Ишлаб чикариш санитарияси асослари - БЖД - Рефераты

Ишлаб чикариш санитарияси асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

786 KB

Ишлаб чиқариш санитарияси асослари Режа: 1. Ишлаб чиқариш санитарияси ҳақида тушунча ва унинг вазифалари. 2. Ишлаб чиқариш шовқини ва титрашларни хусусиятлари ва уларни инсон организмига таъсири. 8. Зарарли моддалар ва нурларни инсон организмига таъсири ва улардан ҳимояланиш. 4. Чанг ва уни организмга таъсири.

1. Ишлаб чиқариш санитарияси ҳақида тушунча ва унинг вазифалари Ишлаб чиқариш санитарияси - ишчиларга зарарли ишлаб чиқариш омилларини таъсирини олдини олувчи воситалар, санитарик-техник гигиеник ва ташкилий тадбирлар системасидир. Ишлаб чиқариш санитариясида асосий эътибор инсонга ҳаво муҳити ва бевосита тегиш орқали салбий таъсир этадиган ишлаб чиқаришнинг зарарли омилларига қаратилади. Ҳаво орқали ишчига таъсир этадиган зарарлар, ноқулай микроиқлим, чанглар, газлар, шовқинлар, инфра ва ультратовушлар, иш жойларини ёки хонани етарлича бўлмаган ва жуда ҳам ёритилганлиги электромагнит, инфрақизил, ультрабинафша, радиоактив ва бошқа нурланишлар кўринишларида бўлиши мумкин. Инсонга зарарли омиллар уларга бевосита текканда ҳам салбий таъсир қилиши мумкин. Уларга қаттиқ ёки суюқ зарарли ,,моддали" ускуналар ёки жиҳозларни мисол қилиб келтириш мумкин. Очиқ майдонларда далада жараёнларни бажаришда ишчилар хавфсизлиги ва соғлиги метеорологик (ҳаво ҳароратининг юқори ёки пастлиги, шамол, ёмғир, қ ор, қуёш радиацияси ва бошқалар) шароитга ҳам боғлиқ бўлади. Ишлаб чиқариш санитариясининг вазифаси эса ишлаб чиқариш зарарларининг рухсат этилган даражаси асосида соғлом ва хавфсиз меҳнат шароитини яратишдир. Ишлаб чиқаришдаги зарарли омилларни рухсат этилган даражалари (РЭД) ёки миқдорлари (РЭМ), меҳнат шароит лари тавсифини бошқа оптимал кўрсаткичлари, ишлаб чиқариш объектлари ва хоналарига санитар талаблар махсус илмий-текшириш институтлари ва лабораторияларида ишлаб чиқилади ва тасдиқланади. Тасдиқланган талаблар эса қонун кучини олади ва стандартлар, санитар ва қурилиш нормалари ҳамда қоидалари кўринишида жорий этилади. Ишлаб чиқаришда соғлом ва хавфсиз меҳнат шароитини яратиш учун улардаги ҳар бир машина ва механизмлардаги иш шароити, хавфсизлик стандартлари ва нормаларига жавоб берилиши учун вазирликлар ва тегишли ташкилотлар ўзларининг асосий эътиборларини қаратадилар. Ишлаб чиқаришдаги мутахассисларнинг вазифаси эса қайд қилинган машиналарнинг ҳаммасида иш шароитини хавфсизлик стандартлари ва санитария нормалари талаби бўйича таминлашдан иборат. Ишлаб чиқаришдаги мутахассислар бу масалаларни муваффақиятли амалга ошириши учун ишлаб чиқариш шарои тидаги зарарли омиллар нинг хоссалари ҳақида , меҳнат шароитини таҳлил қилиш усллари бўйича ва улар асосида меҳнат шароитини яхшилаш ва ташкил этиш тадбирларни илмий асослаш учун етарлича назарий ва амалий билимларга эга бўлиши керак. 2. Ишлаб чиқариш шовқини ва титрашларни хусусиятлари ва уларни инсон организмига таъсири

