Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar - БЖД - Рефераты

Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

168 KB

Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularning oqibatlari Reja: 1. Gidrotexnik inshoatlardagi avariyalar 2. Yong‘in chiqish va portlash xavfi bo‘lgan ob’ektlardagi avariyalar va ularni oldini olish muammolari 3. Ishlab chiqarish jarayonlaridagi avariyalar 4. Katastrofa va uning oqibatlari

1. Gidrotexnik inshoatlardagi avariyalar Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarga 7 xil ko‘rinishi-dagi falokatlar kirib, ular O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27 oktyabr 1998 yil 455- son qarorida “Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarni tasnifi” da ko‘rsatib o‘tilgan. Gidrotexnik inshoatlardagi avariyalar oqibatida odamlarni, uy hayvonlarini qurbon bo‘lishiga, atrof-muhitni izdan chiqishiga va moddiy resurslarni buzilishiga va yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi. Gidrotexnika inshoatlari, ko‘rsatkichlariga ko‘ra har xil bo‘ladi: 1) joylashgan o‘rniga ko‘ra: a) er usti inshoatlari (daryo, ko‘l, kanal va h.k); b) er osti inshoatlari (o‘tqazuvchi quvurlar, tunellar va h.k). 2) foydalanish maqsadiga ko‘ra: a) suv-energetika inshoatlari; b) suv-ta’minoti inshoatlari; v) sug‘orish inshoatlari; g) chiqindi suvlarni chiqarish inshoatlari; d) suv-baliq xo‘jalik inshoatlari; e) suv-sport inshoatlari va h.k. 3) vazifasiga qarab: a) GES lar va boshqa suv inshoatlari (to‘g‘onlar va boshqalar); b) suv o‘tkazish inshoatlari (kanallar, tunnellar, quvur o‘tkazgichlar); v) tarnovlar, osma quvurlar va h.k.; g) tashlandiq suv inshoatlari (ortiqcha suvni chiqarish uchun); d) suv oqimini tartiblash inshoatlari (suv oqimini to‘g‘irlovchi, daryo va qirg‘oq o‘zanlarini yaxshilovchi va boshqalar); e) baliq xo‘jaligi inshoatlari (baliq boqish uchun). Gidrotexnika inshoatlari quyidagi ta’sirlar natijasida buziladi: 1) tabiiy ofatlar oqibatida (zilzila, ko‘chki, jala yomg‘irlar yuvib ketish va boshqalar); 2) uskunalarning tabiiy emirilishi va eskirishi;

3) inshoatni loyihalash va qurishdagi xatoliklar; 4) suvlarni ishlatish qoidalarini buzilishi; 5) portlatishlar oqibatida (xarbiy xarakatlar, terrorchilik ishlari va boshqalar). Gidrotexnika inshoatlarining buzilishi natijasida muayyan oqibatlarga olib keladi, jumladan: Gidrotexnik inshoati o‘z vazifasini bajarmay qo‘yishi; suv to‘lqinini insonlarga zarar etkazishi va turli inshoatlarni buzilishi; xududlarni suv bosib, mol-mulkka, erlarga, moddiy resurslarga va boshqa ob’ektlarga jiddiy moddiy zarar keltiradi. Shuning uchun bunday inshoatlardan foydalanuvchi tashkilotlar zimmasiga ularning xavfsizligini ta’minlash maqsadida “Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida” gi qonunining 8,9 moddalarida ko‘rsatib o‘tilgan majburiyatlar yuklangan. Unga ko‘ra bunday xavfli ob’ektlarni loyihalash, qurish va ishlatish davomida xavfsizligini pasayish sabablarini tahlil etish, sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan avariyani oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va bajarish, shuningdek bunday masalalar bo‘yicha favqulodda vaziyatlar tizimlari bilan hamkorlik qilish ta’kidlab o‘tilgan. Gidrotexnika inshoatlarda avariya bo‘lmasligi uchun muhofaza qilinish chora- tadbirlarini amalga oshirish zarur, jumladan: 1) gidrotexnika inshoatlarini loyihalash va qurilishda xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslik; 2) gidrotexnika inshoatlaridan to‘g‘ri foydalanish; 3) gidrotexnika inshoatlaridagi belgilangan tadbirlarni va ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida bajarish; 4) qirg‘oqni mahkamlash va inshoat tubini mustahkamlash ishlarini o‘tkazish; 5) suv chiqarishda va g‘amlashda qonun qoidalarga rioya etishlik (vaqtiga mos ravishda taqsimlanishi); 6) qo‘shimcha suv omborlari yordamida toshqin suvlar oqimini tartibga solib turish: 7) gidrotexnika inshoatlaridagi vaziyatni doimo kuzatib turish; 8) gidrotexnika inshoatlari hududini chet el kishilar kirishidan ishonchli qo‘riqlash;

9) falokatlarga olib keladigan noqulay omillar bo‘lish ehtimolini oldindan aytish taxminlarini tuzish uchun gidrotexnik sharoitni muntazam kuzatib borish. Gidrotexnika inshoatlaridagi avariyada fuqarolar quyidagi qoidalarni bajarishlari lozim: 1) suv ostida qoladigan hududdagi fuqarolarni, suv bosishi mumkin bo‘lgan hududlarni va suv bosish vaqtini shuningdek shikastlovchi omillarini (suv urib ketadigan to‘lqin balandligi va tezligini va boshqalarni) yaxshi bilishlari kerak; 2) aholining hammasi suv bosish xavfi tug‘ilgandagi va suv bosgandagi xattiharaktlarga tayyorlangan bo‘lishlari kerak; 3) aholining hammasi suv bosish extimoli borligi, suv bosish vaqti, uning chegaralari haqidagi va evakuatsiya tartibi haqidagi tavsiyalarni vaqtida olishi kerak; 4) xavf haqidagi xabar (ogohlantirish) olinganda quyidagi ishlar qilinishi kerak: • darhol hujjatlarni, qimmatbaho va kerakli buyumlarni, 2-3 kunlik oziqovqat va ichimlik suvini o‘zi bilan olish; • uylarni ehtiyot holatda (gaz, suv, elektr ta’minotini o‘chirishi) qoldirishi kerak; • chorva mollarini xavfsiz joylarga o‘tkazib qo‘yish; 5) agar to‘satdan halokatli suv bossa: • suvning to‘lqin zarbidan saqlanish uchun mustahkam qurilgan inshoatlarning yuqori qismlariga chiqiladi; • oldindan tayyorlangan qutqaruv vositasini (4-6 ta bir litrli plastmassa idishlari osilgan najot kamarini) taqib olishadi; • agar odam imorat ichida (yuqori qismlarida ) qolgan bo‘lsa, qaerdaligini belgilab, kutqaruvchilar yordamga kelishi uchun oq bayroq belgilari osib qo‘yiladi.

2. Yong‘in chiqish va portlash xavfi bo‘lgan ob’ektlardagi avariyalar va ularni oldini olish muammolari Yong‘in - bu nazorat qilib bo‘lmaydigan hodisa bo‘lib, bebaho moddiy va madaniy boyliklarni bir daqiqada yo‘q qiluvchi, atrof-muhitni izdan chiqaruvchi ofat, ayniqsa u fuqarolarning joniga kulfat keltiruvchi favquloddagi vaziyatdir. Yong‘inning kelib chiqishi uch omilning bir vaqtda, bir joyda duch kelishining oqibatidir, ya’ni: • yonuvchan moddani (neft, qog‘oz, yog‘och va boshqalar); • havo harorati (issiqlik) ; • uchqun-alanga (gugurt, uchqun, elektr simining qisqa tutashuvi). Xalq xo‘jaligida yong‘in chiqishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat: a) chekish paytida yong‘ingarchilikka ehtiyotsizlik bilan munosabatda bo‘lish, yonuvchan moddalarni yoqish, gugurt bilan yoritish va boshqalar. Bunday yong‘in umumiy yong‘inning 26 foizini tashkil qiladi; b) bolalarning o‘t bilan o‘ynashi - 14 %; v) elektr jihozlarini boshqarish qoidalarini buzish natijasida - 13,5 %; g) pechka va tutun quvurlarining noto‘g‘ri o‘rnatilishi oqibatida - 8,5 %; d) isitkich jihozlaridan noto‘g‘ri foydalanishda - 8,3 %; e) elektr moslamalarini montaj qilish qoidalarining buzilishi - 5 %; yo) payvandlash ishlarini bajarishda yong‘in xavfsizlik qoidalarining buzilishi - 2,3 %; j) texnologik jihozlarni boshqarish qoidalarining buzilishi - 1,2 % ni tashkil etadi. Demak, yong‘inning birlamchi sabablari kichik yong‘in manbalari turtkilari bo‘lishi mumkin - bular sigaret qoldiqlari, uchqunlar va o‘chirilmagan gugurt qoldiqlari; yuqori haroratli issiqlik manbalari - alanga, pechka va tutun chiqadigan quvurlarning qizigan konstruktsiyalari va boshqalar bo‘lishi mumkin. Yong‘in natijasida quyidagi xavfli omillar paydo bo‘ladi: ochiq alanga va uchqunlar; havo va predmetlardagi yuqori harorat; yong‘indan paydo bo‘lgan o‘tkir zararli mahsulotlar; tutun; kislorod miqdorining pasayishi, bino va

