Инсонни меҳнат қобилияти ва унинг самарадорлигини ошириш хусусиятлари - БЖД - Рефераты

Инсонни меҳнат қобилияти ва унинг самарадорлигини ошириш хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Инсонни меҳнат қобилияти ва унинг самарадорлигини ошириш хусусиятлари Режа: 6.1.Меҳнат қобилияти ва унинг динамикас и. 6 .2.Инсон меҳнат фаолияти самарадорлигини оширишнинг хусусиятлари. 6 .3.Хотин-қизлар ва ўсмирлар меҳнат фаолиятининг хусусиятлари.

Меҳнат қобилияти ва унинг динамикаси Меҳнат қобилияти - бу инсоннинг жисмоний ёки ақлий ишида унга юклатилган ҳажмдаги ишни бажариш қобилиятидир. Меҳнат гигиенист лари ва физиологлари томонидан ўтказилган тадқиқотларни кўрсатишича инсоннинг меҳнат унумдорлиги бажариладиган ишга боғлиқ бўлмаган ҳолда (ақлий ёки жисмоний), кўп омилларга боғлиқ бўлади. Бу омилларга организм функционал системасининг асаб, безлар системаси, тана ҳароратини бир хиллиги, нафас олиш, қон айланиши ва ск е лет мушаклари киради. Юқорида қайд этилганлардан бирортасини нг функциясини бузилиши инсон меҳнат қобилиятини сезиларли пасайишига олиб келади. Инсондаги за р арли одатларни меҳнат қобилиятига салбий таъсири ҳам тадқиқотлар натижасида аниқланган. Сигарет чекиш, алкогол ичимликларга ружу қў йиш ўпка, жигар касалликларига сабаб бўлиб, соғлик билан боғлиқ мураккаб ҳолатларни келтириб чиқаради. Буларнинг оқибатида жисмоний ва ақлий меҳнат билан шуғулланувчи ишчиларни меҳнат қобилияти пасайиши кузатилади. Бу ҳолатни тиббий статистика маълумотлари ҳам тасдиқлайди. Европадаги бир қатор мамлакатлардаги кўпгина корхоналарда зарарли одатларга эга бўлган ишловчиларни меҳнат қобилияти хусусан меҳнат унумдорлиги пасайиши сабабли уларнинг меҳнат ҳ акларининг пасайиши ҳам тасодифий ҳ ол эмас. Барча меҳнат гигиенистлари ва физиологларининг тасдиқлашича соғлом турмуш тарзини кечирувчи инсоннинг юқори даражадаги меҳнат унумдорлиги нафақат бутун меҳнат фаолияти давомида балки, ундан кейин ҳам сақланиб қолади. Бундай ташқари тадқиқотлар жараёнида қуйидаги маълум қонуниятлар ҳам аниқланган. 1)Инсоннинг кўпчилик организмларининг физиологик функцияси кундузи фаол бўлади. Шу сабабли кундузи меҳнат қобилияти кечасига қараганда юқори даражада бўлади.

2)Маълумки, даволаш муассасалари, (касалхоналар, жароҳатланганларни қабул қилиш пунктлари ва бошқалар), электр станциялари, бир қатор саноат корхоналари, темир йўл транспортлари (хусусан узоққа қатнайдиган поездлар) куну-тун тўхтовсиз режимда ишлайди. Кечаси катта жисмоний энергия сарф қилиб ишлайдиган одамларнинг меҳнат унумдорлиги нисбатан катта бўлмайди. Кечаси соат 2:00 билан 4:00 ўртасидаги ишларда меҳнат қобилияти (кундузги энг паст унумдорликка) камаяди, бундай ташқари ишнинг унумдорлиги ва сифати пасаяди. Кундузги ишга қараганда эрта тонгда 2 баробар кўп хато г а йўл қўйилади. Бу ҳолатни албатта диспетчерлик хизмати ходимлари ҳисобга олади ва бошқа одамларни ха в фсизлиги уларни фаолиятига боғлиқ бўлади. 3) Инсонни дам олиш ва ишлаш режими вақт бўйича организм биоритмига мос келса истаган фаолиятида энг юқори даражадаги меҳнат унумдорлигига эришиш мумкин. 4) Жисмоний меҳнат билан кечқурун, эрталаб ва кундуз куни шуғулланиш мумкин. 5) Нормал бедорлик соатларида энг юқори меҳнат қобилият даврини эҳтиёж ёки ҳоҳишга мос ҳолда онгли равишда аралаштириши мумкин. Бу илмий тадқиқотлар ва ҳаётий тажрибаларда ҳам тасдиқланган. Бу аввало ақлий меҳнат билан шуғулланадиган ишчиларга тааллуқли, шу билан бирга ақлий меҳнатда унумдорлик дам олишдан (уйқу, дам олиш учун танаффус) кейин юқори бўлиши шубҳасиз ва бу одатда ишларни режалаштиришда ҳисобга олинади. Ақлий меҳнат ишчиларни ишлари олдидан тўғри режалаштирилганда улар энг юқори меҳнат унумдорлигига эришади. Меҳнат унумдорлигини сақлашнинг бошқа муҳим шарти рационал овқатланиш ҳисобланади. Овқатланиш керагидан ортиқча ёки кам бўлмаслиги керак. Кам овқатланишда организм кучни тиклаш учун етарли каллорияни ололмайди, бу меҳнат қобилиятини пасайтиради.

