ҲФХнинг тиббий биологик асослари ақлий меҳнат гигиенаси - БЖД - Рефераты

ҲФХнинг тиббий биологик асослари ақлий меҳнат гигиенаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

ҲФХнинг тиббий биологик асослари ақлий меҳнат гигиенаси Режа: 1. Одам организмининг турли шароитларга мослашувининг умумий қонуниятлари. 2. Адаптация меҳанизми ва унинг турлари. 3. Гомеостаз кўрсаткичлари. 4. Асаб системалари турига қараб инсон феълини ажрата олиш принципи. 5. Меҳнат фаолияти турлари. 6. Меҳнат физиологияси.

Одам организмининг турли шароитларга мослашувининг умумий қонуниятлари. Одам туғилганидан бошлаб, ўзи учун умуман янги шароитларга дуч келади ва ўзининг ҳамма аъзо ва системаларини шу шароитларга мослаштиришга мажбур бўлади. Кейинчалик, индивидуал тараққиёт давомида одам организмига таъсир этувчи факторлар доимий равишда ўзгариб туради. Бу эса доимий функционал ўзгаришларни талаб қилади. Адаптация ёки мослашувчанлик тушунчаси деганда мослашувчанлик фаолиятининг туғма ва орттирилган турлари тушунилади. Бу эса ҳужайра, аъзо, система ва организм даражасида юз берадиган аниқ физиологик реакциялар томонидан таъминлаб берилади. Ҳимоя-мослашувчанлик реакциялари рефлектор ва гуморал йўллар билан бошқарилади, бунда асосий ўрин олий нерв фаолиятига ажратилади. Одам организмида жуда кўп фойдали мослашувчанлик хусусиятлари бўлиб улар: 1. ички муҳит кўрсаткичлари (озуқа моддалари, кислород, ҳарорат, қон босимининг даражаси); 2. одам организмининг асосий биологик талабларини қондирувчи ахлоқий фаолияти (озиқ-овқат, ичимлик, жинсий ва бошқалар), 3. инсоннинг жамиятдаги тажрибасига асосланган ижтимоий фаолият натижалари: умумий ва шахсий Ижтимоий омилнинг инсон саломатлигига таъсири жуда катта. Кўпинча ижтимоий жараёнлар биологик жараёнларга катта таъсир ўтказиши мумкин. Аҳоли саломатлиги ҳолати асосий ва системалардаги ўзгаришлар ва функционал холатларнинг, шунингдек, аҳоли жисмоний ривожининг кўрсаткичалари билан белгиланад. Айрим органларнинг функционал холатини ва айниқса, инсоннинг иш қобилиятини баҳолашда меёрий катталикларгагина эмас, шу билан бирга функцияларининг мақбуллиги тўғрисидаги тасаввурларга ҳам амал қилиш керак.

Ўсиб келаётган организмнинг ҳам биологик, ҳам ижтимоий функциялари қандай ривожланаётганлигини акс эттирувчи кўрсаткичлар мавжуд. Одам организмини ўзи-ўзини бошқариш жараёни циклик бўлиб, “олтин қонунга бўйсунади” маълум бир факторнинг ҳаётий зарур даражадан четга чиқиш, маълум бир функционал системанинг сон-саноқсиз аппаратларини зудлик билан қайта тикланишига олиб келади. Бу эса ҳаётий зарур мослашувчанлик даражасини янгидан тикланишига сабаб бўлади. Бутун организмнинг иши кўпгина функционал системаларнинг биргаликда бажарадиган ишига асосланган. Организмнинг ҳимояланиш реакцияларидан бири оғриқдир. Рецепторларга зараловчи таъсир этганда оғриқ пайдо бўлади, оғриқда тўқима ва органларда биологик фаол моддалар ажралиши кучаяди, масалан, қонда буйрак усти безлари гормони – адреналин миқдори ортади. Ҳароратнинг кўтарилиши иситмалаш организмнинг ҳимояланиш мосланиш реакцияларидан бири. Ҳарорат юқори бўлганда айрим микроорганизмлар, айниқса вируслар анча тез нобуд бўлади, моддалар алмашинуви жараёни тезлашади, лейкоцитларнинг фагоцитар функциясини оширади. Лекин тана ҳароратининг 40 0 С дан ошиб кетиши аксинча организмни нобуд қилиши мумкин. Адаптация турлари: 1. Руҳий адаптация деганда - шахснинг мутассил ривожланиб ва бойиб бориш қобилияти тушунилиб, бу атама шахснинг ўзини-ўзи тарбиялашини, ўзлигини англаб етиши, ўзини-ўзи бошқариши, юксак аҳлоқий сифатларга эга бўлиб маънавий юксалиши, ўзлигини ва ўз моҳиятини намоён қила олиши тушунилади. 2. Ижтимоий адаптация ўз моҳиятига кўра шахснинг ижтимоий муҳит шароитларига мослашувидан иборат жараён бўлиб, унинг онглилик даражасини , мустақиллигини ва ижтимоийлигини тавсифлайди. Ижтимоий омилнинг инсон саломатлигига таъсири жуда катта. Кўпинча ижтимоий

