Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularning oqibatlari - БЖД - Рефераты

Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularning oqibatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

662 KB

Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularning oqibatlari Reja: 1. Atmosfera hayosining tarkibi va xossalari o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar 2. Atmosfera havosini ifloslanishidan muhofaza qilish 3. Suv resurslarini muhofaza qilish 4. Quruqlikda favqulodda vaziyatlarni yuzaga kelish sabablari

1. Atmosfera hayosining tarkibi va xossalari o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar (FV), kelib chiqish sabablariga ko‘ra tasnif qilinadi. FVlarning bunday tasnif qilinishi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 oktyabrdagi "Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida"gi 455 sonli qarorida tasdiqlangan va ularning turlari xususidagi ma’lumotlar I bobda berilgan. Atmosfera - Erning gazsimon qobig‘i bo‘lib, hayot uchun zarur bo‘lgan birlikdir. Atmosfera er po‘stiga fizikaviy, kimyoviy, biologik ta’sir etadi va er yuzasida issiqlik va namlikni tartibga solib turadi. Atmosfera erning himoya qobig‘idir, chunki u tirik organizmlarni turli ultrabinafsha nurlar va kosmosdan keladigan meteoridlarning zararli ta’sirlaridan (shu jumladan quyosh radiatsiyasidan ham) himoya qiladi. Agar atmosfera bo‘lmaganda edi, Er yuzasida ham Oydagi kabi hayot bo‘lmas edi. Chunki er yuzasi kunduzi 100 gradus qizib, kechasi esa - 100 gradus sovugan bo‘lardi. Atmosfera havosi har doim aralashib turishi uchun, uning kimyoviy tarkibi sayyoramizning hamma joyida asosan bir xildir. Atmosfera havosining tarkibi asosan: azot (78%); kislorod (21%) dan va qolgan 1% esa boshqa gazlardan; argon (0,93%); karbonat angidrid (0,03%) va kseon, vodorod, geliy, kripton, ksenon va boshqa gazlardan tashkil topgan. Aynan havo tarkibini biri ko‘payib, ikkinchisi kamayib ketishi tirik mavjudod hayotini muvozanatdan chiqarib yuboradi va halokatga olib kelishi mumkin. Atmosfera gazsimon moddalardan tashqari shakli, kattaligi, kimyoviy tarkibi va fizik xossalariga ko‘ra bir-biridan farq qiluvchi mayda zarrachalar-tutun, chang, to‘zon va bashqalar mavjud. Atmosfera havosining ifloslanishi oqibatida nafaqat inson hayotini, balki tevarak atrofdagi muhitni ham havf ostiga qo‘yadi. Ilgarilari atmosfera havosi sanoat ob’ektlari ustidagina ifloslangan bo‘lsa, hozirda esa sanoat, transport, energetika va boshqa ob’ektlardan chiqqan chiqindilar kattakatta xududlarga tarqalib havoning keng miqyosida ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda.

Atmosfera havosi 2 xil yo‘nalishda ifloslanishi mumkin (1-chizma) Tabiiy ifloslanish. Bunda kosmik changlar; vulqonlarning otilishidan vujudga keladigan moddalar, tog‘ jinslari va tuproqning qulashidan vujudga keladigan moddalar; o‘simlmk va hayvonlarning qoldiqlari; o‘rmon va dashtlardagi yong‘indan (tabiiy va sun’iy yong‘in oqibatidan); dengiz suvlarining qurishidan havoga chiqqan tuz zarrachalari (qurg‘oqchilik ofati oqibatida) oqibatida ifloslanish bo‘ladi. Agar bunda yuqoridagi moddalar meyoridan ortiq bo‘lsa, katta halokatlarga olib kelishi mumkin. Ammo atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar er yuzasida bo‘ladigan jarayonlar uchun katta ahamiyatga ega. Chunki changlar suv bug‘lari uchun kondensatsiya yadrosi hisoblanib, yog‘ingarchilikni vujudga keltiradi, quyoshdan kelayotgan radiatsiyani yutib, organizmni ortiqcha nurlanishidan saqlaydi. Bundan ko‘rinadiki, havodagi tabiiy changlar ma’lum darajada atmosfera tarkibining zaruriy elementi hisoblanadi va ular hodisa va jarayonlarning borishini tartibga solib turadi. Yana o‘simlik dunyosining yonishi, jumladan dov-daraxtlarning barglarini yonishi oqibatida atmosfera havosiga juda zararli moddalar (kontserogen moddalar) tarqalib tirik mavjudodlarning hayot faoliyatiga havf soladi. Sun’iy ifloslanish. Sun’iy ifloslanish 3 xil ko‘rinishda kuzatiladi: a) sanoat tarmoqlari, transport va turar joylarni isitishda foydalaniladigan yoqilg‘ilar orqali ifloslanish. Keyingi paytlarda atmosferaning sun’iy ifloslanishida avtomobil transporti birinchi o‘rinni (40%) egallaydi, energetika sanoati (20%), sanoat ishlab chiqarish (14%) va maishiy-kommunal, qishloq xo‘jaligida (26%)ni tashkil qiladi. Ma’lumotlarga ko‘ra Er yuzida bir yilda havoga chiqarilgan oltingugurt gazi, is gazi, kul va karbonat angidridining miqdori taxminan 500 mln tonnaga etmoqda.