Баъзи бир технологик жараёнлар, масалан, парчинлаш, пневматик асбоб билан қўйилган асбобларни ва қолипга солинган нарсаларни кесиш, штамповка қилиш, қўйилган буюмларни барабанларда тозалаш, моторларни синаб к ў ришдаги шовқинлар фақат эшитиш органигагина ёмон таъсир қилиб қолмай балки ишчининг асаб системасига ҳам ёмон таъсир кўрсатадиган қаттиқ овоз чиқаради. Шунинг учун ҳам ишлаб чиқаришда ҳосил бўладиган шовқинларга қарши курашиш профессионал гигиенанинг жиддий вазифаларидан ҳисобланади. Ҳозирги замон техника тараққиёти даврида саноат корхоналарида шовқинга қарши кураш масалалари муҳим масалалар қаторига киради. Бу масала асосан машинасозлик саноатида, транспорт воситаларини ишлатишда ва энергетика саноатида жуда жиддий масала бўлиб турибди. Шовқиннинг зарарли оқибатлари маълум. У биринчи навбатда ишлаб чиқаришда фаолият кўрсатаётган кишиларни руҳий толиқтиради, ишлаб чиқариш воситаларига хизмат кўрсатаётган ишчилар ва ишлаб чиқариш жараёнини бошқараётган операторлар ишига ҳалақит бериб, уларни хатоликларга йўл қўйишига сабаб бўлади. Бундай ташқари шовқин ишлаб чиқаришда жароҳатланишларни келтириб чиқарадиган асосий манба ҳамдир. Катта шовқин таъсирида инсоннинг асаб системалари зиркиллайди, эшитиш органининг фаолияти пасайиши кузатилади. Шу сабабли ишлаб чиқаришда шовқинни камайтириш муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Инсоннинг мавжуд бешта сезги органи ичида, эшитиш аъзоси ўзига хос аҳамиятга эгадир. Айнан эшитиш орқали инсон бошқа инсонлар билан мулоқат қилади, хавф-хатарни фарқлайди, англайди ва ўз маданиятини юксалтиради. Инсон ўзининг эшитиш сезгилари ёрдамида тоза товушларни, аралаш товушларни ва шовқинни фарқлайди. Тоза товуш бир хил частотадаги синусоидал тебранишлардан иборатдир. Бир секунддаги тебранишлар сони товуш частотаси деб аталади. Товуш частотаси физик олими Генрих Герц (1857-1894 й.й) шарафига “герц” (Гц) билан ўлчанади. Аралаш товуш бир неча тоза товушларнинг йиғиндисидан иборат. Шовқин эса ҳар хил частота ва тебранишдаги товушлар аралашмасидир. Товуш интенсивлигининг ўлчов бирлиги “Бел” қабул қилинган. У телефон яратилишининг асосчиси, Александр Гейама Бел (1847-1922) шарафига қўйилган. Турли баландликдаги ва частотадаги товушларнинг тартибсиз равишда қўшилиб эшитилиши шовқин деб аталади. Товуш (шовқин) физик ҳолат бўлиб ҳавода, сувда ва бошқа таранг муҳитда келиб чиқадиган тўлқинсимон ҳаракатлардан иборатдир. У товуш чиқарадиган жисмларнинг тебраниши натижасида ҳосил бўлади ва бизнинг эшитиш органи з ми томонидан қабул қилинади. Ритмларга риоя қилинган ҳолда мунтазам равишда келиб чиқадиган о ҳ анграбо товушларнинг тебраниши муси қ али товушлар деб аталади. Товушнинг (тоннинг, шовқиннинг) кучи ёки интенсивлигини перпендикуляр бўлган сатҳдан бир секунд ичида 1 см 2 орқали ўтадиган