3. Физиологик адаптация – ташқи муҳит шароитларига мос равишда, унга мослашиб яшаш учун гомеостатик структуралар таркибини ўзгартириш ва организмнинг меъёрий фаолият кўрсатишини таъминлайди. 4. Талабалар адаптацияси – талабанинг олийгоҳда таълим шароитига ва ақлий фаолиятнинг янги ташкилотига кўникиш даври бўлиб, унинг 3 тури мавжуд:  Касбий адаптация – олий таълим тузилмасига, олийгоҳдаги таълим жараёни мазмуни ва таркибий қисмларига, танланган касбининг хусусиятларига мослашишдир.  Ижтимоий – руҳий адаптация - янги ўртоқлар, янги жамоа билан ижобий муносабатлар ўрнатишда акс этади.  Дидактик адаптация – олийгоҳдаги таълим тизимига секин-аста киришиш ва мослашувни таъминлайди. Адаптацион даврнинг қуйидаги қийинчиликлари бор: 1. Аввалги жамоадан, уларнинг ёрдамидан ажралиш билан боғлиқ салбий кечинмалар. 2. Касбга тайёргарликнинг етарлича эмаслиги. 3. Ўз ҳаракатларини психологик бошқаришни билмаслик, одатий педагогик назоратнинг йўқлиги билан боғлиқ руҳий вазият. 4. Янги шароитда ўқиш ва дам олишни оптимал режимини излаш. 5. Ўз-ўзини бошқаришни йўлга қўйиш (уй шароитидан ётоқхона шароитига ўтиш) 6. Мустақил яшаш ва ишлаш кўникмаларининг йўқлиги. Функционал система ўз ичига тирик датчик бўлиб ҳисобланадиган рецептор тузилмалардан ташкил топган. Унинг таркибига марказий аппарат, яъни мия структуралари киради. Бу структуралар ташқаридан келаётган сигналларни қабул қилади, анализ ва синтез қилиб, кутилаётган натижани программалаштириб беради. Шунингдек, функционал системанинг ижро этувчи занжири – периферик органлар ҳам бўлиб, булар келаётган буйруқларни амалга оширадилар. Бундан ташқари афферентация – қайта

алоқа ҳам мавжуд бўлиб, марказни ижро этувчи механизмлар фаолияти ва охирги натижа ҳақида хабар беради. Охир-оқибатда турли функционал системаларбирлашиб, силлиқ ишловчи организмни ҳосил қилади. Бунда организм учун зарур бўлган у ёки бу функционал системанинг устувор лигини кўриш мумкин. Гомеостаз – бу одам организмининг баъзи физиологик функциялари ва ички муҳитнинг нисбий доимийлигидир. Гомеостаз нафас аъзолари, қон айланиши тизими, овқат ҳазм қилиш ва айириш аъзоларининг узлуксиз фаолияти туфайли таъминланади. Фаол адаптациянинг биологик маъноси ўзгарган ташқи муҳит шароитларида гомеостазни (одам организмининг баъзи физиологик функциялари ва ички муҳитнинг динамик доимийлиги) ушлаб туришга асосланган. Одам организми учун хавф солувчи ташқи қўзғатувчилар - ташқи муҳит факторлари: ҳарорат, намлик, ҳавонинг, сувнинг, овқат маҳсулотларининг кимёвий таркиби, шовқин, психоген омиллар ва бошқалар. Гомеостазнинг асосий кўрсаткичлари (тана ҳарорати, қоннинг ва тўқима суюқлигининг осмотик босими ва бошқалар) ўз-ўзини бошқарувининг мураккаб механизмлари орқали бир меёрда туради. Бундай механизмлар нерв, эндокрин ва сенсор системаларини ўз ичига олади. Ҳозирги замон талабаларнинг ақлий меҳнати анча ошди. Бу барча фанлар бўйича ўқув программалари мураккаблашганлиги билан боғлиқдир. Бундан ташқари, электрон ҳисоблаш машиналари, ўқитишнинг техникавий воситалари, шунингдек фанни ўзлаштиришда амалий ўйинларнинг жорий этилиши фанлар бўйича программаларнинг мураакблашувига олиб келди. Меҳнат фаолияти турлари Меҳнат фаолияти давомида инсон ҳар қандай ишларни бажаришга тўғри келади. Биз меҳнатни жисмоний ва ақлий турларга бўлиб ўрганамиз. Жисмоний меҳнат- бу бизнинг ҳаракат аъзоларимиз томонидан бажарилиб, инсон организминингш фаолиятини оширади(юрак, асаб, нафас йўлларини) ва уларнинг меҳнатини таъминлайди.