BMT ma’lumotlariga ko‘ra, insoniyat paydo bo‘lganidan to shu vaqtgacha 80-85 mlrd tonna turli yoqilg‘ilar yoqilgan, shuni yarmi keyingi 25 yilga to‘g‘ri keladi. Faqat ko‘mirning o‘zi yiliga 2 mlrd tonna yoqiladi. Yoqilg‘ilarning yoqishga yiliga 10-15 mlrd tonna kislorod sarflanadi. Metall oksidlanishi uchun yiliga 100 mln tonna kislorod sarflanadi. YUNESKOning ma’lumoticha turli mamlakatlarda ishlab turgan 260 mlndan ortiq avtomashinalar yiliga 80 mln kishi iste’mol qiladigan kislorodni sarflaydi, yoki 1000 km yurgan engil avtomobil bir kishining bir yillik kislorodini yutadi. Yoqilg‘ilar yonganda atmosferaga zararli moddalar chiqib, uni ifloslantiradi. Jumladan 1 tonna benzin yonganda 60 kg is gazi havoga ko‘tarilib aralashadi. Neft yonganda sulfat angidrid, ko‘mir yonganda sulfat angidrid bilan kul havoni buzadi. b) sanoat chiqindilari orqali havoni ifloslanishi kimyo, neftni qayta ishlash, tsement ishlab chiqarish, radioaktiv moddalar ishlatiladigan tarmoqlarda, hamda yadroviy, neytronli aslahalarni qo‘llanishi oqibatida, KTZMlar, radioaktiv changlar, tsement changlari atmosfera havosini ifloslantiradi; v) sanoat chiqindilari va maishiy-xo‘jalik chiqindilarini yoqish orqali ifloslanishi. Havo tarkibidagi karbonat angidridi, is gazi, azot, oltin gugurt oksidlari, xlor, fosfor, fenol, ftor va boshqalarni ko‘p miqdorda bo‘lishi inson salomatligiga ta’sir qiladi, natijada astma, rak, sil kasalliklari kelib chiqadi. Ayniqsa atmosfera havosi tarkibida karbonat angidridning miqdori ortishi natijasida quyoshdan keladigan qisqa to‘lqinli nurlarni er yuziga o‘tishiga to‘sqinlik qiladi, natijada sayyoramiz yuzasidagi havoning o‘rtacha harorati ortib boradi.

1-chizma Agar atmosfera havosining ifloslanishi oldi olinmasa, olimlarning bergan ma’lumotiga ko‘ra 2050 yilda sayyoramiz harorati 1,5 : 4,5 o S gacha isishi mumkin. Bu esa muzliklarni erishiga sabab bo‘lib quriqlikning ma’lum qismini suv bosib, favqulodda vaziyatlarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.

Atmosfera havosini ifloslanishi nafaqat insoniyatga balki suv basseynlariga, o‘simliklarga, hayvonot dunyosiga ham katta salbiy zarar ko‘rsatadi. Atmosfera havosini ifloslanishining iqtisodiy zararlarini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: • atmosferaning ifloslanishi tufayli materiallarning emirilishi va korroziyaga uchrashi (bino, inshoatlar, metallar emiriladi, kiyim-kechak, gazmollarning bo‘yoqlari buziladi, tarixiy yodgorliklar qulaydi); • atmosferaning ifloslanishi korxona asbob-uskunalarining foydalanish muddatini o‘rta hisobda 1,5 barobarga kamaytiradi; • atmosferani ifloslanishi oqibatida insonlar juda ko‘p og‘ir kasalliklarga uchramoqda; • havoni ifloslanishidan qishloq xo‘jalik ekinlari ham zarar ko‘rmoqda; • havoning ifloslanishidan (achchiq tutunlar) avtomobillarning yurishi, samolyotlarning uchishi qiyinlashib juda ko‘p avariyalar bo‘ladi; • atmosferaning ifloslanishidan yarim o‘tkazgichlar, aniq jihozlar, asboblar, vaktsina va antibiotiklarni ishlab chiqarishni qiyinlashtirib yubormoqda. Sanoat tarmoqlaridan atmosferaga qimmatbaho hom ashyolar (tsement changlari, rux, qo‘rg‘oshin, qalay, ftor va boshqalar) atmosferaga chiqarib yuborilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni Muxofaza qilish davlat qo‘mitasi ma’lumotiga ko‘ra Respublika havosiga qo‘shilayotgan turli iflos moddalarning ko‘p qismi quyidagi korxonalar zimmasiga tushmoqda: "O‘zneftgaz", O‘z. energetika vazirligi, Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinati, Kommunal xizmat vazirligi, O‘zkimyosanoat Assotsiatsiyasi va Qizilqum oltin kontserni. Shaharlar bo‘yicha havoni eng ko‘p ifloslovchi shaharlarga: Angren, Olmaliq, qarshi, Farg‘ona, Navoiy, Chirchiqlar kiradi. 2. Atmosfera havosini ifloslanishidan muhofaza qilish Ma’lumki, atmosfera o‘z-o‘zini tabiiy tozalash jarayoniga ega. Ulardagi yog‘ingarchiliklar iflos moddalarni, havoni yuvadi, shamollar havodagi ifloslovchi

