasiga ta’sirini aniqlashda nafaqat ularning fizik xususiyatlarini, balki ularning o’lchamini xam hisobga olish kerakdir. Bu borada eng xavflisi, kattaligi 5 mkm gacha bo’lgan changladir, chunki ular upkaning kattaligi 4-5 mkm bo’lgan alveollarga bemalol kiraoladilar. Bundan katta bo’lgan chang zarrachalari esa yuqori nafas yo’llarida va bronxlarda ushlanib qoladi va tanadan chiqarib yuboriladi. Yana chang zarrachalarining kattaliklari, ularning

havoda qanchalik ko’p ushlanib turishini belgilaydi, bu esa ularning organizmga kirish imkoniyatini kuchaytiradi. Tadkikotlar natijasi chang zarrachalari qanchalik mayda bo’lsa, ular havoda shuncha kup ushlanib turishligini kursatadi. To’qimachilik sanoatida oxor tayyorlashda sulfat kislotasi, xlorid va sirka kislotalari, uyuvchi natriy va boshqa moddalar ishlatilib, ular sex havosiga zararli gaz va bug’lar ajratib chiqaradi. Tola va iplarni hamda matolarni bo’yashda oltingugurt birikmalari (Na 2 S), xlorli birikmalar (NaCl), uyuvchi ishqor (NaON) va boshqa kimyoviy moddalar qo’llaniladi. Ayni paytda bu moddalar kishi tanasiga salbiy ta’sir qilishi va organizmni zaharlashi mumkin. Paxta dastlabki ishlash jarayoni, paxtani yetishtirishdan boshlab, terish, tashish, kuritish protsessida katta miqdorda chang ajralib chiqadi. Changlardan tashqari zaharli gazlar aralashmasi ajraladi, bular: paxtani dastlabki ishlash korxonalarida - chigitni dorilashda, paxtani defoliatsiya kilganda, guzaga zaharlik kimyoviy moddalar bilan ishlov berishda, ipak sanoati, noto’qima materiallar korxonalarda, shuningdek turli kimyoviy va boshqa korxonalarda. Zaharli moddalarga vodorod sulfidi, dixlorad, ammiak, azot brikmalari, butifos, antio, ftorli vodorodlar kiradi. Bu gazlarning juda kam miqdori xam odamlarni, mollar va daraxtlarni zaharlash uchun yetarlidir. Tabiiy ipak ishlab chiqarish texnologik jarayoni pillani qayta ishlashdagi qator murakkab ishlarni uz ichiga oladi. Bu ishlar jumlasiga pillarni saralashdan tortib to tayyor ipak ishlab chiqarishni pillarni saralash bo’limlari yoki sexlarini, pilla tortish hamda pilla chigitlarini qayta ishlash sexini uz ichiga oladi. Pilla tortish va ipak yigirishdagi ishlab chiqarishning asosiy zararli omillari noqulay mikroiqlim, ishlab chiqarish xonalari havosining changligi, havoning zararli ta’sir kursatuvchi gaz va bug’lar bilan ifloslanishi, ishlab chiqarish shovqini, ishlayotgandagi kuchli zurikish, kul panjalari terisiga uzoq vaqt mobaynida zararli moddalarning tegib turishidan iboratdir.

Pillalarni saralash sexidagi ishlab chiqarishning zararli omillariga havo zarrachalarining o’lchami 5- 250 mkm bo’lgan organiq chang bilan ifloslanishini kursatish mumkin. Asosan fibroin va seritsindan shuningdek oz miqdordagi kaliy kushoksidli (1,7%) mineral aralashmalaridan tashkil topgan organiq changdan nafas olish kasbiy kassaliklarga olib kelishi mumkin. Pillarni saralash sexidagi yo’lish-yo’lish mashinalaridan chikayotgan changli havoni surish va changli yertulalardagi yoki siklonli qurilmalardagi havoni tozalash sistemasi yomon ishlaganda bu yerdagi havoda chang miqdori ruxsat etilganidan oshib ketadi. Saralash sexlaridan keltirilgan pillalar chikindilarini birlamchi qayta ishlash chogida havoda chang miqdori bir muncha kupayadi ayrim uzellari va pillalarini sikilgan havo yordamida eltadigan sistemaning zichligi buzilishi oqibatida mashinalar, dastgoxlar va boshqa uskunalardan chang chiqadi. Ishlab chiqarish xonalarida havoning katta tezlikda harakatlanishi tufayli chang o’tirmaydi va uning havodagi miqdori ortadi. Pillalarni bug’lash jarayoni 90-97 0 S haroratda olib boriladi. Bunda bug’lash qozonlarda pillalardan suvda eriydigan azotli birikmalarning parchalanish maxsulotlari ajralib chiqadi, natijada suvda ammiak va vodorod sulfid hosil bo’lib, keyin ular sex havosiga kushilib ketadi. Ammiak va vodorod sulfid miqdori havoda quyidagi miqdorda o’zgarib turadi: ammiak - meyor 20 mg/m 3 bo’lgan xolda 9,0-31,0 mg/m 3 atrofida, vodorod sulfid - meyor 10,0 mg/m 3 bo’lgani xolda 4,0-43,0 mg/m 3 atrofida. Yilning issiq paytida yengil sanoat korxonalarida havoning harorati 29,5- 32 0 C bo’ladi, ba’zan xatto 34-38 0 S gacha kutariladi, nisbiy namligi 20-80% bo’ladi, sovuq kunlarda esa uning harorati 21-22 0 S va nisbiy namligi 75-96% bo’ladi. Havoning harakatlanish tezligi 0,2-0,5 m/s ni tashkil etadi. Pilla tortish sexlarida havoning harorati va nisbiy namligi yuqori bo’lishiga pilla tortish toslari, bug’lash qozonlari, magistral buk quvurlarining ochiq sirtidan kup miqdorda issiqlik hamda namlik ajralib chiqishi, shuningdek mavjud havoni almashtirish va