Меҳнат ва дам олиш жараёнларининг тўғри ташкил этилиши жароҳатланишни олдини олишнинг муҳим шароитларидан биридир. Инсоннинг иш қобилияти, унинг ҳар хил зарарли ва хавфли ишлаб чиқариш омилларини сезиш реакцияси ва тўхтовсиз меҳнат жараёнининг давомийлигига боғлиқ бўлади. Агар одам иш куни давомида белгиланган даврдан ортиқча тўхтовсиз ишласа, у жисмоний чарчаш билан бирга асабий ҳам чарчайди. Буларга иш шароитидаги шовқин, титраш, газланганлик, чангланганлик ва бошқа шунга ўхшаш зарарли ва хавфли омиллар нинг қўшилиши, ишчиларни жароҳатланишини ёки авария ҳолатларининг ҳосил бўлиши эҳтимолини оширади. Шу сабабли маъмурият мамлакатнинг меҳнат ҳақидаги қонунчилиги белгилаган меҳнат ва дам олиш режимига қатъий риоя қилиши керак. Ходимни сурункасига икки смена давомида ишга жалб қилиш мумкин эмас. Ўзбекистон Республикасининг М еҳнат кодексида ишчи ва хизматчиларнинг меҳнатига алоҳида эътибор қаратилган. Қонунчилик меҳнат ҳафтасининг давомийлигини 40 соат қилиб белгилаган. Олти кунлик иш ҳафтасида ҳар кунги ишнинг давомийлиги 7 соатдан, беш кунлик иш ҳафтасида эса 8 соатдан ортиб кетмаслиги лозим. 15-16 ёшдаги болаларнинг меҳнат ҳафтаси эса 24 соатга ва 16-18 ёшдаги ўсмирлар меҳнат ҳафтасининг давомийлиги 36 соат қилиб белгиланган. Агар иш зарарли меҳнат шароитида амалга оширилса у ҳолда ишчи ҳафта давомийлиги 36 соатгача қисқаради. Меҳнат шароити ўта зарарли ва ўта оғир ишларда банд бўлган ходимлар учун иш вақтининг муддати чегараси Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан белгиланади. Байрам олди иш кунлари арафасида кундалик иш (смена) муддати барча ходимлар учун камида 1 соатга қисқар тирил ади. Агар ходим учун белгиланган кундалик иш (смена) муддатининг камида ярми тунги вақтга тўғри келса, тунги иш вақти муддати бир соатга, иш ҳафтаси муддати ҳам шунга мувофиқ равишда қисқартирилади. Соат 22.00 дан то 6.00 гача бўлган вақт тунги вақт ҳисобланади (122 - модда).Иш унумдорлиги