Ақлий меҳнат- бу ўзида ахборот қабул қилиш, эътибор ва диққатни онгда жамлашдир. Меҳнат фаолияти қуйидагиларга бўлинади: -қаттиқ жисмоний меҳнат бир қатор камчиликларни келтириб чиқапради. Бу эса ўз навбатида ишлаб чиқаришнинг пасайишига ва узилишга олиб келади, натижада бу узилишлар ишчиларнинг 50% вақтини олади. -меҳанизациялашган меҳнат. Бунда энергия йўқотиш ишчиларда 3000- 4000 гача бўлади. Меҳанизациялашган меҳнатда фақат бармоқлар кўпроқ ишлайди ва бир хил тарздаги меҳнат тез чарчашга олиб келади. -ярим автомат ва автоматлашиш билан боғлиқ меҳнат. Бу ерда инсон меҳнатни кам бажаради, кўп ишлар меҳанизм билан амалга оширилади. Инсоннинг вазифаси эса ушбу меҳанизмни ишлатиш, маҳсулотни узатиш ва тайёр маҳсулотни олиш. -конвейр. Бу ерда иш конвейр томонидан бажарилади, ҳар бир иш жойига маҳсулот узатилади. Бунда вақт тежалади, лекин асаб толаларининг хусусияти пасайиб, чарчашга олиб келади. -меҳнат дистанциясини бошқариш билан боғлиқ. Бу ерда инсон асосий бошқарув оператив звенога киритилади. Бу ерда инсоннинг фаолияти катта аҳамиятга эга бўлиб, у ишини ва асбоблар тайёрлигини ҳамда кўрсаткичларни назорат қилишга масъулдир. -интеллектуал (ақл) меҳнат. Операторлик, ижодий бошқариш, тиббиёт ходимларининг меҳнати, ўқитувчилар, ўқувчилар ва талабалар меҳнатидир.  Интеллектуал меҳнат – бу ҳар хил ахборотни тахлил қилиш, хотирани ва эътиборни кучайтиришдир.  Операторлик вазифаси – бу масъулиятли ва юқори асаб қуввати билан бажарилади.  Ўқитувчилар ва тиббиёт ходимлари меҳнати – бу одамлар билан боғлиқ меҳнат бўлиб, вақт етишмовчилиги, тўғри қарор қабул қилиниши, асаб зўриқишига олиб келади.