mo’tadillash sistemalari hozircha ish mintaqasida kerakli issiqlik hamda namlik ajralish sharoitini yarata olmasligi sabab bo’ladi. Ishchilar foydalanadigan texnik suv tarkibida, yuqorida aytilgan zararli kimyoviy moddalardan tashqari, mikroblar ham bo’lib, ular pilla tortish sexining boshqa sexlariga xam utib, yukumli kasalliklar - angina va oshqozon-ichak kasalliklarini bilan bir qatorda yiringli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Pilla tortish ishlab chiqarishida bug’lovchi va tortuvchi ishchilarni mehnat sharoiti eng og’irdir. Pillalarni bug’lovchi ishchi butun smena mobaynida tik turib ishlab, tanasini gox ungga, gox chapga engashtirishga, qo’llari bilan turli xil harakatlar qilishga majbur bo’ladi, bunda uning qo’llari bug’lash qozonidagi kaynok (35-100 0 C), ovalsimon tosdagi issiq (70 0 C) suvga, shuningdek, seritsin ta’sirida yopishkok bo’lib kolgan issiq (60-85 0 C) pilla sarnogiga tegib turadi. Bug’lovchi ishchi barmoklarini vaqtincha sovitish uchun ish kuni davomida qo’llarini sovuq suvga 1100-4000 marta, har 2-3 sekundda bir marta sovuq suvga tushiradi. Qo’llarning gox issiq suvga, gox sovuq suvga tegishi natijasida teri to’qimasi shikastlanib, uning himoyalovchi qatlamlari yuqoladi, bu esa uz navbatida, terining yorilishi va shilinishiga olib keladi, oqibatda kul terisiga hamda teri ostidagi xujayralarga suv kirishi natijasida terining yallig’lanishi (dermatit) fasod boglashi (abssess), biriktiruvchi to’qimalarning yiringlab yallig’lanishi (flegmona) kabi kasalliklar paydo bo’ladi. Pillalarni chuvatishdek murakkab ishni pilla tortuvchi ishchi bajaradi. U bug’langan va silkitish vaqtida yaxshilab tozalangan pillalarni bug’lovchi ishchidan olgach, pilla yo’luklarini uzib tashlaydi, pillalarni suv tuldirgan tortish tosiga soladi va ularni chuvatishga kirishadi. Pilla tortuvchi ishchi tortish tosining tutkichlariga pillalarni kul bilan tushiradi, bunda u qo’llarini issiq suvga ish kuni davomida 5500-12000 marta botirishga majbur bo’ladi. Pilla tortish sexlariga mamlakatimizda va chet elda ishlab chiqarilgan pilla tortish agregatlari o’rnatilishi bilan mehnatning sanitariya-gigiyena sharoitlari yaxshilandi, pilla tortuvchi va pillalarni bug’lovchi ishchilarning kasbiy kasallanishlari keskin kamaydi. Pilla urash jarayonlari avtomatlashtirilsa, pillani