Ҳар куни нормал иш вақтининг давомийлигига риоя қилиниш имконияти бўлмаган ишларда қонунчилик маъмуриятга касаба қўмита билан келишилган ҳолатда умумлаштирилган иш вақтини жорий этишга рухсат беради. Шу билан бирга бунда бир сменадаги иш вақтининг давомийлиги 12 соатдан ва иш вақтининг ҳафтадаги ўртача давомийлиги 40 соатдан ошмаслиги керак. Юқори даражадаги ҳис-ҳ аяжон, ақлий зўриқиш, асаб танглиги билан боғлиқ, яъни алоҳида тусга эга бўлган ишлардаги айрим тоифадаги ходимлар учун (тиббиёт ходимлари, педагоглар ва бошқалар) иш вақтининг муддати ҳафтасига ўттиз олти соатдан ошмайдиган қилиб белгиланади. Иш вақтидан ташқари олиб бориладиган ишлар касаба уюшмаси қўмитасининг рухсати билан бажарилади. Меҳнат қонунчилиги бўйича бир йиллик ортиқча иш вақти ҳар бир ходим учун 120 соатдан ва кетма-кет икки кунлик иш кунида ортиқча иш вақти 4 соатдан ошмаслиги керак. Иш вақтидан ташқари бажариладиган ишлар учун ҳақ тўлаш Меҳнат кодексининг 157-моддасига асосан тўланади. Қонунчилик 18 ёшгача бўлган ўсмирлар, ёш бола боқаётган ва ҳомиладор аёлларга ортиқча иш вақтида ишлашга рухсат бермайди. Ҳомиладор аёлнинг ўн тўрт ёшга тўлмаган боласи (ўн олти ёшга тўлмаган ногирон боласи) бор аёлнинг шу жумладан ҳомийлигида шундай боласи бор аёлнинг ёки оиланинг бетоб аъзосини парвариш қилиш билан банд бўлган шахснинг илтимосига кўра иш берувчи тиббий хулосага мувофиқ уларга тўлиқсиз иш куни ёки тўлиқсиз иш ҳафтаси белгилашга бурчлидир. Нормадан ортиқча ишлар мамлакат мудофааси, бахтсизликнинг олдини олиш, аварияни ёки уларнинг оқибатларини тугатиш учун ёки жамоат ва давлат бойликларининг ишдан чиқишига олиб келадиган сув, газ, иссиқлик, ёруғлик, канализация ва шунга ўхшашларда ва юкларни тушириш ёки ортиш тез амалга оширилиши керак бўлган ҳолатларда бажарилади. I ва II гуруҳ ногиронларига меҳнатга ҳақ тўлаш камайтирилмаган ҳолда иш вақтининг ҳафтасига ўттиз олти соатдан ошмайдиган қисқартирилган муддати

белгиланади. Ушбу гуруҳ ногиронларига 30 календар кундан кам бўлмаган муддат билан йиллик узайтирилган асосий таътил берилади. Ногиронларни тунги вақтдаги ишларга, шунингдек иш вақтидан ташқари ишларга ва дам олиш кунларидаги ишларга жалбга қилиш фақат уларнинг розлиги билан йўл қўйилади. Бу ҳолда ҳам бажариладиган ишлар тиббий тавсияларда тақиқланмаган бўлиши керак. Байрам ва дам олиш кунларидаги ишлар. Дам олиш кунларида ишлаш тақиқланади. Иш берувчининг фармойиши бўйича айрим ходимларни алоҳида ҳоллардагина, жамоа шартномаси тузилиб касаба уюшмаси қўмитаси билан келишиб белгиланган асослар бўйича дам олиш кунлари ишга чиқишга таклиф этилади (130-модда). Ходимларни дам оладиган кунлари ишга жалб этиш (220, 228, 245- моддаларда) белгиланган чекланишларга риоя этган ҳолда амалга оширилади. Ишлаб чиқариш – техника шароитлари ва бошқа шароитларга кўра ишни тўхтатиб туриш мумкин бўлмаган жойларда, аҳолига хизмат кўрсатиш зарурати бўлган ишларда, шунингдек кечиктириб бўлмайдиган таъмирлаш ва юк ортиш-тушириш ишларида байрам кунлари ишлашга рухсат этилади (132-модда). Дам олиш ва байрам кунлари бажариладиган ишлар учун компенсация ва ҳақ тўлаш Меҳнат кодексининг 157-моддасига мувофиқ амалга оширилади. Дам олиш вақти - ходим меҳнат вазифаларини бажаришдан холи бўлган ва бундай у ўз ихтиёрига кўра фойдаланиши мумкин бўлган вақтдир. Ходимга иш куни давомида дам олиш ва овқатланиш учун танаффус берилиши керак, бу танаффус иш вақтига кирмайди. Ишнинг тугаши билан кейинги куни иш бошланиши ўртасидаги кундалик дам олиш вақтининг муддати 12 соатдан кам бўлиши мумкин эмас. Барча ходимларга дам олиш кунлари берилади. 5 кунлик иш ҳафтасида ходимларга ҳафтада икки дам олиш куни, 6 кунлик иш ҳафтасида эса бир дам