inshoatlarning emirilishi va buzilishi; portlashlar sodir bo‘lishi; yong‘in bo‘lgan joylarda turli kimyoviy va zaharli moddalarning atrof-muhitga tarqalishi, yong‘inni suv bilan o‘chirilganda turli kimyoviy moddalar qorishmasi natijasida portlashlar yuz berishi va boshqalar. Ma’lumotlarga ko‘ra, yong‘indan nobud bo‘lganlarning 60 - 80 %i nafas olish yo‘llarining zaharlanishi yoki toza havoning etishmasligi oqibatida halok bo‘lar ekan. Yong‘in vaqti 3 fazaga bo‘linadi: Boshlanish fazada (5 dan 30 daqiqagacha) harorat sekin ko‘tariladi va fazaning oxirida tez ko‘tariladi. Masalan, yopiq eshik va derazalardan xavoning etishmasligidan yong‘in kichik miqyosda ketib, tutash bo‘lib bunda issiqlik yig‘ila borib, keyingi fazaning boshlanishini ta’minlaydi. Ikkinchi fazada - alanga jadal tarqalib, harorat tez ko‘tariladi (o‘zining “max” qiymatiga erishadi). Bunda alanga inshoatning tashqari qismiga ham chiqishi kuzatiladi. Uchinchi fazada - yonuvchi narsalarning yonib bo‘lishi oqibatida haroratning pasayishi kuzatiladi. Yong‘inning tarqalish tezligi ham har xil bo‘ladi. yog‘ochdan qurilgan binolarda alanganing tarqalish tezligi 1-2 m/min; yonmaydigan konstruktsiyalarda 0,3-0,4 m/min; yonuvchan erituvchilar yonganda, masalan toluol yonganda alanganing tarqalish tezligi 10-15 m/min ga teng bo‘ladi. Yonish - yonuvchi mahsulotlar bilan oksidlovchilar orasida o‘zaro ta’sir natijasida bo‘ladigan murakkab fizikaviy-kimyoviy jarayondir, bunda issiqlik va yorug‘lik nurlarining ajralishi kuzatiladi. Demak, yonish jarayonining paydo bo‘lishi uchun yonuvchi material, yondiruvchi manbaa va oksidlovchilar bo‘lishi zarurdir. Havoning tarkibidagi kislorod miqdori 14-16 % bo‘lganda yonish to‘xtaydi va tutash boshlanadi. Agarda kislorod miqdori 8-10 % ga kamayganda tutash ham to‘xtaydi.

Yong‘in sodir bo‘lganda yondiruvchi manbalar ochiq (uchqun, yorug‘lik kuchlari, alanga va cho‘g‘langan predmetlar) va berk holatda (ishqalanish, katta kuch bilan urish, kimyoviy reaktsiyaning issiqligi, mikrobiologik jarayonlar va hokazo) bo‘lishi mumkin. Yonuvchi materiallarga - qattiq, suyuq va gazsimon bo‘lishi mumkin, masalan, taxta, kinoplyonka, nitrotsellyuloza, kimyoviy erituvchi suyuqliklar, vodorod, metan, propan, ko‘mir va hokazolar. Oksidlovchilarga - kislorod, brom, xlor, natriy peroksidi, nitrat kislotasi, bertole tuzi kiradi. Yonish paytida hosil bo‘ladigan “max” harorat miqdori yonuvchi material turiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, qog‘ozda - 510 0 S, suyuq yoqilg‘i - 110 -1300 0 S, taxtada - 1000 0 S, gazli yoqilg‘i - 1200-1300 0 S hosil bo‘ladi. Predmetlarning yonishini quyidagi turlari mavjud: alangalanishi, yonishi, o‘z- o‘zidan alangalanishi va o‘z-o‘zidan yonishi. 1) o‘t olish - bu suyuq yoki qattiq materiallarning bug‘, fazasidagi yonishidir. o‘t olish tez yonuvchan (45 0 S gacha) va yonuvchan suyuqliklarga (45 0 S dan balandda) bo‘linadi. Tez yonuvchilarga: atseton skipidar, spirt, benzin, kerosin, serouglerod va solyar moyi, sekin yonuvchilarga esa - mineral surkov mollari, tormoz suyuqliklari kiradi: 2) alangalanish - bunda material qaynash haroratigacha qizib, yonganda va tutashda davom etadi. Bu jarayonda ham bug‘, uchuvchan uglevodorodlar va boshqa yonuvchan aralashmalar hosil qiladi. Alangalanish harorati, o‘t olish haroratidan ancha baland bo‘ladi. 3) o‘z-o‘zidan alangalanish - bu yonishga o‘tayotgan jarayonda haroratiga qarab 2 guruhga bo‘linadi: a) alangalanuvchining harorati atrof-muhit haroratidan baland bo‘lishi yoki b) past bo‘lishi mumkin. Birinchisida materiallarni qizishi natijasida yonadi, ikkinchisi - qizimasdan yonadi. o‘z-o‘zidan alangalanuvchilarga - yog‘, ko‘mir, torf, somon, yog‘och qipig‘i, sariq fosfor va hokazolar kiradi. Yonish jarayonini vaqti quyidagi formula bilan aniqlanadi. soat.

Bunda , N - yonuvchi moddaning miqdori, kg/m 3 ; V - moddaning yonish tezligi, kg/m 3 . 4) o‘z-o‘zidan yonish - bu oksidlovchilarning issiqlik jarayonlari va mikroorganizmlarning faoliyati natijasida materiallarning yonish jarayonidir. Bularga: o‘simlik va xayvon yog‘lari, don, torf va boshqalar kiradi. Yong‘in sodir bo‘ladigan joylar ikki turga: korxona va tashkilotlar hamda fuqarolarning yashash joylari. yong‘in miqyosi: kichik hajmda, o‘rta hajmda va katta hajmda bo‘ladi. Yong‘inning tez keng tarqab ketishining asosiy sabablariga: • inshoatlarni loyihasini ishlab chiqishda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar; • inshoatlar qurilishida qurilish me’yorlari va qoidalari hamda davlat standartiga rioya qilmaslik; • yong‘in nazorati, gazdan foydalanishning nazorat qilish xodimlari tomonidan ko‘rsatilgan yong‘inni oldini olish tadbirlarining bajarilmasligi; • bolalarning yong‘in chiqishiga olib keluvchi o‘yinlariga beparvolik; • yong‘inga qarshi kurashda qo‘llaniladigan qutqaruv vositalarining kamligi sabab bo‘ladi. Demak, bulardan ko‘rinadiki, yong‘inlarni asosiy sababchilari fuqarolar hisoblanadi. Shuning uchun ham fuqarolarga aytadigan tavsiyamiz : “yong‘inni oldini olish uni o‘chirishdan afzalroqdir”. Yong‘inni oldini olish chora-tadbirlari quyidagilardan iborat: • tashkilot va muassasalarda doimiy ravishda tekshiruvlar o‘tkazish, yong‘in chiqishi va portlashlarga sabab bo‘luvchi kamchiliklarni zudlik bilan bartaraf etish; • qurilish me’yorlari va qoidalari, davlat standartlariga doir maxsus buyruqlarni so‘zsiz bajarish; • muntazam tarzda davlat maxsus tekshiruv idoralari tomonidan ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etish va ularga yo‘l qo‘ymaslik; • yong‘inni bartaraf etish chora-tadbirlarini bilish, qolaversa yong‘inni o‘chirish uchun birinchi daqiqada bir piyola, ikkinchi daqiqada bir chelak suv etarli