moddalarni uchirib, bir joyda to‘planishiga yo‘l qo‘ymaydi, tuproqqa yoki suv yuzasiga tushgan iflos moddalar reaktsiyaga kirishib oqibatda neytrallashib qoladi. Lekin sanoat, transport rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi mashinalashgan va kimyolashtirilgan hozirgi sharoitda havoning sun’iy ifloslanishi ortib bormoqda. Shuning uchun atmosferaning sun’iy ifloslanishidan tozolash yo‘llarini joriy etish, uni oldini olish bugungi kunning asosiy vazifasidir. Havo atmosferasining ifloslanishiga qarshi chora-tadbirlar quyidagilardan iborat: 1) tutun chiquvchi trubalarni balandroq qurish; buning natijasida iflos chang va gazlar keng maydonga yoyilib, uning kontsentratsiyasi kamayadi. Masalan: balandligi 100 m bo‘lgan trubadan chiqayotgan chang va gazlar radiusi 20 km bo‘lgan mintaqaga tarqalsa, balandligi 250 m bo‘lgan trubadan chiqqan chang, gazlar radiusi 75 km mintaqaga tarqaladi; 2) pechlarda ko‘mir, torf, qoramoy yoqishning o‘rniga, elektr energiyadan, gazlardan foydalanilsa - atmosferaga chang, qurum, tutun va zaharli gazlar kam chiqariladi. Olimlarning ma’lumotiga ko‘ra, ko‘mir bilan ishlovchi korxonalar gazga o‘tkazilsa, havoga chiqariladigan oltingugurt gazi miqdori 10.000 marta, uglerod oksidi miqdori 2000 marta, azod oksidlari miqdori 5 marta kamayadi; 3) sanoat korxonalarida zararli moddalarni tozalovchi uskunalar qurish; 4) sanoat korxonalarida chiqitsiz texnologiyalarni joriy etish hisoblanadi; Kabelni sintetik qoplama bilan o‘raydigan yangi texnologiyaga o‘tilishi, atmosferaga qo‘rg‘oshinni chiqishi yo‘qotildi; 5) sanoatda er osti termal suvlardan (issiq suv-90 o Sli) foydalanish orqali ifloslanishni kamaytirish mumkin; 6) avtotransportlardan chiqadigan gazlarni, dudlarini kamaytirish orqali (benzin o‘rniga, propan yoqilg‘isini qo‘llash orqali) havoni ifloslanishini kamaytirish mumkin; 7) shahar va qishloqlarda yashil o‘simliklarni ko‘paytirish orqali havoni ifloslanishidan saqlash mumkin;

Masalan, darahtlar, butalar va o‘tlar changning 80 foizini SO 3 gazini 60 foizini ushlab qoladi. O‘zbekiston havosini ifloslanishini kuzatishga O‘zbekiston Gidrometerologiya boshqarmasi rahbarlik qiladi va uning tarkibiga quyidagilar kiradi: O‘zbekiston Respublikasi atrof muhitni ifloslanishini kuzatish markazi, Farg‘ona va Navoiy shaharlaridagi kompleks laboratoriya, atmosfera havosini ifloslanishini kuzatuvchi 7 ta laboratoriya (Olmaliq, Andijon, Samarqand, Angren, Bekobod), havo ifloslanishini kuzatuvchi 4ta guruh (Buxoro, Guliston, Nukus va Namangan shaharlarida), atrof-muhitni ifloslanishini kuzatuvchi Sariosiyo idoralararo laboratoriyasi va ikki monitoring (Chotqol qo‘riqxonasi, Abramov muzligi) stantsiyalari kiradi. 3. Suv resurslarini muhofaza qilish Er yuzasidagi barcha suvlar gidrosferani tashkil qiladi. Okean va dengizlarning umumiy maydoni quruqlik yuzasiga qaraganda 2,5 barobar ko‘pdir. Gidrosferaning 93,96%i okean suviga, 4,39%i quruqlikdagi daryo, ko‘l va er osti suvlari, 1,65%i qutb va tog‘lardagi muzliklarga to‘g‘ri keladi. Suv kuchli erituvchi va qudratli kuchga ham ega. U qattiq tog‘ jinslarini (turli xil minerallar, granit va bazaltlar) ham emiradi. Organik dunyo va insoniyat jamiyatini suvsiz tasavvur qilish qiyin. Suv organizmlardagi biofizik va biokimyoviy jarayonlarda hamda ularni yashash muhiti sifatida ham alohida ahamiyatga ega. Suvsiz hayot yo‘q. Chunki o‘simlik tanalarining 80-85 foizi, hayvon organizmlarining 60-75 foizi, meduza tanasining 99,7 foizi suvdan iborat. Yangi tug‘ilgan chaqaloq tanasining 70 foizini, katta yoshdagi kishi organizmining 65 foizini suv tashkil etadi. Suv inson tanasining hamma a’zosida uchraydi, hatto suyakning 25 foizini ham suv tashkil etadi. hatto inson iste’mol qiladigan sabzovot tarkibida 78-80 foiz, sutda 89 foiz, go‘shtda 50 foiz suv bor.