олиш куни берилади. Якшанба умумий дам олиш кунидир. Ходимларга 15 иш кунидан кам бўлмаган муддатга йиллик асосий таътил берилади. Қуйидаги ҳолларда ходимлар ёши ва соғлиги ҳисобга олинган ҳолда йиллик у зайтирилган асосий таътил берилади: - 18 ёшга тўлмаган шахсларга - 30 календар кун; -ишлаётган I ва II гуруҳ ногиронларига - 30 календар кун. Айрим тоифадаги ходимларга уларнинг меҳнат вазифаларининг ўзига хос жиҳатлари ва хусусиятларини ҳамда бошқа ҳолатларни эътиборга олиб, қонун ҳужжатларига мувофиқ, у зайтирилган таътиллар белгиланади. Инсонни меҳнат фаолияти самарадорлигини оширишнинг хусусиятлари Меҳнат фаолияти самарадорлигини ошириш муаммоси ҳар доим илмий-тадқиқотчиларнинг эътибор марказида бўлиб келган ва натижада қуйидагилар аниқланган: 1) Меҳнат фаолияти самарадорлигига таъсир этувчи юқори меҳнат қобилиятининг муҳим шарти ишга аста-секинлик билан киришиш ҳисобланади. Тадқиқотларда инсонни ақлий меҳнатга қараганда, жисмоний меҳнатга тез киришиши аниқланган. 2) Меҳнат фаолияти унумдорлигини мақсадли ошириш учун ишловчи меҳнат қобилияти динамикаси ва унинг ҳар хил фазаларини билиши керак. Биринчидан тайёрланиш вақти фазасини ҳисобга олиш лозим. Бу фаза давомида қуйидагилар содир бўлади: а) ишга тайёрланиш, инсон организмини меҳнат режимига куникиши; б) ҳаракат аниқлиги ва тезлиги мувофиқлигини яхшилаш; в) оптимал иш ҳолатига киришиш; г) ишчи ритмга мос ҳолда (жисмоний ёки ақлий меҳнатда) нафас олиш ва қон айланиш нормал режимини ўрнатиш. Иккинчидан навбатдаги иш даврида энг юқори меҳнат унумдорлигини таъминловчи иш ҳолатининг мувозанат фазаси бошланади.

Дам олиш ва иш жараёни тўғри такрорланиб туриши шикастланишлар олдини олишнинг бирдан бир асосий шартидир. Кишининг иш қобилияти унинг сезгирлигига, ишлаб чиқаришдаги ҳар хил хавфли ва зарарли омилларга таъсирчанлигига, иш жараёнининг узлуксизлигига боғлиқдир. Агар киши кун давомида узлуксиз меъёрда кўрсатилган вақтдан ортиқча ишласа, унда жисмоний чарчаш билан бир қаторда руҳий чарчаш ҳам пайдо бўлиши мумкин. Бунинг устига агар ишчига узоқ вақт мобайнида жуда кўп қарорлар қабул қилиш ёки жуда кўп асбобларнинг кўрсаткичларига қараш тўғри келса, унда руҳий чарчаш жисмоний чарчашдан олдин келиши мумкин. Иш жойида шовқин, титраш, газ, чанг ва нурланишнинг бўлиши руҳий чарчашни тезлаштиради ва кишининг нотўғри ҳаракат қилишига, шикастланишига ёки авария ҳолатининг вужудга келишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун маъмурият иш ва дам олиш тартибига қатъиян риоя қилиши керак. Одатда иш бошлангандан 3-4 соат ўтиб меҳнат қобилияти пасаяди, шу сабабли иш сменасининг ўртасида овқатланиш учун танаффус белгиланади. Танаффусдан сўнг меҳнат унумдорлиги яна ўзининг энг юқори фазасига кўтарилади, лекин унинг давомийлиги иш сменасининг бошланишидаги каби узоқ бўлмайди (6.1.-расм). Мос равишда ишчи ҳолатнинг мувозанати қисқа вақт давом этиб организмни маълум ресурсларини сафарбар этишни талаб этадиган қисман толиқиш фазаси кузатилади. Меҳнат унумдорлигини шириш учун меҳнат ритмига силлиқ киришиш катта аҳамиятга эга. Бунга эришиш учун ортиқча шошилиш ва интилишга чек қўйиш лозим. Жойдан тез ҳаракатга келиш жисмоний меҳнатда ҳам ақлий меҳнатда ҳам зарарлидир. Кўпсонли тадқиқотлар натижаси меҳнат унумдорлигини оширишда қуйидаги омилларни (ҳолатлар) ҳам катта аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади: 1) юқори самарадорликка (меҳнатни яхши натижалари кўринишида) ёрдам берувчи меҳнат фаолиятини (биринчи навбатда ҳар кунлик) режалаштириш;