 Ўқувчи ва талабалар меҳнати – бунинг асосини имтиҳон ва синовлар ташкил қилади. Бунда хотира ва эътибор кўпроқ ишлайди.  Ижодий меҳнат – бу энг қийин меҳнат бўлиб, унда яхши хотира ва эътибор талаб қилинади. Ижодий меҳнат ёзувчи, композитор, рассом ва архитекторларга хосдир. Уларда асаб толалари чарчайди, тахикардия, қон босими ошиши, ҳарорат кўтарилиши кузатилади. Хурсандчилик ва ижодий мамнуният манбаи бўлмиш меҳнат агар нотўғри ташкил этилса, саломатликка зиён етказиши мумкин. Айни шу боисдан талабаларнинг асаб фаолиятини соғломлаштириш тўғрисидаги масала ижодий ва илмий-амалий аҳамият касб этади. Шу сабабли гигиена соҳаси ходимлари, педагоглар, психологларнинг куч-ғайрати шунга қаратилиши керакки, меҳнат саломатликни мустаҳкамлашга, болаларнинг жисмоний ва ақлий қобилиятларининг уйғун ривожланишига кўмаклашсин. Меҳнат физиологияси – бу илм ва меҳнат фаолиятида инсон организмининг ишлашидир. Бу эса ўз навбатида меҳнат шароитларини яхшилашга ва соғломлаштиришга доир меъёрларни ишлаб чиқишни тақозо этади. Меҳнат физиологиясининг асосий масалалари:  Меҳнат фаолиятининг физиологик қонунларини ўрганиш  Ҳар хил фаолиятнинг физиологик параметрларини ўрганиш.  Инсоннинг меҳнатини яхшилашга, соғлиғини ва иш фаолиятини узоқ муддат ичида сақлашга доир турли тавсияларни ишлаб чиқиш. Ақлий меҳнат билан чарчаш қобиқ ости нисбатининг бузилиши натижасидир. Бунда бир томондан, қобиқ нейродинамикасида силжиш ва иш қобилияти кузатилса, иккинчи томондан – вегетатив соҳада нохуш ўзгаришлар яққол намоён бўлади. Бинобарин, чарчоқни ёзиш олий нерв фаолияти жараёнлари ва вегетатив функциялар билан боғлиқ. Ақл фаоллиги давомида миянинг ҳар бир бўлинмалари фаоллашади, қон бориши ва кислород талаби ошади. Ақлий жиҳатдан толиқиш организм функционал ҳолатининг ёмонлашувига, диққатнинг ва иш қобилиятининг пасайишига, ҳаракатлар

аниқлигининг бузилишига олиб келади. Буларнинг ҳаммаси бош мия қобиғида тормозланиш жараёнининг ривожланишидан, марказий нерв системаси қўзғалишининг пасайишидан ҳамда нерв жараёнларининг ҳаракатчанлигидан далолат беради. Кечаси қилинадиган ақлий меҳнат чоғида организм турли функцияларида катта ўзгаришлар юз беради. Одам толиқиб қолганини қандай сезади? Дастлаб одам паришонхотир бўлиб қолади, диққати сусаяди, ижодий меҳнат қила олмайди, ёд олинадиган нарсаларни яхши эслаб қололмайди, бўшашади, салга жаҳли чиқади. Меҳнат физиологиясида асосий тушунча – бу ишга лаёқатлилик ва холсизликдир. Ишга яроқлилик – вақти-вақти билан ўзгаради ва фазаларга бўлинади. 1-фаза – марказий асаб системаси ва юрак фаоллиги ошади. 2-фаза - марказий асаб системасинини даражаси ўсади, меҳнат натижаси юқори бўлади 3-фаза – иш фаолиятининг пасайиши, ҳолдан тойиш билан боғлиқлиги. Ҳар бир фазани давомийлиги марказий асаб системасига ва ишлаш шароитига боғлиқ. Масалан: 1 курсдаги талабанинг иш фаолияти эрталабки соат 11:00 да фаоллашади, мустаҳкам ишлаш 13:00 гача, сўнг 3-фазада иш фаолияти сусайиши, яъни чарчаш кузатилади. Бу ерда асосийси 2-фаза бўлиб, бунда иш давомида тадбирлар ўтказиш, ўқиш вақтидаги танаффуслар ва спорт билан шуғулланиш мумкин бўлади. Ҳолдан тойиш ва ўта чарчаш. Ҳолдан тойиш – бу иш фаолиятини пасайиши бўлиб, ақл томондан эътиборнинг пасайишига олиб келади. Чарчаш кундан кунга тўпланади, сўнг ҳолсизликка олиб келади. Ўта чарчаш – бу ҳолат касалликка олиб келади. Бунда асаб толаларини бузилиши, бош оғриши, хотиранинг сусайиши, уйқусизлик, иштаҳанинг бузилиши кузатилади. Ҳолдан тойишни олдини олиш учун иш тартиби ва дам олишни тўғри ташкиллаштириш керак. Ва жисмоний машқлар Бунда ишнинг кетма