bo‘lishini, uchinchi daqiqada esa bir tsisterna suv ham etmay qolishi mumkinligini yodda saqlash; • muntazam ravishda aholini yong‘inning oldini olish chora-tadbirlarini bajarishga va boshqalardan ham, talab qilishga o‘rgatish. Yong‘in xavfi yuqori bo‘lgan joylar - yonuvchi va portlovchi moddalar saqlanadigan omborlar, binolar hisoblanadi.Bunday omborlar va binolar hozirgi kunda O‘zbekiston xududida 500 dan ziyoddir. Yonish va portlash xususiyatiga qarab ular xavflilik jihatiday 6 guruhga bo‘linadi: A, B, V, G, D, E. A-guruhi - neft ishlab chiqaruvchi zavodlar, kimyoviy korxonalar, neft o‘tkazuvchi quvurlar, neft omborxonalari. B-guruhi - ko‘mir kukuni, yog‘och qipig‘ini tayyorlovchi, un va uni qayta ishlovchi kombinatlar. V-guruhi - yog‘och, paxta va ularni qayta ishlab chiqaruvchi korxonalar, qog‘oz korxonasi. G-guruhi - metallarga issiqlik ta’sirida ishlov beradigan tsexlar, bug‘xona, payvandlash uchastkalari va boshqalar. D-guruhi - meva, sabzavot, sut, baliq, go‘sht qayta ishlab chiqaradigan inshoatlar va meva saqlaydigan omborlar. E-guruhi - suv va kislorodni o‘zaro ta’siri natijasida portlash sodir bo‘luvchi moddalar ishlatiladigan xonalar, hamda portlash xususiyatiga ega bo‘lgan changlar qo‘llanadigan ishlab chiqarish tarmoqlari. A, B va E guruhlariga kirgan ishlab chiqarish tarmoqlari portlashga xavfli, V - yong‘inga xavfli hamda yong‘inga xavfsiz ishlab chiqarish - G va D guruhlari kiradi. Respublikamizda ushbu guruh toifasiga kiruvchi ishlab chiqarish ob’ektlari ko‘pligini va ularning ayrimlarini aholi yashash joylariga yaqin ekanliklarini e’tiborga olsak, favqulodda vaziyatlarni oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va tadbiq etish nihoyatda muhimligini ko‘rsatadi. O‘tga chidamliligi jihatidan qurilish inshoatlari va binolari 5 turga bo‘linadi.

Barcha qurilish materiallari o‘tga chidamliligi jihatidan 3 turga bo‘linadi: 1) yonmaydigan - beton, pishiq g‘isht, marmar, yuqori haroratda yonmaydigan, tutamaydigan va erimaydigan materiallar; 2) og‘ir yonuvchan - yuqori harorat ta’sirida qiyinchilik bilan uchqunlanadigan, tutaydigan va ko‘mirlanadigan, faqat olov manbai bo‘lganidagina yonadigan materiallar kiradi. Bularga DVP, DSP va boshqalar kiradi; 3) yonuvchan - bularga yog‘och materiallari, tsellyuloza, plastmassa, qog‘oz va bitumlar kiradi. Mamlakatimizda yong‘in ofatiga qarshi Respublika ichki ishlar Vazirligi (IIV) qoshida yong‘in muhofazasi boshqarmasi rahbarlik qiladi va o‘z navbatida uni quyi bo‘g‘in (viloyat, tuman) tarmoqlari ham faoliyat ko‘rsatadilar. Yong‘inga qarshi muhofaza boshqarmasi bo‘limlari oldiga, yong‘inga qarshi himoyalash bilan bog‘liq bo‘lgan kompleks omillarni boshqarish yuklatilgan. Maxsus katta korxonalarda xarbiylashgan va kasbiy yong‘inni o‘chirish bo‘limlari tuzilgan, hamda korxona, muassasa va tashkilotlarda yong‘in muhofazasi tizimi mavjuddir. 6-jadval O‘tga chidamlilik darajasi Bino va inshoatlarni qismlari Zinalar Zina va zina maydonlari Qoplama tuzilishlari Qoplama qismlari I 3s yonmaydigan 1s yonmaydigan 1s yonmaydigan 0,5 s yonmaydig an II 2,5 s yonmaydig an 1s yonmaydigan 0,25 s yonmaydigan 0,25 s yonmaydigan III 2 s yonmaydig an 1s yonmaydigan 0,25 s yonmaydigan yonadigan

IV 0,5 s qiyin yonadigan 0,25 s qiyin yonadigan 0,25 s qiyin yonadigan yonadigan Yong‘in bo‘lgan vaziyatlarda o‘t o‘chirishga kelgan ko‘pchilik o‘t o‘chirish zvenosi a’zolari va aholi quyidagi guruhlarga bo‘linadi: yong‘inni o‘chirish, suv bilan ta’minlash, himoya va qoravullash guruhlari. Har bir guruhga ko‘pchillik o‘t o‘chirish zvenosi boshlig‘i tomonidan boshliq tayinlanadi. 1) yong‘inni o‘chirish guruhi - yong‘inli zonadan odamlarni, moddiy resurslarni olib chiqish va yong‘inni o‘chirish yuklatilgan. 2) suv bilan ta’minlash guruhi - suv nasoslariga to‘xtovsiz suvni kelib turishini ta’minlash, agarda ular suv havzalariga o‘rnatilmagan bo‘lsa, qo‘l bilan ishlovchi nasoslar yordamida suv ta’minotini tashkil qilish yuklatilgan. Agar nasoslar bo‘lmaganda chelak va boshqa idishlardan foydalaniladi. 3) himoya qiluvchi guruhi - yong‘in bo‘layotgan joy atrofida joylashgan ob’ektlarni himoya qilish ishlarini bajarishadi.Bu guruh zarur hollarda qo‘shni bino va qurilmalarning yonuvchi konstruktsiyalarini echib olinadi va bular yonayotgan ob’ekt o‘rtasida uzilish (ochiq masofa) hosil qilinadi, natijada yong‘ining tarqalib ketishi to‘xtatiladi. 4) qoravullash guruhi - bular o‘t o‘chirish guruhiga odamlarni, moddiy resurslarni xavfsiz joyga ko‘chirishda yordamlashadi va ularning muhofazasini ta’minlaydilar. Bu guruh a’zolari shikastlanganlarga birlamchi tibbiy yordam ko‘rsata bilishlari zarur. Tez yonuvchi yoqilg‘ilar va moylar saqlanadigan idishlar va omborxonalardagi yong‘inni o‘chirish uchun o‘tga qarshi ko‘pik hujumini tashkil qilish va neft mahsulotlarini yonayotgan rezervlardan zahira qismlariga qayta haydash kerak. Tsisterna og‘zilarini va idish teshiklaridan chiqayotgan olovni qopqoq yoki xo‘l brezent bilan yopib o‘chirish kerak. To‘kilgan suyuq yoqilg‘ilardan paydo bo‘lgan mayda yong‘inlar ko‘pikli o‘t o‘chirish jihozlari bilan bartaraf qilinadi, hamda qum, tuproq, kigiz va xo‘l brezentlar yordamida o‘chirish mumkin.

Yong‘in o‘chog‘iga yaqin turgan yonilg‘i idishlari tezda suv bilan sovutilishi kerak, yoqilg‘ilar esa xavfli zonadan uzoqlashtirilishi kerak. O‘rmon, bug‘doyzor va tolali narsalar g‘aramlarini o‘chirishning afzallik tomoni, olovni yakkalashdir. Erdagi o‘rmonlar va bug‘doyzorlardagi yong‘inlarni yakkalashda ularni atrofini 4 metr kenglikda yonayotgan joylar pluglar bilan haydab amalga oshiriladi va ustiga suv yoki yong‘inga qarshi eritmalar sepiladi. O‘tni so‘ndiruvchi vositalar - yonayotgan zonalarga yaqinlashtiril-ganda u o‘tning yonish tezligini kamaytiradi yoki to‘la o‘chiradi. O‘t o‘chiruvchi vositalarning quyidagi turlari mavjud: 1) vositalarning agregat holatiga ko‘ra: gazsimon (azot, uglerod (IV) oksidi inert gazlari, yonmaydigan bug‘lar va suv bug‘i); suyuq holatda - suv, uglerod (IV) xlorid, etilbromid; qattiq holatda - soda, ormosler, quruq kul, tuproq va aralash holatda - suyuqlik bilan gazsimon - ko‘piklar, qattiq bilan gazsimon - karbonat angidrid aralashmasi va boshqalar. 2) ta’sir qilish tamoyillariga ko‘ra: sovituvchi (suv, uglerod (IV) xlorid) yonish zonasiga kislorod kirishini izolyatsiya qiluvchi (poroshokli vositalar, ko‘piklar); yonish zonasida kislorod miqdorini kamaytiruvchi vositalar (suv bug‘i, suv, karbonat angidrid); yonish jarayonini sekinlashtiruvchi kimyoviy vositalar (metilen bromid, metil bromid). Suv - alohida holatda yoki har xil kimyoviy vositalar bilan aralashtirilgan holda ishlatiladi. U boshqa o‘chirish vositalariga nisbatan quyidagi xususiyatlari jihatidan ustun hisoblanadi: a) keng miqyosda kiruvchanligi; b) katta issiqlik sig‘imiga ega bo‘lishi; v) kimyoviy jihatdan neytralligi; g) yuqori transportabelligi; d) arzonligi. Ammo suvning salbiy tomonlari ham bor, jumladan: 1) 0 0 S da muzlashi oqibatida nasos va shlangalarning yorilishiga olib kelishi; 2) elektr o‘tkazuvchan bo‘lganligida, elektr uskunalaridagi yong‘inlarni o‘chirishning xavfliligi; 3) erituvchi, xo‘llash xususiyatiga ega bo‘lganligidan, bezatilgan, jilollangan binolarga va arxiv boyliklariga zarar keltirish. solishtirma og‘irligi