Inson o‘z tanasidagi namlikni bir xil bo‘lishiga harakat qiladi, chunki kishi tanasidan 12 foiz namlik yo‘qolsa odam halok bo‘ladi. Inson suvsiz bir necha kungina yashashi mumkin, uning suvga bo‘lgan bir kunlik fiziologik talabi 2,5 litrga teng. Suv nafaqat jonli tabiatni rivojlanishi, yashashi uchun kerak, balki insonlarni maishiy ehtiyojlarini, sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun ham eng kerak moddiy resurslardan hisoblanadi. Ammo har qanday suvlarni ham ehtiyojimizni, ishlab chiqarish tarmoqlarini ehtiyojini qondirish uchun ishlatish mumkin emas.chunki suv resurslarimiz kundan kunga turli xil sabablarga ko‘ra ifloslanib bormoqda. Suv resurslarini ifloslanishi deganda har xil organik, noorganik, mexanik, bakteriologik va boshqa moddalar to‘planishi oqibatida, uning fizik hususiyatlari (rangi, tiniqligi, hidi, mazasi) va kimyoviy tarkibining (organik va mineral qo‘shimchalar miqdorining ortishi, zaharli moddalarni paydo bo‘lishi) o‘zgarishi, uning tarkibida kislorodning kamayib ketishi, bakteriyalarni ko‘payishi va kuchli yuqumli kasallik tarqatuvchi bakteriyalarning paydo bo‘lishi tushuniladi. Suvni ifldoslanishi tabiy va sun’iy sabablar bilan bo‘ladi (2-chizma). Suvning ifloslovchi manbaalar orasida eng muhim o‘rinni sanoat ishlab chiqarishidan paydo bo‘lgan va maishiy kommunal xo‘jalikdan chiqqan oqova suvlar egallaydi. Bunday oqova suvlarga: yuvuvchi sintetik moddalari bo‘lgan oqovalar; foydali qazilma boyliklarni qazib olishida ishlatilgan oqovalar; neft konlaridan chiqqan iflos suvlar; yog‘och tayyorlash, uni qayta ishlash va oqizishda hosil bo‘ladigan chiqindili oqava suvlar; chorvachilik fermalaridan oqib chiqadigan suvlar; texnik ekinlarni (zig‘ir, paxta, kanop va boshqa) birlamchi ishlov berishda chiqadigan chiqindili suvlar, tashlandiq va zovur suvlari; har xil mineral va organik o‘g‘itlar hamda zararkunandalarga sepilgan zaharli kimyoviy birikmalar ishlatilgan dalalardan oqib chiqadigan suvlar; aholi yashash joylaridan oqib keladigan yog‘in suvlari; elektr stantsiyalardan chiqqan issiq suvlar; radioaktiv ifloslangan va boshqa suvlar kiradi.

Sanoat chiqindi suvlarida tirik organizmlar uchun havfli bo‘lgan har xil mineral va organik kislotalar, fenollar, vodorod sulfid, ammiak, mis, rux, simob, mishyak, xrom, nikel va boshqa zaharli moddalar, yog‘, neft mahsulotlari va har xil biogen moddalar bo‘lib, ular sanoat korxonalarida ishlatilgan oqova suvlar bilan birga daryo, ko‘l va suv omborlariga borib quyiladi. Ayniqsa tsellyuloza-qog‘oz sanoati ob’ektlaridan chiqadigan oqova suvlar tarkibida organik moddalar bo‘lib, oksidlanish jarayonida kislorodni yutib, suvni ifloslab unga yoqimsiz hid va ta’m beradi, suvning rangini o‘zgartirib yuboradi, suvning tagida, qirg‘oqlarida chirib, zamburug‘larning vujudga kelishiga olib keladi. Suv havzalarining radioaktiv ifloslanishi organik hayot uchun, ayniqsa insonning sog‘lig‘i uchun eng zararlidir. Radioaktiv ifloslanishning asosiy manbalari: termoyadro qurollarini suv ostida sinash; uran rudalarini qazib olish va tozalash; atom elektr stantsiyalari, radioaktiv chiqindilarni saqlash; uran va radiy ruda konlarida va ishlab chiqarishda avariyaning ro‘y berishi; radioaktiv chiqindilarning va radioaktiv moddalarning idishlarini yuvish va boshqalardan chiqqan chiqindilar hisoblanadi. Radioaktiv eritmalar juda ham kuchli bo‘lib, bir choy qoshiqdagi radioaktiv eritmani zararsizlantirib suvga tashlash uchun unga 9,45 mln.l suv aralashtirish kerak bo‘ladi. Buning ustiga radioaktiv moddalar uzoq vaqt o‘z xususiyatini o‘zgartirmaydi. Er osti suvlariga o‘tgan radioaktiv moddalar 1000 yilgacha saqlanib, so‘ngra zararsizlanishi mumkin. Shu sababli suv havzalariga tushgan radioaktiv moddalar suv o‘simliklari va hayvonlari organizmiga o‘tib uzoq vaqt saqlanib qoladi, hamda og‘ir salbiy oqibatlarni vujudga keltiradi. Organik ifloslangan oqar suvlar tarkibida azot bakteriyalar, jumladan tif, sil, ich burug‘i kabi kasallik tarqatuvchi bakteriyalar, achitqi va mog‘or zamburug‘lari va boshqalar bo‘ladi. Shu sababli suv havzalari tarkibida organik moddalar ko‘payib ketsa, u ifloslanadi, suvning chirigan mahsulotlar bilan zaharlanishiga, har xil