М ехнат унумдорлиги, %2) меҳнатдаги маълум тизим, яхши ишланган ва ўйланган кетма- кетлик; Тушлик учун танаффус Иш соатлари расм. Иш сменаси давомида ишлаш қобилияти даврлари. I ва IV –иш қобилиятининг ошиши; II ва V –иш қобилиятининг мувозанати; III ва VI -иш қобилиятининг пасайиши. 3) илмий мутахассисларни - меҳнат гигиенистлари ва физиологларининг меҳнат фаолиятлари бўйича тавсияларидан фойдаланиш. Агар ишлар маълум кетма-кетликда бажарилса ҳар қандай ишлар ҳам маҳсулдор ва кам чарчашли бўлиши олимлар томонидан махсус тадқиқотлар орқали аниқланган; ишчи ритм, юқори меҳнат қобилиятини ва мувозанатини ўзлаштириш жуда муҳимдир; меҳнат фаолияти унумдорлигини оширишда бажариладиган иш бўйича тажриба, машк қилинганлик катта аҳамиятга эга бўлиб, бунда ишчи ақлий ва жисмоний меҳнатни кам сарфлаб ишни автоматик тарзда бажариши мумкин. Меҳнат қобилиятини ва биринчи навбатда соғликни сақлашнинг муҳим омилларидан бири организм томонидан ўзлаштирилган маълум меҳнат фаолияти тезлиги ва ритмига риоя

қилиш муҳим аҳамиятга эга. Бунда айниқса ишнинг оптимал ритмда бажарилиши юқори меҳнат унумдорлигининг асоси ҳисобланади. Ишлаш ритми – (тадқиқотлар ва кўп йиллик амалиётларнинг кўрсатишича) инсоннинг шахсий хусусиятлари, характери ва унинг мақсадга интилувчанлиги билан аниқланади. Ишда ритмлилик ҳар доим кўп жиҳатдан организмни физиологик имкониятиларига боғлиқ бўлади, шу сабабли у юқори бўлмаган, мақсадга мувофиқ ва тўғри танланган бўлиши лозим. Меҳнат фаолиятини тўғри ташкил этилганлиги ҳам меҳнат унумдорлигини оширишда катта аҳамият касб этади, технологик жараёнларни бажаришда навбатни йўқлиги, меҳнат куни, ҳафтаси ва ойлиги давомида юкламни нотекис тақсимланиши меҳнат қобилиятини пасайишига сабаб бўлади. Бундай ташқари ишда ташкилотчиликни йўқлиги тез толиқишга, хатоликка йўл қўйишга (ҳатто жароҳат олишга) олиб келади. Қайд этилган сабаблар оқибатида организмни толиқиб қолишига, барча физиологик функцияларини бузилишига олиб келади. Меҳнат фаолияти унумдорлигини оширишга, меҳнат шароитини яхшилашга ёрдам берувчи, касбий касалликлар ва жароҳатланишларни камайтирувчи техника тараққиёти ютуқларини жорий этиш, жумладан меҳнат ҳажми катта, соғлик учун зарарли меҳнат жараёнларини комплекс механизациялаштириш, автоматлаштириш аҳамиятга эга. Сўнгги йилларда кўпчилик меҳнат сферасида жисмоний меҳнат улуши камайиб бормоқда ва ўз навбатида бу жараён одамларнинг физик ва руҳий соғлигига салбий таъсир этиш ҳолатлари қайд этилмоқда. Бу ҳолатдан тадқиқотчилар одамларни узоқ йиллар ва конкрент муддатда меҳнат қобилиятини сақлаш қуйидаги ҳолларда мумкин деган хулоса чиқармокдалар: 1) физик ва ақлий меҳнатни биргаликда олиб бориш; 2) меҳнат ва дам олишни тўғри алмаштириш; 3) ишчиларни (маънавий ва моддий) рағбатлантириш йўли орқали меҳнатга фаол қизиқишини таминлаш;