suvnikidan kichik bo‘lgan suyuq yoqilg‘i yongandagi yong‘inlarni o‘chirib bo‘lmasligi va boshqa xususiyatlari. Uglerod (IV) oksid - (karbonat angidrid) - havodan ikki marta og‘ir bo‘lganligidan, u yonish zonasiga kislorodni kiritilishi izolyatsiya qilib qo‘yadi. U tez yonuvchan suyuq yoqilg‘ilar hosil qiladigan yong‘inlarni o‘chirishda, hamda suvning ishlatish mumkin bo‘lmagan (muzeylardagi, arxivlardagi, elektr jihozlardagi) yong‘inlarni o‘chirishda qo‘llaniladi. Xo‘llovchilar - bular asosan quruq yonayotgan predmetlarda masalan, rezina, ko‘mir, ganch, torf, tolali materiallar xo‘llanuvchanlik xususiyatini oshirib, yong‘inni o‘chirishga yordam beradigan vositalardir. Xo‘llovchi vositalarga sovun, sintetik eritmalar, amilsulfat, alkil sulfinat va boshqalar kiradi. Ko‘pik - bir qator ko‘rsatkichlari bilan xarakterlanadi, ya’ni chidamliligi, kichik zichlikka ega bo‘lishi, yopishqoqligi va disperliligi. Uning bu xususiyatlari yonayotgan zonaga yonuvchan bug‘ va gazlarni kirishini to‘sib, natijada yong‘inni to‘xtatadi. Ko‘pikning muhim xususiyatlaridan uning sovutuvchanlik ta’siridir. Ko‘pik mexanik xavo ishtirokida va kimyoviy usullarda tayyorlanadi. Inert gazlar - kimyoviy aktivligi va yonuvchanligi juda past bo‘lganligidagi yong‘inlarni o‘chirishga yordam beradi. Inert gazlarga: argon, geliy, ksenon, kripton kiradi. Mexanik vositalar - yong‘inning dastlabki bosqichida qo‘llaniladi. Bularga: brezent, kigiz, qum, tuproqlar kiradi. Ma’lumki yong‘in va portlashlar o‘zaro uzviy bog‘liqligi sababli ko‘pchilik avariyalarda yong‘inlar natijasida portlashlar bo‘lishi yoki aksincha portlash natijasida yong‘inlar sodir bo‘lishi mumkin. Portlash - bu qisqa vaqtda chegaralangan hajmdagi, katta miqdordagi quvvatning ajralib chiqishi tushuniladi yoki portlash suyuqliklarining, portlovchi moddalarning kuch yoki issiqlik ta’sirida o‘zi joylashgan hajmiga sig‘may qolishi tufayli otilib chiqadigan hodisadir. Odatda portlash gazlarning qattiq qizishi oqibatida, yuqori bosim hosil qilib kuzatiladi.

Portlashlar asosan yong‘in va portlash xavfi bor ob’ektlarda sodir bo‘lib, uning oqibatida yong‘inlar kelib chiqishi mumkin. Portlovchi moddalar saqlanadigan omborlar, ular bilan bog‘liq bo‘lgan ob’ektlar portlash xavfi bor ob’ektlar hisoblanadi. Bularga mudofaa, neft va neft mahsulotlarini qayta ishlab chiqaruvchi-saqlovchi, kimyoviy, gaz, paxta, qog‘oz, non mahsulotlari, engil sanoat korxonalari, ular ishlab chiqargan tayyor mahsulotlarni saqlovchi omborxonalar kiradi. Hozirgi kunda O‘zbekiston xududida 500 dan ziyod ishlab chiqarish tarmoqlarida portlash va yong‘in chiqish xavfi mavjud. Portlatuvchi omillarga: kimyoviy (portlovchi moddalar), yadroviy (yadroviy qurollar), mexanik (yuqori bosimli suyuqliklar saqlaydigan idishlarni yorilishi), elektromagnit (uchqun razryadi va lazer uchquni) va boshqalar kiradi. Har qanday portlashlarda birlamchi va ikiilamchi zarar beruvchi omillar hosil bo‘ladi. Birlamchi omillarga: zarb to‘lqinlari va siniq parchalarning sochilishi. Zarb to‘lqinlari - yuqori bosimdagi portlashishdan hosil bo‘lgan kuchli havo to‘lqinlarining kuchli ovoz chiqarib tarqaladigan havo to‘lqini tarzidagi va va unga qarshi kelgan qattiq jismlarning parchalanishi va sochilishiga olib keladi. Siniq parchalarning sochilishi - portlash maydonlarida parchalangan buyumlarning siniq parchalarini tarqalishi tushuniladi (buyum-anjomlarning, binolarning buzilishi, parchalanishiga olib keladi). Ikkilamchi zarar beruvchi omillarga: yong‘inlar, kimyoviy va radiatsiyaviy shikastlanishlar, keng tusda to‘g‘onlarning buzilishi va suv toshqinlarining sodir bo‘lishi, binolarning qulashi va boshqa falokatlar kiradi. Demak, birlamchi va ikkilamchi zarar beruvchi omillar insonlarning normal yashash va ishlash sharoitlarini buzilishiga, atrof-muhitni izdan chiqishiga, hamda insonlarning halok bo‘lishiga va moddiy resurslarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi. Ma’lumotlarga qaraganda Respublikamizda har yili 50 dan ziyod aholi yashash joylarida gazlardan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida portlash bo‘lib, oqibatda fuqarolar nobud bo‘ladilar va ko‘plab odamlar turli darajadagi tan jarohati oladilar.

1998 yilda Matlik-Xiva, Muborak-Zarbuloq yuqori bosimdagi gaz quvurlarida gazning portlashi natijasida, Novosibirsk-Adler, Adler-Novosibirsk yo‘lalishida ketayotgan poezdlar to‘qnashishi oqibatida 37 vagonlarda yong‘in sodir bo‘lgan 1284 yo‘lovchidan 780 nafari xalok bo‘lgan. Bulardan ko‘rinib turibdiki, yong‘in va portlashlar to‘satdan sodir bo‘ladi va ko‘plab odamlarni o‘limiga va og‘ir tan jarohati olishlariga olib keladi. Shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 23 dekabrdagi 558-son qarori bilan e’lon qilingan Favqulodda Vaziyatlar Davlat Tizimining hamda “Aholini va xududlarni tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi va 2000 yildagi «Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining asosiy maqsadi: fuqarolarni himoya qilish hamda portlash va yong‘in tufayli va boshqa sabablar orqali zarar ko‘rgan ob’ektlarning avvalgi ish faoliyatini iziga solib yuborish chora-tadbirlarini ko‘rishi hisoblanadi. 3. Ishlab chiqarish jarayonlaridagi avariyalar Avariya deganda bajariladigan ishni birdan to‘xtab qolishi, yoki sanoat korxonalarida ishlab chiqarishning izdan chiqishi, transportlarda va boshqa ob’ektlarda moddiy boyliklarning buzilishi, yo‘q bo‘lishi tushuniladi. Avariyalarning kelib chiqishiga quyidagi omillar sababchi bo‘lishi mumkin: • tabiiy ofat tufayli; • inshoatlarni loyihalashda yoki uni qurishda qo‘yiladigan xatoliklar tufayli; • ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi; • transport, mexanizm, jihozlardan noto‘g‘ri foydalanganda; • agressiv moddalarni (portlovchi, tez alangalanuvchi zaharli moddalarni) noto‘g‘ri saqlanishi va uni ishlatilish qoidalarining buzilishi oqibatida; • texnika xavfsizlik qoidalarining buzilishi va boshqalar. Mana shunday xatoliklar tufayli ishlab chiqarishlarda katta avariyalar sodir bo‘ladiki, oqibatda ko‘pdan-ko‘p insonlar jabrlanadi va moddiy boyliklar yo‘q