yuqumli kasalliklar tarqatuvchi bakteriyalarning ko‘payib ketishiga qulay imkoniyat yaratadi. O‘zbekiston suvlari va suv havzalari ifloslanishiga qarab 6 tipga bo‘linadi: • toza suv havzalari va suv oqimlari. Ular asosan tog‘liq hududlarda joylashgan bo‘lib suvda mineral zarrachalari kam hamda biogen elementlar va organik qo‘shilmalar kam uchraydi. Bularga Pskom, Oqbuloq, Qizilsoy, Oqsu, Toshkeskin va boshqalar kiradi; • tog‘ oldidagi kam ifloslangan suv oqimlari va suv havzalari. Bularga: Oqtoshsoy, Ugam, Oxangaron, Qovasoy, Qashqadaryo, Omonqo‘tan, Chorvoq va Xiros suv omborlari kiradi; • o‘rtacha ifloslangan tog‘ oldi va tekislikdagi suv oqimlari va suv havzalari. Ular ko‘pgina aholi zich joylashgan erlarda mavjud. Biogen, mineral va organik moddalar meyoridan 2-3 barobar ortiq. Bularda yana og‘ir metall ionlari va neft mahsulotlari meyoridan ortiq bo‘ladi. Bular: Chirchiq, Oxangaron (o‘rta oqim), Salarni yuqori qismi, Qorasuv kanali, Norin, Qoradaryo, Isfaransoy, Marg‘ilonsoy, Zarafshon, Tuyabo‘g‘iz, Chimqo‘rg‘on, Qayroqqum, Tuyamo‘yin suv omborlari kiradi; • o‘ratcha ifloslangan suv oqimlari va suv havzalari. Bunday suvlar qishloq xo‘jaligida foydalanilayotgan sug‘oriladigan erlarda, sanoat oqiziqlari tarkibidagi mineral va organik moddalar bo‘ladi. Ya’ni bularda me’yoridan 3-4 barobar ortiq og‘ir metallar, neft qoldiqlari va pestitsidlar uchraydi. Bular Chirchiq (Chirchiq sanoat kompleksidan quyi), Qo‘qonsoy (Qo‘qondan quyi), shimoliy Bag‘dod kollektori, Siyob kollektori va boshqalar kiradi; • iflos suv havzalari va suv oqimlari. Ular asosan sho‘r tuproqli qishloq xo‘jalik erlarida, yuqori minerallashgan suvli erlarda joylashgan. Yirik aholi punktlarini quyi qismida joylashgan. Bu kategoriyaga kiruvchi suvlarga: Amudaryo-Orol bo‘yi zonasi, Buxoro vohasi, Mirzacho‘l massivi va Farg‘ona vohasi kiradi. Bu suvlar tarkibida biologik, mineral, organik moddalar, og‘ir metallar va neft qoldiqlari meyoridan 3-5 barobar ko‘p. Keyingi vaqtlarda og‘ir

metall konlari (mis, xrom, kaliy va boshqalar) ham ko‘plab uchramoqda. Ular Toshkent shahrini quyi qismida Qorasu (o‘ng qirg‘oq), Oxangaron, Chirchiq daryolari; • juda ifloslangan suv oqimlari va suv havzalari. Bunday suvlar yirik aholi punktlariga, shaharlariga to‘g‘ri keladi. Uning suvlarida ko‘p miqdorda turli zaharli moddalar uchraydi. Og‘ir metall meyoridan 40-50 barobar ortiq. Bularga Chirchiq (Salardan keyingi qismi), Salar (Toshkent, Yangiyo‘ldan so‘ng) kiradi. Respublikamizda eng ifloslangan suvlar Toshkent shahriga va Toshkent viloyatlariga mansubdir. Suv havzalarining ifloslanish darajasini 42 foizini mineral ifloslanish-har xil tuz, qum, gillar, ishqor, kislota, mineral yog‘lar, shlak va boshqalarga to‘g‘ri kelsa, 58 foizi organik ifloslanishga-kommunal xo‘jaligi, shahar kanalizatsiyasi, hammom, kir yuvadigan joylar, sanitariya-sog‘lomlashtirish tashkilotlari, teri, qog‘oz- tsellyuloza, pivo ishlab chiqarishdan chiqadigan oqovalar, o‘simlik moylari, meva va poliz ekinlari qoldiqlari, maishiy chiqindilarga to‘g‘ri keladi. Demak, ifloslangan suvlardan foydalanish salbiy oqibatlarga olib keladi. Jumladan kuchli kasalliklarni paydo qiladi va tarqatadi; sanoat ishlab chiqarishlarda texnologik jarayonlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, mahsulot sifatini pasaytiradi, qimmatbaho asbob-uskunalarni ishdan chiqaradi, gidrotexnik, temirbeton inshoatlarini, suv qovurlarini emiradi va juda katta iqtisodiy va ma’naviy zararlarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri ifloslangan suv manbaalarini tozalash va zararsizlantirish, hamda aholini chuchuk suv tanqisligini hal qilish hisoblanadi. Chuchuk suv zahiralari albatta er ostida muayyan miqdorda joylashgan, ammo hozirgi talablar to‘la qondiriladigan bo‘linsa, ular uzoq yillarga etmasligi mumkin. Shuning uchun kelajakda aholini chuchuk suv bilan ta’minlashning quyidagi qo‘shimcha imkoniyatlari mavjud: 1. Er osti suvlaridan foydalanish. Ma’lumki, er osti suvlarining miqdori 60.000 ming km bo‘lib, butun gidrosferaning 4,12%ini tashkil etadi. Lekin er osti