кетлиги ва улар орасидаги танаффуслар катта аҳамиятга эга. Энг асосийси дам олишдаги фаолликдир. Бунда қисқа танаффус вақтида турли хил жисмоний машқлар ўтказилса мақсадга мувофиқ бўлади. Асаб толаларини тинчлантириш мақсадида мусиқа ишлатилади, психолог хонаси ташкил қилинади. Руҳан тинчлантиришнинг асосий элементларидан бири - бу аутоген машқлар бўлиб, инсон ўзини руҳан бошқариш ва жисмоний машқлар ёрдамида ўзини психологик тинчлантиришдир. Ақлий меҳнатни оқилона ташкил этиш чарчоқнинг олдини олишгина эмас, шу билан бирга ақлий меҳнат қобилиятини ошириш воситаси ҳамдир. Мунтазам чарчаш оқибатида олий нерв фаолиятининг нормал жараёнларига путур етади, нарв системаси ишдан чиқади. Шу боисдан ақлий меҳнатни ташкил этишда марказий нерв системасининг, айниқса, мижознинг алоҳида хусусиятларини ҳисобга олиш зарур.Бундай хусусиятларни И.М.Сеченов ва И.П.Павлов аниқлашган эди. Инсонларнинг кучига, феълига ва нерв жараёнларининг ҳаракатчанлигига, бош мия бўлимлари ҳамда биринчи ва иккинчи сигнал системалари ўртасидаги ўзаро таъсирга қараб, уларнинг асаб системаси турларини табақалаштирди ва 4 гуруҳга ажратди: 1. Сангвиниклар: кучли, барқарор, ҳаракатчан. Бундай кишиларда мия ярим шарларидаги қўзғалиш ва тормозланиш жараёни кучли бўлади. Улар ҳаётда ишчан, қувноқ ва анча шашқалоқ бўладилар. 2. Флегматиклар: кучли, барқарор, камҳаракат тип. Бу тоифа одамларда қўзғалишлар кучли, барқарор, лекин ҳаракатлар секинлашган бўлади. Бундай одамлар табиатига кўра, тинч, осойишта, хотиржам, сабр-тоқатли ва меҳнаткаш бўладилар. 3. Холериклар: кучли, ўта қўзғалувчан, беқарор. Бундай тоифадаги кишилар ғайратли, тез таъсирланувчан ва жиззаки бўладилар. 4. Меланхоликлар: бўшанг тип. Бу типга ғайратсиз, ҳаётдан доим нолиб юрадиган, ҳафсаласиз кишилар киради.

Одамлар асаб системасининг турлари ҳар хил бўлганлиги туфайли улардан бир хил хулқни, атрофдагиларга, буюмларга нисбатан бир хил муносабатда бўлишни талаб қилиб бўлмайди. Бу болаларнинг чарчаш даражасига, нормал иш қобилиятининг тикланиш вақтига ҳам боғлиқ. Ақлий меҳнатни бир неча туркумларга бўлиб қараш мақсадга мувофиқдир. Булар операторлик ишларини бошқариш, ижодий, тиббиёт ходимларининг меҳнати, ўқитувчилар меҳнати, ўқувчи ва талабалар меҳнати сифатида тавсифланиши мумкин. Масалан, операторлик меҳнати умумий ақлий меҳнат турлари ичида катта масъулият талаб қиладиган ва ниҳоятда кўп миқдордаги маълумотларни ўзига жамлаган ҳолда маълум ечимга келишни талаб қиладиган меҳнат тури ҳисобланади. Бу албатта инсон организмини асабий зўриқишга олиб келади. Дарс жадвалининг (кундалик ва ҳафталик) тўғри тузилиши чарчоқнинг олдини олишда таъсирчан воситадир. Инсон танасидаги биологик фаоллик сутка и давомида тахминан М ҳарфи шаклида кучайиб ва сусайиб туради. Кечаси сустлашган биологик фаоллик тонгги соат 04:00 лардан бошлаб кўтарила бошлайди ва эрталабки 07:00-08:00 ларда энг юқори даражага кўтарилади. Бу ҳолат соат 10:00-11:00 ларгача сақланади, соат 12:00-14:00 гача фаоллик сусайиб, соат 16:00-17:00 лардан у яна кўтарила бошлайди ва соат 20:00-21:00 ларгача давом этади. Соат 21:00 ларда биологик фаоллик анча сусайиб, соат 23:00 ларда энг паст даражада бўлади ва тонгги соат 04:00 гача давом этади. Шунинг учун кучли ақлий меҳнатни талаб этадиган фанларни дастлабки соатларга қўйиш керак. Иш қобилияти кун мобайнидагина эмас, ҳафта давомида ҳам ўзгариб туради. Ҳафта мобайнида иш қобилиятини кузатиш, унинг ҳар хил бўлишини кўрсатди. Шанба ва якшанба кунларидаги дам олишлар ҳисобига душанба куни организмни иш шароитига мослашиши қийинроқ бўлади. Ҳафтанинг чоршанба ва пайшанба кунлари ишчанлик энг юқори нуқтасига чиқади. Жума кунидан ишчанлик яна аста-секин пасая бошлайди. Шунинг учун душанба кунларига ижтимоий фанларни, сешанба, чоршанба ва пайшанба