bo‘lib ketadi. Ko‘pincha kimyo, neftni qayta ishlovchi sanoat, qog‘oz ishlab chiqarish sanoati, go‘sht-sut, oziq-ovqat, metallurgiya, konchilik va boshqa sanoat korxonalarida avariyalar tez-tez uchraydi. Ayniqsa, KTZM ta’sirida bo‘ladigan avariyalar: kimyo, neftni qayta ishlovchi, qog‘oz-tsellyuloza, go‘sht-sut, oziqovqat sanoati, suv tozalash inshoatlarida, hamda temir yo‘llarda KTZMni tashishda ko‘p uchraydi. KTZM ko‘rsatilgan kontsentratsiyadan ortiq bo‘lganda odamlarga, qishloq xo‘jalik hayvonlariga, o‘simliklarga, tashqi muhitga ta’sir etib, turli darajada shikastlantiradi. KTZM qatoriga texnologik jarayonlarda qo‘llaniladigan ammiak, xlor, sulfat kislotasi, vodorod ftorid, azot va oltingugurt oksidlari va boshqalar kiritish mumkin. Ba’zi bir KTZMlarni fizik-kimyoviy va zaharli xususiyatlari 5-jadvalda keltirilgan. Shulardan sanoatda ko‘p ishlatiladigani ammiak. Ammiak – nashatir hidli rangsiz gaz. Uni sanoatda sovutgich vositasi sifatida, azotli o‘g‘itlar olishda va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Agar ammiak havo bilan 4:3 nisbatda aralashsa portlaydi. Ammiak suvda yaxshi eriydi. Uning yuqori kontsentratsiyasi insonning markaziy asab sistemasini izdan chiqarib, asablarni pallaj bo‘lishiga olib keladi. Agar ammiak ta’sirida inson zaharlansa, bir necha soatdan so‘ng u o‘limga olib keladi. Teriga tegsa turli darajadagi jarohatlanish ro‘y beradi. 7-jadval Ba’zi bir kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalarning (KTZM) fizikximiyaviy va zaharli xususiyatlari KTZM Zichl igi g/sm 3 Qayna sh tempera- turasi, o S Zaharli xususiyati Zaharlash kontsenratsiyasi, mg/l Ta ’-sir vaqti O‘ldirish kontsentra- tsiyasi, mg/ l Ta’ sir vaqti Degazatsi ya lovchi moddalar Ammiak 0,68 -33,4 0,2 6 s 7 30 min Suv Xlor 1,56 -34,6 0,01 1 s 0,1-0,2 1 s So‘ndirilg an ohak

Fosgen 1,42 8,2 0,05 10 min 0,4-0,5 10 min Ishqoriy moddalar va suv Oltingug urt (IV) oksid 1,46 -10 0,4-0,5 50 min 1,4-1,7 50 min So‘ndirilg an ohak, ammiakli suv Is gazi - -190 0,22 2, 5 s 3,4-5,7 30 min - Uglerod (IV) sulfid 1,26 46 2,5-1,6 1, 5 s 10 1,5 s Natriy sulfid Fosfor (III) xlorid 1,53 74,8 0,08-0,015 30 min 0,5-1,0 30 min Ishqorlar, ammiakli suv Vodorod ftorid 0,98 19,4 0,4 10 min 1,5 5 min Ishqorlar, ammiakli suv Sinil kislota 0,7 25,6 0,02-0,04 30 min 0,1-0,2 15 min Ishqorlar, ammiakli suv Ammiak ta’sirida zaharlanishda birinchi yordam: ochiq havo, 10 foizli mentolni xloroformdagi iliq eritmasini hidlash, issiq sodali sut ichish, agar ko‘zga tushgan bo‘lsa 0,5-1 foizli qo‘sh tuzlarning eritmasi bilan yuvish, so‘ngra suv bilan yuvish; teri shikastlanganda – toza suv bilan yuvish, 5 foizli sirka, limon yoki xlorid kislota shimdirilgan lattani qo‘yish va boshqa omillar bajariladi. Ammiakdan saqlanishda: «K» yoki «M» markali filtrlovchi sanoat gazniqobi, agar ammiak vodorod sulfid bilan aralashgan bo‘lsa «KD» markali gazniqobi ishlatilib, juda yuqori kontsentratsiyada izolatsiyalovchi gazniqoblar va himoya kiyimlari ishlatiladi.

Xlor - o‘tkir hidli, sariq rangli gaz. Xlor qog‘oz-tsellyuloza, to‘qimachilik sanoatida, xlorli ohak ishlab chiqarishda, suvni zararsizlantirishda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Xlor nafas organlarini izdan chiqaradi. Yuqori kontsentratsiyada 1-2 marta nafas olish o‘lim bilan yakunlanadi. Birinchi yordam. Shikastlangan hududlarda gazniqoblarni kiyish kerak. Nafas organlari izdan chiqqanlar nashatir spirtini, ichimlik sodasini hidlashi, 2 foizli sodali eritma bilan ko‘zni, burunni va tomoqlarni yuvishi, issiq borjomli yoki sodali sutdan, kofedan ichish kerak. Himoyalanish . «V» va «M» markali filtrlovchi sanoat gazniqoblari, GP-5 fuqarolar gazniqobi, bolalar gazniqobi va ular himoya komplektidan foydalaniladi. Agar uning kontsentratsiyasi yuqori bo‘lsa (8,6 mg/l.dan yuqori) izolyatsiyalovchi gazniqoblar qo‘llaniladi. Oltingugurt oksidi - o‘tkir hidli, rangsiz gaz bo‘lib, yonmaydi. Bu modda oltingugurtli rudalarni yondirganda hosil bo‘lib, u sulfat kislota ishlab chiqarishda asosiy xom-ashyo hisoblanadi. Undan tashqari bu gaz to‘qimachilik sanoatida oqartiruvchi sifatida, oziq-ovqat sanoatida konservatsiya qiluvchi modda sifatida ishlatiladi. U suvda, spirtda, sirka va sulfat kislotalarda, xloroformda va efirda yaxshi eriydi. Oltingugurt angidridi nafas yo‘llarini ishdan chiqarib, ko‘zni xiralashtiradi. Kichik kontsentrtatsiyada inson kuchsiz yo‘talish, tomoqda va ko‘krakda og‘riq, ko‘zdan yosh oqish, katta dozada esa qusish, hushdan ketish alomatlari kuzatiladi. Birinchi yordam: toza havo, kislorod ingalyatsiyasini ta’minlash, ko‘zni, burunni yuvish, tomoqni 2 foizli sodali eritma bilan chayish, bo‘yinni issiq qilish, issiq sodali, yog‘li, asalli yoki borjomli sut ichish tavsiya etiladi. Himoyalanish: «V» va «M» markali filtrlovchi sanoat gazniqoblari, izolirlovchi fuqarolar va bolalar gazniqoblaridan foydalaniladi. Bulardan tashqari, sanoatda ishlatiladigan moddalardan: fosfor (III) xlorid, sinil kislotasi va boshqalarning xususiyatlari 5-jadvalda keltirilgan. Yuqorida aytilgan tez ta’sir etuvchi zaharli moddalar ishlatadigan korxonalarda avariya sodir