4) ташкилот, фирма, бўлим, саноат корхоналари цехларии ходимларини пухта танлаш орқали ишга қабул қилиш билан меҳнат жамоасида қулай руҳий микроиқлимни яратиш. Хотин - қизлар ва ўсмирлар меҳнат фаолиятининг хусусиятлари Ҳаммага маълумки, х отин-қизлар деярли меҳнат фаолиятининг барча кўринишларида фаол иштирок этади. Статик маълумолар қишлоқ хўжалигида 1 млн дан ортиқ хотин-қизлар меҳнат қилишини кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 46-моддасида аёллар ва эркакларни тенг ҳуқуқлилиги белгиланган. Уларга таълим олишда, касбий тайёрланишда, ишда, меҳнат учун рағбатланишда ва хизмат юзасидан кўтарилишида тенг ҳуқуқий имкониятлар берилади. Шунга қарамасдан, аёллар айрим ҳолларда маълум шароитларда соғлиққа зиёнсиз бўлган эркак билан бир хил ишни бажара олмайди. Аёл организми ўзига хос физиологик хусусиятга эга бўлганлиги туфайли оғир жисмоний меҳнатга, айрим зарарли (чанг, титраш, организмни қаттиқ қизиб ёки совиб кетиши ва бошқалар) моддаларнинг таъсирига таъсирчандир. Бу зарарли омиллар таъсири улар организмининг ҳомиладорлик кезларида қуйидаги ўзгаришларга олиб келиши, салбий асоратларни қолдириши (токсикоз, бола тушиб қолиши, ўлик туғилиш ва бошқалар) бола туғиш функциясининг бузилиши (бола кўрмаслик), авлоддаги ўзгаришларга (болани эрта туғилиши, ногиронлик)ка сабаб бўлиши мумкин. Тиббий хулосага мувофиқ, ҳомиладор аёлларнинг ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш меъёрлари камайтирилади ёки улар аввалги ишларидаги ўртача ойлик иш ҳақи сақланган ҳолда енгилроқ ёхуд ноқулай ишлаб чиқариш омилларининг таъсиридан ҳоли ишларга ўтказилади. Албатта шу билан бирга хотин-қизларнинг катта қисми ақлий меҳнат билан боғлиқ меҳнат фаолиятларда банддир.