кунларига кўпроқ диққат-эътиборни талаб қиладиган фанларни, Жума ва шанба кунларига осон ўзлаштириладиган фанларни дарс жадвалига қўйган маъқул. Долзарб ўқув йили охирида ўқувчиларнинг иш қобилияти пасаяди ва кун тартибидаги ҳар қандай ўзгаришлар уни янада сусайтиради, натижада ўзлаштириш ёмонлашади. Шу боисдан бу даврда вақтни шундай тақсимлаш керакки, ўқиш билан биргаликда дам ҳам олиб туриш лозим. Шунда иш қобилияти пасаймайди. Ақлий меҳнат қилиш жараёнида бош мия иши учун сарфланадиган энергия миқдори умумий организм сарфидан 15-20% ортиқ бўлади. Ақлий меҳнат жараёнида сарфланадиган энергия миқдори одамнинг асаб-эмоционал ҳолатига боғлиқ бўлади. Масалан: ўтириб овоз чиқариб ўқиш жараёнида энергия сарфи 48% га ортади, кўпчиликка маъруза ўқиганда 94% га ортади. Кўзга яқин тутиб ўқиш туфайли кўздаги аккомодация мушаклари ҳамда ҳаракатлантирувчи мушаклар зўриқади. Ўқиш пайтида кўз билан китоб орасидаги масофа 30 см дан кам бўлмаслиги керак. Кўз чарчаб қолмаслиги учун ҳар 20-30 минутлик ўқишдан сўнг 1-2 минут танаффус қилиб, узоқ- узоқларга, яшил дарахтларга қаралса, кўз ичи босими пасайиб, кўз дам олади. Меҳнат ва дам олиш оқилона олиб борилганда, чарчоқнинг олди олинади. Чарчоқнинг олдини олиш, юксак иш қобилиятини сақлаш, ўқувчилар саломатлигини мустаҳкамлашнинг бир нечта омили бор. Уларда бири – ҳаракат активлигидир.Дам олиш соатларида қилинадиган жисмоний меҳнат ҳам фойдали машғулот ҳисобланади. Талабаларнинг иш қобилиятини оширишда ва саломатлигини мустаҳкамлашда фаол дам олишнинг муҳим аҳамиятга эга эканини ҳисобга олиб, организмнинг етарлича дам олишга бўлган эҳтиёжини мутлақо камайтирмаслик керак. Бунда нормал уйқу асосий аҳамият касб этади. Ақлий меҳнат оқилона йўлга қўйилганда ақлий иш қобилияти ошади. Ақлий меҳнатда кун тартибини мақсадга мувофиқ тарзда, физиологик асосда тузиш тикланиш жараёнларини кучайтиришнинг самарали омили

ҳисобланади. Оқилона кун тартиби соғлом турмуш тарзининг асосидир. Кун тартибига доимий риоя қилиш инсоннинг асаб системаси ва бутун организмнинг тўлиқ ривожланишини таъминлайди, унинг турли касалликларга нисбатан қаршилигини кучайтиради, фаолият учун энергия ҳосил қилади. Кун тартибига шундай амал қилиш керакки, унда овқатланиш, ухлаш, дам олиш, очиқ ҳавода сайр қилиш, ўтириб ишлаш ва фаол ҳаракат, жисмоний машқлар ҳамда меҳнат фаолияти ўз вақтида бўлиши керак. Меҳнат инсонни 3 нарсадан асрайди: 1. Юрак сиқилишидан 2. Муҳтожликдан 3. Ёмон йўлга юришдан Инсоннинг саломатлигига ва психологик фаолиятига ижобий таъсир этадиган ичимликлар бор, буларга чой ва кофе киради. Бу суюқликлар инсонни тетик, бардам қилади, руҳий, ақлий ва жисмоний қобилиятни кучайтиради, юрак ишини жонлантиради. Инсоннинг самарали меҳнат фаолияти унинг психологик ҳолатига, соғлиғига, хавфсиз иш шароитига боғлиқдир. Аёллар ва ўсмирлар меҳнати. Аёллар ва ўсмирларнинг меҳнатида улар организмининг анатомик физиологик хусусиятларини ҳисобга олиш керак. Ўсмирлик даврида ҳаёт учун муҳим функциялар юқори бўлади, тез ўсиш ва тананинг физик ривожланиши юқори бўлади. Бу билан бир қаторда, бўғим аппарати ҳали нозик бўлади, мушаклар тез чарчаши кузатилади, нгафас олиш, қон-томир ва ҳазм қилиш тизимидаги бузилишлар кузатилиб туради. Меҳнат қонунларига асосан 16 ёшга тўлмаган ўсмирлар ишга қабул қилинмайди. Айрим шароитларда 15 ёшга тўлган ўсмирлар ФЗКУ (фабрика, завод касаба уюшмаси) рухсати билан ишга олинади. 16 ёшгача бўлган ўсмирлар учун – 24 соатлик иш ҳафтаси, 16-18 ёшгача бўлган ўсмирлар учун - 36 соат иш ҳафтаси белгиланади.