suvlaridan hozircha foydalanish koeffitsenti juda past, jumladan O‘zbekistonda atigi 6% miqdordagina foydalaniladi. 2. Muzlik suvlaridan foydalanish. Sayyoramizning umumiy suv miqdorining 1,65%ini muzliklardagi suv tashkil qiladi. Muzliklardi 24.000 ming km 3 suv to‘plangan bo‘lib, butun dunyodagi chuchuk suvning 8,5%ini tashkil etadi. Bu muzliklar asosan Arktikada, Antarktidada va Grenlandiyada joylashgan bo‘lib, ba’zan dengizga uzilib tushib, aysberglarni hosil qiladi. Mana shu aysberglarni qirg‘oqqa yaqin keltirib, uni eritib, aholini, sanoat korxonalarini chuchuk suv bilan ta’minlash ustida ish olib borilmoqda. Masalan, uzunligi 100 km, eni 50 km, qalinligi 0,2 km keladigan aysbergda 1000 km 3 chuchuk suv mavjud. Bu butun o‘rta-Osiyo daryolarining suvidan 8 marta ko‘pdir. 3. Okean va dengiz sho‘r suvlaridan foydalanish. Hozir dunyoda 800dan ortiq sho‘r suvlarni chuchuklashtiruvchi texnologiyalar ishlab, kuniga 1,7 mln m 3 suv etkazib bermoqda. Shuning 90%i ichish uchun ishlatilmoqda. 4. Yog‘in suvlaridan foydalanish. O‘rta-Osiyo aholisi cho‘l zonalarida mana shunday suvlardan foydalanganlar. 4. Quruqlikda favqulodda vaziyatlarni yuzaga kelish sabablari Quruqlikda favqulodda vaziyatlar tuproqning ostki va ustki qismlarini tarbi, holati o‘zgarishi o‘zgarishi natijasida kuzatiladi. Bu o‘zgarish tabiiy yoki sun’iy sabablar natijasida bo‘ladi. Tabiiy sabalar bilan inson faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan holda tuproqning hayotini yomonlashishi tushunilib, bularga eroziyalar kiradi. Eroziya deb-erning ustki hosildor qismini suv va shamol ta’sirida yuvib yoki uchirib ketishiga aytiladi. Eroziya dehqonchilik uchun katta zarar keltiruvchi ofat hisoblanib, «kemirish» yoki «emirish» degan ma’noni anglatadi. Suv va shamol eroziyasi natijasida AQSh, Xitoy, Kavkaz, o‘rta Osiyo va boshqa xududlarda millionlab gektar erlar ishdan chiqdi, hamda unumsiz erga aylandi. Ma’lumotlarga qaraganda dunyo bo‘yicha eroziya natijasida yiliga 100 mlrd dollar zarar ko‘rilmoqda.

Suv eroziyasining havfli turi bu sel xodisasidir. Sel-tabiiy ofatlar qatoriga kirib, uning xususiyati va oqibatlari xususida III bobda mufassal yozilgan. Shamol eroziyasi tufayli tuproq tarkibi buzilib, ba’zi erlada o‘pirilishlar kuzatiladi, tuproqni ifloslanishi tufayli esa uning kimyoviy va biologik xususiyati o‘zgaradi, jumladan modda almashinuvida buzilish yuz beradi, har xil kasalliklar tarqatuvchi mikroorganizmlar tez ko‘payadi. 2chizma