bo‘lganda shu erdagi va korxona atrofida yashovchi halq zaharlanishi mumkin. Albatta, zaharlanish darajasi: uning dozasiga, odamlarning zaharli moddadan uzoq yaqinligiga, bug‘lanish darajasiga, shamol tezligiga va boshqa faktorlarga bog‘liq. Agar shunday avariya favqulodda sodir bo‘lsa, albatta birinchi navbatda o‘z vaqtida va sifatli ofat o‘chog‘ini belgilash lozim. Bu vazifani fuqaro muhofazasi xizmat tizimlarining - razvedka qismlari bajaradilar. Ular avariya joyini, zaharli modda turini, zaharli modda dozasini va shikastlangan hududdan qanday qilib odamlarni zaharlamasdan olib chiqib ketish yo‘llarini belgilab beradilar. Shikastlanish o‘chog‘i aniq o‘rganilgandan keyingina avariya sodir bo‘lgan joydagi va unga yaqin atrofda yashovchi xalq ogoh etiladi. Buni eshitgan fuqarolar nafas organlarini saqlovchi (gazniqoblar) va terini himoya qiluvchi kiyimlarni (plash, yopqich) kiyib darhol zaharlangan hududdan xavfsiz hududga chiqib ketadilar. Zaharlangan hududdan uzoqroqdagi fuqarolar esa o‘z uylarida, yashash uylarining eshik, romlarini mahkam berkitib, ularning germetikligini oshirib, isitgich jihozlarini, gaz, chiroq va boshqalarni o‘chirib o‘z uylarida saqlanishlari mumkin. Albatta, bu bilan ularni ximiyaviy zaharlanishdan to‘liq qutqarib bo‘lmaydi. Agar zaharli moddaning miqdori juda ko‘p tashqariga chiqib ketgan bo‘lsa, zararlangan o‘choq atrofidagi hamma yashovchi odamlarni tartib va osoyshtalik bilan tezda xavfsiz joylarga ko‘chirish zarur. Avariya sodir bo‘lgan joylarda xizmat qiluvchi fuqarolarning hammasini evakuatsiya qilib bo‘lmaydi. Ularni ma’lum qismi shu erda qolib, zaharli moddadan saqlovchi vositalarni kiyib, tashqariga KTZMni chiqishini to‘xtatish choralarini ko‘radilar (bunda jo‘mrakni burash, KTZMni bir joydan ikkinchi joyga haydash, texnologik jarayonni to‘xtatish, KTZM solingan idishni tuzatish, texnologik jarayonni va boshqa sababchi omillarni to‘xtatish ishlari bajariladi). Avariya to‘xtatilgandan keyin, ma’lum bir vaqt mobaynida (zaharlovchi moddaning tabiatiga qarab) avariya o‘chog‘ida xizmat qilgan va zaharlangan hududda qolgan odamlar tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi. Agar KTZM nafas yo‘liga

ketgan bo‘lsa, ularga dori-darmon beriladi, teriga tekkan bo‘lsa suv bilan ko‘p marta yuviladi, so‘ngra zaharlangan joylar, uning atroflari va ishlab chiqarishda ishlatiladigan jihozlar, uskunalar, inshoatni o‘zi degazatsiya qilinadi. Degazatsiya sifatida zaharlovchi moddani neytrallaydigan (ya’ni ta’sir kuchini kamaytiruvchi) moddalar ishlatiladi. Mana shunday avariyalarga misollar keltirsak: 1988 yil Yaroslaviya oblastida Volga daryosi bo‘yida temir yo‘l poezdining 7 ta vagoni izdan chiqib ketib, katta avariya yuz bergan. Bunda 3 ta idishda zaharli kimyoyaviy modda bo‘lib, uning ma’lum qismi atmosferaga chiqib ketgandi. 1988 yilda «Qizil Roza» ishlab chiqarish birlashmasida, avariya sodir bo‘lib, havoga zaharli gazning chiqishi (SO 2 ) aniqlanganligini, 1966 yil Gorkiy shahridagi kimyo zavodida 27 t Cl 2 gazi havoga tarqalganligi natijasida 6000 kishi evakuatsiya qilinib, 1500 kishi har xil dozada zaharlanganligini eslatib o‘tish mumkin. Inson uchun xavfli bo‘lgan zaharli moddalar bilan ishlaydigan korxonalarning ham soni O‘zbekistonda yildan-yilga ko‘payib bormoqda. Bu korxonalar asosan Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Olmaliq, Chirchiq, Navoiy, Angren va boshqa shaharlarda (SO 2 , NH 3 , Cl 2 , HNO 3 , H 2 SO 4 , CH 3 COOH va boshqa zaharli moddalar) joylashgan. Hozirgi kunda Respublikadagi 300 dan ortiq ishlab chiqarish korxonalarida inson uchun zaharli moddalar ishlatiladi (8-jadval).

8-jadval Kimyo zavodlari joylashgan shaharlardagi ba’zi-bir KTZM larning fuqarolarga bo‘ladigan xavfi Shahar Ob’ekt KTZM Zaharlanishi mumkin bo‘lgan mintaqadagi odamlar soni Navoiy Navoiy azot I.Ch.B. ammiak, xlor 99250 Samarqand Mineral o‘g‘it I.Ch. zavodi ammiak, xlor 55130 Olmaliq Kimyo zavodi ammiak, xlor 1710 Angren Tillo koni ammiak, xlor 450 Chirchiq Elektroximprom I.Ch.B. ammiak, xlor 39400 Farg‘ona Farg‘ona azot ammiak, xlor 607300 Shuning uchun Respublikamiz aholisi, ishlab chiqarish korxonalarining ishchi- xizmatchilari favqulodda yuz beradigan vaziyatlarda to‘g‘ri ish tutishlari, fuqarolar muhofazasi tomonidan beriladigan har bir yo‘riqnoma, vazifalarni to‘g‘ri bajarishlari va saqlanish qoidalariga rioya etishlari zarur. Buning uchun har bir korxonada, ayniqsa, ishlab chiqarish korxonalaridagi fuqarolar muhofazasi xodimlari avariya va halokatlarni, uning oqibatlarini yo‘qotish chora-tadbirlarini hamda ofat ro‘y bergan joyda jabrlanganlarga yordam ko‘rsatish qoidalarini tushuntirishlari lozim. Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan ishlaydigan sanoat tarmoqlarida nafaqat avariya oqibatidagina fuqarolarga xavf-xatar keltirilishi mumkin, balki shu tarmoqlardan chiqadigan chiqindi mahsulotlar ham (atmosferaga yoki suv xavzalariga chiqarib yuborilishi) atrof-muhitni va tabiatni ifloslantirishi oqibatida insonlar hayotiga jiddiy xavf soladi. Bu borada ayniqsa metallurgiya, kimyo, biotexnologiya, rezina-texnika, neftni qayta ishlovchi va boshqa sanoat tarmoqlarining salbiy ta’siri juda kattadir.

Respublikamizdagi sanoati rivojlangan ayrim shaharlarda, jumladan, Samarqand, Farg‘ona, Andijon, Qo‘qon, Angren, Olmaliq, Chirchiq, Navoiy va boshqa shaharlarda havoning ifloslanish darajasi me’yoridan 1,5-2, hatto ayrim joylarda 3- 6 marta ortiq. Markaziy Osiyoda havoni eng ko‘p ifloslantiruvchi Tojikistonning Tursunzoda shahridagi alyuminiy zavodi 1987 yilda havoga belgilangan miqdordan deyarli ikki barobar ortiq zaharli modda chiqarib kelgan. Shamolning yo‘nalishiga ko‘ra, ftor birikmasining 80 foizi Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Denov, Oltinsoy tumanlariga tushadi. Yana u erlardagi havoning ifloslanishiga Shargundagi briket fabrikasi va g‘isht zavodining ta’siri ham kattadir. Bulardan chiqadigan zaharli moddalar insonlarning salomatligiga jiddiy xavf tug‘dirmoqda, hatto uy hayvonlari ham bundan katta talofat ko‘rmoqda. Kimyo sanoati korxonalari ko‘p joylashgan Chirchiqdagi «Elektrokimyo», Farg‘onadagi «Azot», «Farg‘onaneftesintez», Navoiydagi «Elektrokimyomash», «Azot» va boshqa sanoat birlashmalaridan juda ham xavfli zaharli moddalar (KTZM) tashqariga chiqarib yuborilmoqda. Dunyo miqyosida yiliga havoga uglerod (II) oksidi - 250 mln. t., yoqilg‘i kukuni-100 mln. t., uglevodorod - 88 mln. t., azot (II) oksidi-53 mln. t., ammiak - 4 mln. t., oltingugurt vodorodi - 3 mln. t., qo‘rg‘oshin birikmalari - 1mln t., ftor- 0,4 mln. t. chiqariladi. Bunday sanoat korxonalarining chiqindi mahsulotlari insonlar hayotiga katta xavf solib, turli xil kasalliklarni keltirib chiqarmoqda, umrni qisqartirmoqda hamda atrof-muhitni, erlarni, havoni va suv xavzalarini jiddiy zararlantirmoqda. Bularning hammasi esa insonlarni muhofaza qiluvchi omillardan hisoblanadi. Yuqorida aytilganidek, Respublikamiz xalq xo‘jaligi tarmoqlarining ko‘p qismida zaharli moddalar (KTZM) ishlatiladi, saqlanadi va tashiladi. Shunday korxonalarga birorta ta’sir ko‘rsatilsa, masalan, dushman tomonidan bo‘ladigan ta’sirlarda, tabiiy ofat oqibatida, ishlab chiqarish tarmoqlarida bo‘ladigan, temir yo‘l transportlaridagi avariyalar tufayli KTZM to‘kilishi yoki tashqariga chiqib ketib, atrof-muhitni, havoni zaharlaydi.