Ўсмирлар учун бир календарь ой миқдорида, йилнинг энг яхши даврларида ёки ўзи ҳоҳлаган вақтда дам олиш кунлари берилади. Тунги ишларда, ишдан кейин қолиб ишланадиган ишларда, дам олмш кунларида ўсмирлар меҳнатидан фойдаланиш таъқиқланади. Ўсмирлар соғлиғи учун зарарли моддалар ишлаб чиқарадиган ишларда уларни ишлатиш мумкин эмас. 18 ёшга тўлмаган ўсмир болаларга 16 кг гача, қизларга эса 10 кг гача бўлган оғирликдаги юкларни кўтариш рухсат этилади. Аёллар аъзоларининг баъзи хусусиятларини ва аёлларнинг оиладаги мавқеини ҳисобга олиб, қонунда улар учун маълум енгилликлар ва маҳсус қоидалар белгиланган. Аёллар соғлиғига зарар келтиришини ҳисобга олиб, баъзи бир ишларда аёллар меҳнатидан фойдаланиш таъқиқланади. Улар қўлда 20 кг гача бўлган юкни ва замбилғалтак билан 50 кг дан ошмаган юкни ташишлари мумкин. Фарзанд кўриши керак бўлган ва эмизикли аёлларга маҳсус енгилликлар туғдирилади. Бундай аёлларни ва 8 ёшгача болалари бўлган аёлларни тунги ишдан (соат 22:00 дан 06:00 гача), ишдан ташқари, дам олиш кунларидаги ишларга жалб қилиш ва ҳизмат сафарига юбориш таъқиқланади. Аёлларга кўзи ёриш олдидан ва кўзи ёргандан кейин белгиланган календарь кундан ҳақ тўланадиган дам олиш кунлари берилади. Бундан ташқари фарзанд кутаётган ва эмизикли аёллар учун бир қанча енгилликлар берилади. Саноат корхоналарида ишловчи аёллар учун бола эмизиш хоналари, душ хоналари, шахсий гигиена хоналари ташкил қилинади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ёрматов Ғ. Ё. ва бошқалар. Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги. Ўқув қўлланма. -T.: 2005. 2. Ў. Йўлдошев ва бошқалар. Меҳнатни мухофаза қилиш. -T.: Меҳнат, 2005. 3. Безопасность жизнедеятельности. /Под.ред. Михайлова Л.А. Киев – Харьков – Минск, 2007. 301 с. 4. Белов С. В. и др. " Безопасностъ жизнедеятелъности", "В ы сшая школа" , -М.: 1999. 5. Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни ва ходимлар саломатлигининг бошқа хил зарарланишини текшириш ва ҳисобга олиш тўғрисидаги Низом. Вазирлар Маҳкамасининг қарори №286, 06.06.1997, –Т.: 1997.

Похожие

Меҳнат муҳофазасининг ташкилий асослари

Ишлаб чиқариш санитарияси ва меҳнат гигиенаси қурилишда ишлаб чиқариш

Соглом турмуш тарзи асослари ва унинг хаёт фаолият хафсизлигини таъминлашдаги урни

Техника хавфсизлиги асослари. Меҳнат хавфсизлигини таминлашнинг техник воситалари

Саноат санитарияси ва касб гигиенаси