Demak eroziya nafaqat tuproq strukturasini buzadi, balki atrof muhitni ham izdan chiqaradi, inshoatlaraga, magistral yo‘llarga, moddiy resurslarga katta zarar keltiradi va insonlarning o‘limiga sabab bo‘ladi. Eroziya qarshi kurashish tadbirlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: agrotexnik, o‘rmon melioratsiyasi va gidrotexnik. Agrotexnik chora-tadbirlarda almashlab ekishni oshirish, ko‘proq o‘tli o‘simliklarni ekish orqali tuproq zichligini oshirishga erishiladi. O‘rmon melioratsiyasi natijasida o‘simliksiz qoman tog‘ yon bag‘irlarini, tekis qumli yaylovlarni turli buta, daraxtlar bilan qoplash kiradi. Gidrotexnik chora-tadbirlar majmuasiga tog‘ yon bag‘irlarni yuvish va o‘yilishdan saqlash uchun gidrotexnik qurilmalar qurish (to‘g‘onlar, terrasalar), tog‘li xududlarda sel oqimini to‘suvchi va to‘xtatuvchi devorlar, tosh- shag‘altuproq-yog‘ochlardan fodalangan xolda qurilmalarni qurish kiradi. Tuproqni sun’iy omillar ta’sirida ifloslanishi: sanoat va shahar chiqindi ahlatlarini (gaz, neft, elektr kabellar ishlab chiqarishida, mineral o‘g‘itlar va zaharli kimyoviy vositalarni qo‘llashda, radioaktiv chiqindi moddalarni erga tashlanishi, transport vositalaridan chiqadigan zaharli moddalar, oqova suvlar tarkibidagi bekorchi jinslar va boshqalar) tuproqqa qo‘shilishi natijasida kuzatiladi. Sanoat chiqindilari 2 xil ko‘rinishda tashqariga chiqarib yuboriladi: a) qattiq sanoat chiqindilariga: qurum, kul, shlak, tog‘-kon chiqindilari, yog‘och, plastmassa va boshqa chiqindi materiallar, mineral va organik changlar hamda sanoat ahlatlari kiradi; b) suyuq chiqindilarga: oqova suvlar qayta ishlanganidan keyin qoladigan chiqindilar kiradi. Sanoat chiqindilarining asosiy qismi konchilik, qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik, yog‘ochni qayta ishlash, IES, kimyo, neftni qayta ishlash, paxta

tozalash, to‘qimachilik, tsement ishlab chiqarish va boshqa tarmoqlarda hosil bo‘ladi. Sanoat qattiq chiqindilari o‘simliklarga, hayvonlarga va odamlarga katta zarar keltiradi. Masalan, fosfogips (o‘g‘it ishlab chiqarish sanoatida chiqadigan chiqindi mahsulot) sizot suvlarini ifloslantirishi va zaharlashi mumkin. Ishlab chiqarishning ba’zi chiqindilari tarkibida og‘ir metallar: xrom, qalay, qo‘rg‘oshin, surma va boshqa zaharli moddalarning birikmalari tuproqdan o‘simliklar va hayvonlar orqali odam organizmiga tushadi va turli xil og‘ir kasalliklarga olib keladi. Kontserogen xossalarga ega bo‘lgan changlarni, oltingugurt, azot, uglerod birikmalarini ajralishi inson faoliyati uchun juda havflidir. Tuproq qatlamining radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi ham juda havflidir. So‘ngi yillarda dunyoning bir qator mamlakatlarida radioaktiv moddalardan foydalanish (xarbiy va tinchlik maqsadlarida) oqibatida ekologik falokatlar kuzatilmoqda. Radioaktiv moddalarni qazish, tashish va ishlatish jarayonida, atom bombalarini ishlashi va portlashi davrida, AES larni avariyaga uchrashida, radioaktivlashgan juda mayda chang zarrachalari atmosferaga ko‘tarilib, keyin yomg‘ir bilan yoki o‘zi erga-tuproqqa tushib, uni zaharlaydi. Bunga misol qilib, 1986 yilda Chernobl AES dagi avariyani keltirish mumkin. Ma’lumotlarga qaraganda 1946-1970 yillari mobaynida sobiq ittifoq tomonidan qirg‘izistonning Maylisoy xududining 23 ta eriga radioaktiv chiqindilar ko‘milgan. Mabodo, o‘sha xududlarda sel, er ko‘chkisi ofatlari yuz beradigan bo‘lsa, nafaqat qirg‘iziston xududi va xalqi uchun, balki O‘zbekiston-ning Farg‘ona vodiysi uchun ham katta ekologik havf tug‘diradi. Bunday havfli xududlarda 10mln.dan ortiq fuqarolar yashaydi. Dunyo bo‘yicha tuproq qatlamining kimyoviy moddalar, ayniqsa pestitsidlar, gerbitsidlar bilan ifloslanishidan saqlashda ularni qoidasiga, normasiga, vaqtiga qarab ishlatishga erishish muhim ahamiyatga ega. Biroq ba’zan yuqori hosil olish va zararkunanda hashoratlariga, begona o‘tlarga qarshi kurashish maqsadida o‘g‘itlarni hamda