Аёлларни оналик вазифаларидан фойдаланиши мақсадида қуйидаги моддаларда уларга бир қатор имтиёзлар берилади: -ҳомиладор ва бола туққан аёлларга уларнинг ҳоҳишига кўра, ҳомиладорлик ва туғиш таътилидан олдин ёки ундан кейин ёхуд болани парваришлаш таътилидан сўнг йиллик таътиллар берилади. Аёллар туққунга қадар 70 календар кун ва туққанидан кейин 56 календар кун (туғиш қийин кечган ёки икки ва ундан ортиқ бола туғилган ҳолларда етмиш календар кун) муддати билан ҳомиладорлик ва туғиш таътиллари берилиб, давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақа тўланади. Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 14 апрелда қабул қилинган “Хотин- қизларга қўшимча имтиёзлар тўғрисида”ги қонунининг 228 1 -моддасида 3 ёшга тўлмаган болалари бор бюджет ҳисобидан молиявий жиҳатдан таъминланадиган муассасалар ва ташкилотларда ишлаётган аёлларга иш вақтининг ҳафтасига 35 соатдан ошмайдиган қисқартирилган муддати белгиланади. Лекин, уларга бошқа тоифадаги ишчиларга тўланадиган миқдордан кам бўлмаган иш ҳақи тўланиши белгилаб қўйилган. Хотин-қизлар меҳнати, уларга меҳнат таътилларининг берилиши ва бошқа ҳар хил имтиёзлар қонунлар билан алоҳида тартибга келтирилган. Жумладан, қонун зарарли ва оғир меҳнат шароитларида аёллар меҳнатидан фойдаланишни тақиқлайди. Шунингдек қонун кечки ва асосий иш вақтидан ортиқча ишларда ҳам аёлларни ишлатишга рухсат бермайди. Ҳомиладор аёлларни ва 14 ёшга тўлмаган боласи бор аёлларни уларнинг розилигисиз хизмат сафарларига юбориш мумкин эмас. Қонунчилик ҳомиладор ва ёш болали аёллар учун яна бир қатор имтиёз ва кафолатларни белгилаганки, уларга кўра бола туғилгандан бошлаб икки ёшга тўлгунча болани парваришлаш учун уларга икки йиллик таътил берилиб, бу даврда қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда нафақа тўланади. Ҳомиладорлиги ёки боласи борлиги сабабли аёлларни ишга қабул қилишни рад этиш ва уларнинг иш ҳақини камайтириш тақиқланади.

Меҳнат шароити ноқулай ишларда, шунингдек ер ости ишларида аёллар меҳнатидан фойдаланиш тақиқланади, ер остидаги баъзи ишлар (жисмоний бўлмаган ёки санитария ва маиший хизмат кўрсатиш ишлари) бундай мустаснодир. Аёлларнинг улар учун мумкин бўлган нормадан ортиқ юкни кўтаришлари ва ташишлари ман этилади. Аёллар учун юк кўтариш ва ташишни анча кам меъёрлари ўрнатилган, бошқа иш билан аралаш ҳолда юкларни кўтариш ва силжитишда кўпи билан 9 кг юк кўтаришга рухсат берилади. Бутун иш сменаси давомида кўтариладиган ва силжитиладиган юкнинг умумий массаси 2500 кг дан ошмаслиги лозим. Ўсмирлар меҳнатини муҳофазалаш. Республикамизда ёшларни ижтимоий фойдали меҳнатга жалб қилиш, уларни ишга жойлаштириш масалаларига катта эътибор қаратилмоқда. Ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларда катта ёшдаги ходимлар билан тенг хуқуқлидир. Ўсмирларни ишга қабул қилишдаги кафолатлар Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 239-моддасида қуйидагича қайд этилган. Белгиланган квота ҳисобидан жойларга ишга жойлаштириш тартибида маҳаллий меҳнат органи ва бошқа органлар томонидан юборилган, 18 ёшга тўлмаган шахсларни иш билан таъминловчи ишга қабул қилиши шарт. Квота ҳисобидан ишга қабул қилишни рад этиш тақиқланади ва бундай рад этиш устидан судга шикоят қилиш мумкин. Ўн саккиз ёшга тўлмаган барча шахслар дастлабки тиббий кўрикдан ўтгандан кейингина ишга қабул қилинадилар ва кейинчалик улар ўн саккиз ёшга етганларидан кейин ҳар йили мажбурий тарзда тиббий кўрикдан ўтказиб турилиши керак. Ўсмирларни доимий ишга 16 ёшдан қабул қилишга рухсат этилади, айрим ҳолларда 15 ёшга тўлган шахслар ота-онасидан бирининг ёки улар ўрнини босувчи шахснинг ёзма розилиги билан ишга қабул қилиниши мумкин. Ёшларни меҳнатга тайёрлаш мақсадида умумтаълим мактаблари, ўрта махсус касб-ҳунар ўқув юрти ўқувчиларини 14 ёшга тўлганларидан кейин ота-онасидан бирининг ёки улар ўрнини босувчи шахснинг розилиги билан