Albatta, bunday favqulodda vaziyatlarda avariya o‘chog‘idagi va unga yaqin bo‘lgan atrofdagi fuqarolar jabrlanadi va KTZM xususiyatlariga qarab kimyoviy zaharlanish har xil darajada bo‘ladi. KTZMning qaynash harorati 20 0 Sgacha bo‘lsa, u tezda bug‘lanib, zaharlash vaqti qisqa, lekin ta’sir darajasi katta bo‘ladi. Agar KTZMning qaynash harorati 20 0 Sdan yuqori bo‘lsa, bug‘lanish sekinroq ketib, uning zaharlanish vaqti uzoq davom etadi, ammo tarqalish hududi kichik bo‘ladi. KTZMlar nafas organlari va teri orqali ta’sir etadi. Shu nuqtai nazardan KTZMlar umumiy zaharlovchi va holsizlantiruvchi xillariga bo‘linadi. KTZM bilan zaharlanganda bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, ko‘z tinishi, holsizlanish, ko‘ngil aynishi, qusish, o‘qiy olmaslik kabi alomatlar kuzatiladi, kuchli zaharlanishda esa o‘lim bilan yakunlanadi. Shuning uchun KTZM bilan zaharlangan hududlarda xalqning xattiharakatlari xuddi kimyoviy qurollar bilan zaharlangan joylarda ko‘riladigan choratadbirlarni o‘zginasidir, ya’ni himoya inshoatlarida saqlanish, shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish va boshqa omillar qo‘llaniladi. Lekin bitta asosiy farqi borki, u ham bo‘lsa ba’zi bir KTZMlar (masalan NH 3 , CO)ni yutiluvchanlik xususiyati past bo‘lganligidan, ulardan saqlanishda, maxsus sanoat va izolyatsiyalovchi gazniqoblardan foydalanish kerak bo‘ladi. Agar avariya holatda bir qancha gazlar aralashmasi bo‘lsa, faqat izolyatsiyalovchi gazniqoblardan foydalanib, avariya joyini tiklash, zararlangan o‘choqdan odamlarni evakuatsiya qilish tadbirlari ko‘riladi. KTZM chiqib ketgan joylarda avariyalarni tiklash ancha mushkul jarayonlardan hisoblanadi. Bunda asosiy ishlardan: • Birlamchi tiklash ishlarini tashkil etish; • KTZM tarqalgan hududni o‘rash (lokalizatsiya) qilish hisoblanadi. Avariyani tiklash ishlarini o‘sha korxonaning shtatli qismlaridagi zaxarli gazlardan saqlovchi xodimlar olib boradilar. Kerak bo‘lsa, fuqoro muhofazasining qutqaruv, meditsina, yong‘inga qarshi, jamoat tartibini saqlash tizimlari ham

yordamga chaqiriladi. Bulardan tashqari avariyani tiklash ishlariga korxona ishchi xizmatchilarini va o‘sha atrofdagi fuqarolarni ham jalb qilish mumkin. Avariyani tiklash ishlarida qatnashayotgan fuqarolar o‘zini va boshqalarni saqlash qoidalarini bilishi zarur. Ulardan har doim zaharlangan fuqarolarni shikastlangan hududdan olib chiqish, gazniqoblarini kiydira bilish, sun’iy nafas berish, yurakni massaj qilish, zaharlangan ko‘z, terilarni neytrallash ishlarini bilishlari talab etiladi. Sanoat gazniqoblari . Bunday gazniqoblar zaharli moddalarning (bug‘dan, tuman, gaz holdagi) ta’siridan nafas organlarini, yuzni, ko‘zni saqlashda ishlatiladi. Bular bir necha turlarga bo‘linadi (9-jadval). 9-jadval Sanoat gazniqoblarining xarakteristikasi Korob ka markasi Korobkani xarakterlovchi belgilar Nimalardan saqlaydi A Qo‘ng‘ir rangli Benzin, kerosin, atseton, benzol, toluol, uglerod sulfid, spirt, efir, anilin, fosfor va xloror- ganik-zaharli moddalar V Sariq rangli Kislotali gaz va parlardan (xlor, sinil kislota, azot oksidlari, vodorod xlorid, fozgen, oltingu- gurt oksidi) fosfor va xloror-ganik zaxarli moddalar G Oq vertikal chiziqli, qora va sariq rangli Simob paridan, simoborganik zaharli moddalar E Qora Mishyak va fosforning vodorodli birikmalaridan KD Kul rang Ammiak, vodorod sulfid va uning aralashmalari M Qizil Nordon gazlar, ammiak, mishyak, va fosforni vodorodli birikmalari SO Oq Uglerod oksidi va uning aralash-malari

Sanoat gazniqoblari ham, fuqarolar gazniqoblari kabi niqobdan va zaharli moddalardan saqlovchi maxsus filtrlovchi qutilardan tashkil topgan. Filtrlovchi qutilar bir-biridan rangiga, hamda turiga qarab farqlanadi. 4. Katastrofa va uning oqibatlari Fojiali hodisa - ma’lum bir vaqt oralig‘ida sodir bo‘ladigan falokat demakdir. Fojia – turli xildagi inshoatlarni buzilishi, moddiy boyliklarning yo‘q bo‘lib ketishi hamda odamlarning o‘limi bilan sodir bo‘ladi. Bundan tashqari, katta avariyalar oqibatida ham fojialar sodir bo‘ladi. Masalan, atom elektrostantsiyalarida va radioaktiv moddalar ishlatiladigan korxonalarda avariya sodir bo‘lishi natijasida juda katta hudud zaharlanishi va oxir oqibatda fojia bilan yakunlanishi mumkin. Mana shunday avariyalar oqibati natijasida sodir bo‘layotgan fojiali hodisalar atom elektrostantsiyalarida tez-tez uchrab turadi. Masalan, 1986 yil 26 aprel Chernobil AESdagi avariya shunga misol bo‘ladi. Bu AESdagi bitta energoblok buzilib, undan tashqariga juda ko‘p miqdorda chiqqan bug‘ holdagi vodorod atmosferadagi havo bilan aralashishi natijasida portlab, radioaktiv chiqindilar atrof-muhitga tarqalga. Natijada yong‘in sodir bo‘lib, yaqin atrofdagi odamlar o‘lgan va o‘nlab odamlar turli darajadagi radiatsiya nurini olgan, juda katta hudud radioaktiv moddalar bilan zaharlangan, 100 mingdan ortiq odamlar evakuatsiya qilingan va fojiadan ko‘rilgan moddiy zarar esa 8 mlrd. rublni tashkil etgan. Shuning uchun mabodo AESlarda avariya sodir bo‘lganligini eshitgan har bir fuqaro darhol saqlanish (boshpana) joylariga berkinishi yoki xavfsiz erga evakuatsiya qilinishi lozim. Ikkala holatda ham shaxsiy saqlash vositalarini kiyib, kerakli narsalarni: oziq-ovqat, suv, zarur hujjat, pul va boshqa buyumlarni olib, aytilgan joyiga tezlikda etib borishi kerak. Agar sharoit juda tig‘iz va og‘ir bo‘lsa, u holda o‘zi yashab turgan uyda yoki ishxonada, xonalarga kirib hamma teshiklarni germetik holatda berkitishi zarur. Mana shundagina u ortiqcha miqdordagi nurlanishni olmaydi.

Ma’lumki, g‘ishtli uylar nurlanish darajasini 10 barobargacha, temir beton inshoatlar esa batamom kamaytiradi. Shuning uchun radiatsiyadan saqlaydigan boshpanalar ko‘pincha temir-betondan quriladi. Zararlangan hududlarda yurish, mehnat qilish juda qattiq tartib ostida, alohida rejim asosida olib boriladi. Boshpanadan tashqariga chiqqanda shaxsiy saqlagichlarni kiygan holda, juda qisqa vaqt mobaynida yurish kerak. Saqlovchi xonalarda yashayotganda ham radiatsiyaga qarshi ishlatiladigan va yodli preparatlardan ichib turish zarur. Zararlangan hududlarda ishlayotgan odamlar saqlovchi vositalarni kiygan holatda, ma’lum vaqt oralig‘ida ishlab, hududda o‘tirishi, biror narsani ushlashi, chekishi, ovqat eyishi, suv ichishi ta’qiqlanadi. Ishdan keyin butun kiyim boshi va o‘zi to‘liq dozimetrik tekshiruvdan o‘tkaziladi. Katta avariyalar va fojiali hodisalar bo‘lishiga, yong‘in va portlashlar sabab bo‘lishi mumkin. Ayniqsa kimyo, neft va gaz sanoatida yuz beradigan portlashlar katta fojialar bilan tugaydi. Masalan, 1989 yil Boshqiristonda siqilgan gaz saqlaydigan omborda portlash yuz berib katta talofat ko‘rildi. Xuddi shunga o‘xshash avariyalar ko‘mir konlarida yo‘ldosh gazlarning portlashi oqibatida sodir bo‘lib, natijada butun kon o‘pirilib, insonlar qurbon bo‘lishi bilan yakunlangan hollar ma’lum. Masalan, 1988-1995 yillar mobaynida Rossiyaning bir qancha ko‘mir qazib oladigan konlarida shunday fojiali hodisalar bo‘lib, va ko‘plab odamlar nobud bo‘lgan. Shunga o‘xshash falokat Toshkentdagi lak-bo‘yoq zavodida ham yuz bergan. Bu falokatga zavodda ishlatiladigan tez alangalanuvchan kimyoviy moddalarni saqlash, tashish qoidalari buzilishi natijasida katta yong‘in chiqib avariya sodir bo‘lishiga sabab bo‘lgan va odamlar o‘limi bilan yakunlangan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Avariya va falokatlar fojiali holatlardan tashqari turli darajadagi jarohatlar: qo‘l, oyoq chiqishi, et uzilishi, to‘qimalarni uzilishi, kesilishi, kuyishi, zaharlanishi, tok urishi va boshqa talofatlarga ham sabab bo‘ladi. Shuning uchun avariya va fojia bo‘lganda turli xil jarohatlarga o‘z vaqtida, tezlikda yordam ko‘rsata bilish kerak.