zaharli kimyoviy moddalar haddan tashqari ko‘p ishlatiladi. Natijada qishloq xo‘jaligi ekinlari ularni o‘zlashtira olmaydi va oqibatda ularning bir qismi tuproqda to‘planib qolib uni zaharlaydi. Olimlarning fikricha kimyoviy zaharli moddalarning havfi AESlarning radioaktiv chiqindilari havfidan 9 barobar havfli ekan. hozirgi vaqtda jahon bo‘yicha ekinlarni himoya qilish uchun turli kimyoviy moddalardan gektariga 300 gr, harbiy Evropa va AQSHda 2-3 kilogramm, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarida 200gramm solinayotgan bir vaqtda, paxta dalalarimizda ishlatilayotgan kimyoviy moddalarning yillik miqdori (1990 yil) gektariga 57,7 kg ni tashkil etgan bo‘lsa, xozirgi kunda ulardan foydalanish deyarli 2 barobar kamaygan. Shuning uchun tuproqni zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishidan saqlash uchun begona o‘tlarga qarshi, o‘simliklar bargini to‘kishda, zaharsiz, kishi salomatligiga zarar etkazmaydigan kimyoviy vositalarni qo‘llash katta ahamiyatga ega. Hozirgi kunda maishiy chiqindilarning miqdori ham ortib, ekologik muammolarni yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Ma’lu-motlarga ko‘ra har yili bir nafar shahar aholisiga o‘rtacha 300 kg miqdordagi maishiy chiqindilarni ishlash to‘g‘ri kelmoqda. Shuning uchun Dunyo miqyosida sanoat va maishiy chiqindi ahlatlarni yo‘qotish, jahonshumul masalaga aylandi. Chunki uni yoqish atrof-muhitni, erlarga ko‘mish esa tuproqni ifloslashtiradi va har xil kasalliklar tarqatuvchi mikroblarning ko‘payishiga imkon yaratadi. Shuning uchun hozirgi kunda tuproq qoplamini ifloslanishidan saqlash, chiqindilarni qayta ishlash yoki ularni zararsizlantirib tashlash eng dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Jumladan chiqindilarni qayta ishlash orqali qimmatbaho metallar (konserva bankalar, har xil metal parchalari) rezina buyumlari, plastmassa materiallari va boshqalar ajratib olinmoqda. Ajratib olingan rezina, yog‘och

parchalarini gidroliz yordamida (parchalash orqali) yonuvchi gaz, saqichli smola, qattiq uglerodli birikmalar, qolgan qismidan esa kompost olinmoqda. Kompostning harorati yuqori bo‘lganligidan undan issiq xonalarda tuproqni qizdirishda, o‘g‘itlashda ishlatiladi. Shahar axlati va sanoat chiqindilari (simob, rux, margimush, mis, qo‘rg‘oshin, ftor, marganets kabi zaharli kimyoviy moddalar tutgan va maishiy kammunal chiqindilari) tashlangan erlarda tezlik bilan sanitariya hududlari tashkil etilib oldi olinmasa, o‘sha joylar tuprog‘i o‘ta ifloslashib, tabiiy xolda tozalana olmaydi. Chunki tuproqda kimyoviy va organik moddalar miqdori ortib, mikroorganizmlar, ayniqsa (kasallik tarqaluvchi) mikroorga-nizmlar ko‘payib ketishiga sharoit vujudga keladi. Ma’lumotlarga ko‘ra 1 ga toza tuprqda 16-150000 ming bakteriya mavjud bo‘lsa, birga ifloslangan tuproqda 1 mld.gacha mikroblar borligi aniqlangan. Oqibatda tuproq ifloslanib, har xil yuqumli kasalliklarni, jumladan sibir yazvasi, o‘lat vabo, ichburug‘ tifi, sil kasalligini tarqatuvchi manbaaga aylanadi. Shunday qilib, atmosfera havosini, tuproqni va suv basseyinlarini turli xil zararli moddalar bilan ifloslanishi oqibatida ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar kelib chiqadi. Bunday ekologik vaziyatlar nafaqat atrof-muhitni izdan chiqaradi, balki insonlarning salomatligiga normal hayot faoliyatiga kata xavf tug‘diradi.

ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O‘zbekiston, 1992. 2. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, T., O‘zbekiston, 1997. 3. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda, T., O‘zbekiston, 1999. 4. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Aholini va xududlarni tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”, 20.08.1999. 5. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida”, 6. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”, 31.08.2000. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”, 4.03.1996. 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to‘g‘risida”, 23.12.1997, № 558. 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash tartibi to‘g‘risida”, 7.10.1998. № 427. 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Texnogen – tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida”, 27.10.1998, № 455. 11. M.Tojiev, I.Ne’matov, M.Ilxomov “Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi” darsligi, T., 2002. 12. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni: “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”, 6.05.1993. 13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Ishlab chiqa- rishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligini boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to‘g‘risidagi” nizom 6.06.1997, № 286.

Похожие

Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar, ularning tasnifi va tavsifi. O’zbеkistonda aholini ekologik favqulodda vaziyatlari

Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar

Favqulodda vaziyatlar, ularning turlari va xususiyatlari

Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularni keltirib chiqarish sabablari

Ijtimoiy tusdagi favqulodda vaziyatlar. Aholi va ob'еktlarini bosqinchi –Tеrrorchilikdan muhofaza qilish