ўсмирларнинг соғлигига ва камол топишига зиён етказмайдиган ва таълим олиш жараёнини бузмайдиган енгил ишларни ўқишдан бўш вақтларида бажариш учун ишга қабул қилишга йўл қўйилади (77-модда). Ўсмирларни ишга қабул қилиш Меҳнат кодексининг 241-моддасида кўрсатилган талабларга риоя этилган ҳолда бажарилади. 18 ёшга тўлмаган шахсларни оғир, зарарли ва хавфли меҳнат шароитларида ишлатиш мумкин эмас (241-модда). 16 ёшдан 18 ёшгача бўлган ўсмирлар учун бир иш ҳафтасидаги иш соати 36 соат, 15 – 16 ёшда эса 24 соатгача қисқартирилади. Ўқув йили мобайнида ишлайдиган ўқувчилар учун, 14 дан 16 ёшгача бўлганларга 2 соат, 16 дан 18 ёшгача бўлганларга 3 соат иш соати белгиланган (242-модда). 18 ёшга тўлмаган ўсмирларни иш вақтидан ташқари ва дам олиш кунлари ишларга жалб этиш мумкин эмас (245-модда). 16-18 ёшдаги ўсмирлар учун ташийдиган ва силжитадиган юкнинг оғирлиги ўғил болалар учун 13 кг, қизлар учун 7 кг дан ортиқ бўлмаслиги керак. Ўсмирлар учун узлуксиз ташийдиган ва силжитадиган юкнинг оғирлиги 4,1 кг дан кўп бўлмаслиги лозим, 14-15 ёшдаги ўсмирлар учун эса меъёр 2 мартагача камайтирилади (Сан Қ ва МН 0052-96). 18 ёшга етмаган ўсмирларни юк кўтариш билан боғлиқ иш вақти иш сменасининг учдан бир қисмини ташкил этса иш вақтидаги асосий танаффусдан ташқари уларга ҳар 20 минутдан сўнг 10 минут дам бериш керак бўлади. Меҳнат шароити ноқулай ишларда ер ости ишларида ва бошқа ишларда ўн саккиз ёшга тўлмаган ёшлар меҳнатидан фойдаланиш тақиқланади. Ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимларга камида 30 календар кундан иборат йиллик таътил берилади ва улар бу таътилдан ёз вақтида ёки йилнинг ўзлари учун қулай бўлган бошқа вақтида фойдаланишлари мумкин. Уларни тунги ва иш вақтидан ташқари ишларга ва дам олиш кунларидаги ишларга жалб қилиш тақиқланади.

Ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимлар билан тузилган меҳнат шартномасини иш билан таъминловчининг ташаббуси билан бекор қилишга, меҳнат шартномасини бекор қилишнинг умумий тартибига риоя қилишдан ташқари, маҳаллий меҳнат органининг розилиги билан йўл қўйилади (246- модда).

Ф ойдаланилган адабиётлар : 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . Тошкент, ,,Ўзбекистон", 1992 й. 2. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент « Шарқ", 1998 й. 3 .Ўзбекистон Республикасини Меҳнат кодекси Тошкент, 1996 й. 4.Ўзбекистон Республикасининг “Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуни Тошкент, 1993 й. 5.В.С.Алексеев, Е.О.Муродова, И.С.Давыдова. Безопасность жизнедеятельности «Проспект» Москва-2006 г. 6.О. Қ удратов, Т. Ғ аниев. Ҳаётий фаолият и хавфсизлиги. Тошкент. «Меҳнат»-2004. 7. Ҳ .Э. Ғ оипов. Меҳнат муҳофазаси. Тошкент. «Меҳнат»-2000. 8. Ғ .Е.Ёрматов. Ҳаёт фаолият и хавфсизлиги (Маъруза матнлари тўплами), Тошкент-2003 9. Безопасность жизнедеятельности. Под общей редакцией доктора техн. наук, профессора С.В.Белова. Москва, «Высшая школа» 2003.

Похожие

Ишлаб чиқаришда ёритиш ва унинг меҳнат шароити хавфсизлигига таъсири

Ҳаёт фаолият хавфсизлиги курсининг мазмуни, мақсади ва вазифалари

Ионлашган электромагнит ва лазер нурларидан ҳимояланиш

ҲФХнинг тиббий биологик асослари ақлий меҳнат гигиенаси

Ишлаб чикариш санитарияси асослари