5. Avariya va fojiali hodisalarning keltirib chiqaradigan omillar Avariya va falokatlar hohlagan paytda turli xil sharoitlarda, masalan, temir yo‘l, avtomobil, suv yo‘li, aviatsiya transportlarida sodir bo‘lishi mumkin: a) temir yo‘l transportida avariya va fojia bo‘lishining asosiy sababi, yo‘llarning to‘g‘ri bo‘lmasligi, harakatlanuvchi tarkibning kamchilikka ega bo‘lishi, ya’ni boshqarishda texnik nosozliklarning mavjudligi (signal bo‘lmasligi va boshq.) yurish qoidalarini buzilishi va boshqa sabablardir. Bundan tashqari temir yo‘llarda avariyalar: poezdlarning izdan chiqib ketishi, bir-biri bilan to‘qnashishi, yong‘in chiqishi va vagonlarda olib ketilayotgan portlovchi moddalarning portlashi bilan ham sodir bo‘ladi. Yana temir yo‘l transportlarida avariya va fojialar tabiiy ofatlar natijasida ham bo‘lishi mumkin. Masalan, 1988 yil 4-iyunda Arzamas-1 stantsiyasida Gorkiydan Qozog‘istonga olib ketilayotgan yuk poezdining 3ta vagonida portlash yuz berib, natijada 2 ta lokomotiv, 11ta vagon, 250 m temir yo‘li va unga yaqin bo‘lgan inshoatlar talofat ko‘rgan. Bu voqeadan keyin tezlikda qutqarish ishlari olib borilib, vagonlar ag‘darilib bosib qolingan joylardan odamlar olib chiqilgan va ularga darhol tibbiy yordam ko‘rsatilgan. So‘ngra avariya-texnik, yong‘inga qarshi kurash bo‘linmalari o‘z vazifalarini bajarishga kiishganlar. Ko‘rinadiki, fuqaro muhofazasi tizimlarning harakati tufayli avariya oqibatlari tezlik bilan tugatilgan va odamlarni halokati ham moddiy zarar qiymati anchagina kamaytirildi. Temir yo‘l transportida bo‘ladigan avariyalar oqibatini tugatish tartibi, talofat ko‘rganlar soniga, ularni holatiga, talofot ko‘rgan transport hajmiga, olib ketayotgan yuk tavsifiga, joyning relefiga, ob-havo sharoitiga, kunning vaqtiga va boshqa omillarga qarab olib boriladi. Shuning uchun favqulodda vaziyat tavsifiga qarab fuqarolar muhofazasi tizimlari o‘z yo‘nalishlarini olib boradilar. b) avtomobil transportida bo‘ladigan avariyalar ham katta fojiali hodisalarni keltirib chiqaradi. Bunday ofatlar yuz berishining bir qancha sabablari bor: • yo‘l qoidalarining buzilishi; • avtomobilni texnik nosozligi;

• tezlikning xaddan tashqari yuqori bo‘lishi; • avtomobil xaydovchining etarli malakaga ega bo‘lmasligi. Eng yomon sabablardan biri - bu avtomobilni mast holda boshqarilishi. Bulardan tashqari avtomobilda xavfli yuklarni tashish va ularni tashish qoidalariga rioya qilmaslik oqibatida ham avariya va fojialar ro‘y beradi. Avtomobil transportida bo‘ladigan ofatlarda jabrlanganlarga birinchi navbatda tibbiy yordami ko‘satiladi va og‘irlari kasalxonaga yoki tibbiy yordam ko‘rsatish shahobchalariga yuboriladi. Avariyaga uchragan avtomobillar tezlikda davlat avtomobil nazoratining mahsus joyga eltib qo‘yiladi. v) Aviatsiyada avariya - aviatexnikani biror elementlarning ishlamay qolishi, bevaqt ob-havoni o‘zgarishi, uchish-qo‘nish qoidalarini noto‘g‘ri bajarilishi oqibatida sodir etiladi. Ba’zan katta avariyalar ikkita aviatexnikaning bir-biri bilan to‘qnashishi yoki erga, qushlarga urilishi oqibatida ham sodir bo‘ladi. Aviatsiyada avariyalar ko‘pchilik hollarda fojialar bilan yakunlanadi. Aviatsiyadagi avariyalarda qutqarish va tuzatish ishlarini 2 guruhga bo‘lish mumkin: 1) boshqarayotgan ekipaj xodimlari tomonidan kamchilikni tugatish ishlari; 2) erdagi xizmatchilarni olib boradigan ishlari. Aviatsiyadagi avariya juda tezlik bilan hal qilinishi lozim. Imkoni boricha aviatexnikadagi kamchilikni to‘g‘rilash, iloji bo‘lmasa, darhol erga qo‘ndirish maqsadga muvofiqdir. Bunda albatta, ekipaj komandiri va aerodrom boshlig‘i butun ma’suliyatni o‘z zimmalariga oladilar. Aviatexnikani qo‘ndirish chog‘ida qidiruv, avariya-qutqaruv, birinchi tibbiy yordami ko‘rsatish, evakuatsiya hamda fuqarolar muhofazasining boshqa qismlari qatnashadilar. Bu xildagi avariyalar er yuzida tez-tez uchrab turadi. Jumladan, O‘zbekiston aviatsiyasida ham bunday hodisa ro‘y bergan va falokat bilan yakunlangan hollar mavjud. Masalan, 1979 yil avgust oyida «Paxtakor» futbol komandasi a’zolari tushgan samolyot Minskka ketayotganda osmonda boshqa samolyot bilan

to‘qnashib, fojia bilan yakunlangan edi. Buni albatta, Respublikada yashovchi har bir fuqaro yaxshi biladi. Hulosa qilib aytganda, fuqoro muhofazasi tizimlarida xizmat qiluvchilar ro‘y beradigan barcha tabiiy ofat oqibatlarini tugatishda hamda avariya va falokat bo‘lganda birinchi yordamga keladigan tizimlardan biri hisoblanib, ularning eng asosiy vazifasi odamlarni turli xavf-xatarlardan qutqarish hisoblanadi.

ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O‘zbekiston, 1992. 2. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, T., O‘zbekiston, 1997. 3. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda, T., O‘zbekiston, 1999. 4. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Aholini va xududlarni tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”, 20.08.1999. 5. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida”, 6. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”, 31.08.2000. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”, 4.03.1996. 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to‘g‘risida”, 23.12.1997, № 558. 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash tartibi to‘g‘risida”, 7.10.1998. № 427. 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Texnogen – tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida”, 27.10.1998, № 455. 11. M.Tojiev, I.Ne’matov, M.Ilxomov “Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi” darsligi, T., 2002. 12. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni: “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”, 6.05.1993. 13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Ishlab chiqa- rishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligini boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to‘g‘risidagi” nizom 6.06.1997, № 286.

Похожие

Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularni keltirib chiqarish sabablari

Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularning oqibatlari

Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar, ularning tasnifi va tavsifi. O’zbеkistonda aholini ekologik favqulodda vaziyatlari

Ijtimoiy tusdagi favqulodda vaziyatlar. Aholi va ob'еktlarini bosqinchi –Tеrrorchilikdan muhofaza qilish

Favqulodda vaziyatlar bo’yicha komissiyalar. Favqulodda vaziyatlarda ishlarni tashkil qilish