bug’lash jarayonlari markazlashtiriladi, pillalarni silkitish va chuvatish jarayonlari esa mexanizatsiyalashtirildi va avtomatlashtirildi. Buning natijasida pilla tortish sexlari ishchilarning mehnati ancha yengillashadi va kasbiy kasallanishlarning asosiy sabablaridan biri yo’qotiladi. Ipak yigirish korxonalari uchun yuqori harorat (ayniqsa yozda) xosdir. Yilning issiq paytida havoning harorati 22-30 0 S atrofida, nisbiy namligi 54-75 va harakatlanish tezligi 0,4-0,5 m/s bo’ladi. Mazkur ko’rsatkichlar tabiiy ipak ishlab chiqaruvchi sanitariya meyorlari talablariga to’g’ri kelmaydi. Bu talablarga kura issiq kunlarda havoning harorati 24-26 0 S, nisbiy 60-55%, sovuq paytda esa mos ravishda 18-22 o S va 60-55% bo’lishi kerak. Turli markalardagi (SHK-145, TKM va xokazo) pishitish mashinalari ishlatilayotganda chiqadigan shovqinning darajasi o’rnatilgan pishitish mashinalari soniga qarab ish urinlarida va mashinalar oraligidagi yo’laklarda 96-105 dVA atrofida o’zgarib turadi. Pishitish sexlaridagi shovqin uzining spektral tarkibiga kura chastotali shovqinga kiradi. Mavjud ishlab chiqarish sharoiti, odatda, unda xavfli va zararli omillar bo’lishi bilan ajralib turadi. Ishlab chiqarishning xavfli omillariga misol qilib uskunalarning ochiq aylanadigan qismlarini, tok o’tkazuvchi qismlarni, harakatlantiruvchi detallar, uzellar, ayrim mexanizmlar va boshqalarni kursatish mumkin. Bundan tashqari, korxonalarda odamga ishlab chiqarishning zararli omillari ta’sir qilish natijasida kasbiy kasallanishlar va zaharlanishlar kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarishning zararli omillari ish o’rnidagi sanitariya-gigiyena sharoiti yomon ahvolda bo’lganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish muhitida mavjud bo’ladigan zararli omillarga noqulay mikroiqlim, havoning ifloslanishi, turli xil nurlanishlar, yuqori darajadagi shovqin, titrash va shu kabilar kiradi. Kasbiy kasallik inson organizmiga mehnat jarayoni bilan bevosita bog’liq bo’lgan zararli omillar ta’sir qilish natijasida paydo bo’ladi. Ishlovchilarning organizmiga ishlab chiqarishdagi zaharlarning ta’sir kursatishi oqibatida ruy beradigan kasbiy zaharlanishlarni kasbiy kasallanishlarning bir turi deb hisoblash

mumkin. Kasbiy zaharlanishlar surunkali va og’ir bo’ladi. Surunkali zaharlanishlar asta-sekin rivojlanib boradi va organizmga uzoq vaqt mobaynida oz-oz miqdorda zahar kirishi tufayli ruy beradi. Tikuvchilik fabrikalari asosiy sexlaridan chiqadigan zararli moddalar. Zamonaviy tikuvchilik fabrikalari ishlab chiqarishda potok jarayonlari bo’lgan mexanizatsiyalashgan korxonalardir. Texnologik jarayonlarni bajarishda kuplab miqdorda issiqlik, namlik, shuningdek, chang ajralib chiqadi. Kiyim, asosan sun’iy materiallardan kiyim tayyorlovchi tikuvchilik fabrikalarida shu kiyim sirtida elektrostatik zaryadlar tuplanishi kuzatiladi. Ularni neytrallash uchun sexlarda zarur issiqlik, namlik rejimini saqlash zarur. Demak, sexlarda sun’iy mikroiqlim hosil qilish sanitar-gigiyenagina emas, balki texnologik talablardan xam kelib chiqadi. Issiqlik tarkalishining asosiy manbalari tikuv mashinalari buyumlarini termik qayta ishlash uskunalari (bugli va elektr presslar, elektr dazmollar va xokazolar, shuningdek, odamlar, elektr yoritkichlar va yozgi paytda kuyosh nuridir.

Адабиётлар 1. А. Қ . Қ удратов Меҳнат муҳофазаси. Тошкент- 1995. 2. А. К . К удратов. Охрана окружаюшей среди на предприятиях хлопкоочистительной и шелковой промишленности. «Укитувчи» Тошкент - 1995. 3. И. Каримов. Ўзбекистоннинг ўз исти қ лол ва тара ққ иёт йўли - Т. Ўзбекистон Т.1. 1996 й. 4. И. Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т. Ўзбекистон. Т 2.1996 й. 5. И. Каримов. Ўзбекистон и қ тисодий исло ҳ отларни чу?урлаштириш йўлида. Т.Ўзбекистон. Т З. 1996 й. 6. И. Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўса ғ асида: хавфсизликка та ҳ дид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари. Т. 1997 й. 7. И. А. Каримов. Ўзбекистон ХХI асрга интилмокда. Т. Ўзбекистон. 1999 й. 8. А. Қ. Қ удратов. Саноат э кологияси.Тошкент- 1999. 9. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент. 8 декабр 1992 й. 10. Меҳнатни му ҳ оф а за қ илиш тў ғ исида Ўзбекистон Республикаси қ онуни. Тошкент, 6 май 1993 й. 11. Меҳнат кодекси. Тошкент, 26 май 1996 й. 12. Қ удратов О. Ипакчилик саноатида меҳнат муҳофазаси. Тошкент «Ўзбекистон» 1995 й. 300 б.

Похожие

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish uskunalarini xavfsiz ishlatish

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida sexlar binolarini loyihalash va ishlatishda xavfsizlik talablari

Bosim ostida ishlovchi idish, apparatlarni va gaz uskunalarini xavfsizlik talablari

Havoni chang va gazlardan tozalash

Mehnat muhofazasining huquqiy tashkiliy asoslari