товуш қуввати миқдори билан аниқланади. Товушнинг кучи қувват бирликларида-сек у ндиг а 1 см 2 га эрглар билан ўлчанади. Эрг бир дина куч билан қилинадиган иш, яъни бир грамм оғирликдаги массага 1 см/сек тезликни берадиган кучдан иборатдир. Товушлар тебраниш қувватини тўғридан-тўғри аниқлаш усуллари бўлмагани сабабли жисмлар устига тушадиган товуш тебранишидан ҳосил бўладиган босимлар билан ўлчанади. Товуш босимнинг бирлиги бар ҳисобланади ва бу 1 см 2 сатҳга 1 дина кучнинг тўғри келган босимидан ёки 0, 0001 атмосфера босимидан иборатдир. Нормал эшитишда инсоннинг эшитиш органи томонидан товуш тебранишларининг 16 дан 20000 герцгача частотаси қабул қилинади (Гц бир секундда бир тебраниш) шунда ҳам энг юқори чегара фақат ёш болаларга мосдир. У бало ғ атга етгани сари эшитиш органлари томонидан қабул қилинадиган товушларнинг частотаси борган сари камая боради ва ёши ўтиб қолганда 15000 Гц дан ошмайди. Инсон 800-4000 Гц частотали товушларни яхши эшитади, 16-100 Гц частотали товушларни сезиларли даражада эшитади. Товуш қувватининг минимал таъсири унинг билинар-билинмас сезгисини ҳосил қиладиган товуш кучига мос келади ва товушнинг эшитилиш буса ғ асида туради. Қувватнинг максимал таъсири оғриқ бўсағасига мос келади, товуш қуввати кейинчалик зўрайганда товушнинг кучайиши эшитилмай, балки иккала қулоқ ҳам зир қ ираб о ғ рий бошлайди. Маълум бўлишича эшитиш органи томонидан қабул қилинадиган товушнинг баландлиги товуш тебранишининг мутлоқ ўсишига параллел равишда кучайибгина бормай, унинг кучайиши логарифмга тахминан пропорционал ҳам экан. Шунинг учун ҳам товуш кучини ўлчаш учун логарифм системаси бирлигидан фойдаланилади. Масалан: 1000 Гц лик иккита товушни олиб к ў райлик. Улардан бири- эшитилиш бўсағасида турган товуш (0,000000001=10 -9 эрг/см 2 секунд), иккинчиси, қаттиқ айтилган сўзнинг товуши (0,01=10 -2 эрг/см 2 секунд). Иккинчи товушнинг кучини биринчисига бўлган нисбати: 10000000 000000001,0 01,0  ёки 7 9 2 10 10 10    кўринишида бўлади, яъни иккинчи товуш ўзининг физик қуввати билан биринчидан 10 7 марта ортиқ бўлади. Бу нисбат логарифм шкаласи бўйича 7 билан кўрсатилади. Товушларни ўлчашда логарифм бирлиги “Бел” термини билан белгиланади. Бу мисол иккинчи товуш кучининг биринчисига нисбати 7 бел миқдорини ташкил қилади. Одатда қулай б ў лсин учун белларда эмас, балки беллардан 10 марта кичикроқ бўлган миқдорлардан, яъни децибеллардан фойдаланилади. Демак юқоридаги мисолда иккинчи товуш кучининг биринчи товуш кучига нисбати 70 децибелни ташкил этади. Шундай қилиб, бир товушнинг иккинчи товушдан қанчалик катталигини децибеллар билан ҳисоблаб чиқариш учун, товуш қувватининг кўп миқдорини кам миқдорига бўлиш керак, бу нисбатнинг у нли

логарифмини ҳисоблаб чиқариб, олинган миқдорни 10 марта камайтириш керак. Lg 10  1 2 I I , (1) Қаттиқ шовқиннинг эшитиш органига ёмон таъсир қилиши туфайли шовқинли касб эгалари бўлган ишчиларда эшитиш қобилиятининг пасайиб кетишини қуйидаги статик маълумотлардан ҳам к ў риш мумкин. 1. -жадвал Қозон ясаш жараёнида фаолият кўрсатадиган ишчилар эшитиш қобилияти нинг пасайиши Иш стажи Нормал эшитадиган кишиларнинг сони, % да 1 йилгача 1-4 йилгача 5-9 йилгача 10-14 йилгача 15-19 йилгача 20-24 йилгача 25-29 йилгача 30 йил ва ундан ортиқ 99,0 76,3 50,0 33,0 20,0 10,0 8,7 4,7 Инсонни доимий юқори интенсивликдаги шовқин таъсирида бўлиши учун соғлигига таъсир этади, у тез чарчайди, руҳий реакция тезлиги камаяди, хотираси сусаяди. Шунингдек, шовқин инсонга диққатини бир жойга жамлашига ҳалақит қилади, ҳаракатида мувозанатни бузади, товуш ва ёруғлик сигналларини қабул қилиш қобилиятини сусайтиради ва натижада турли хил бахтсиз ҳодисаларни келиб чиқишига сабаб бўлади. Бундай ташқари шовқин қон босимининг ошишига, кўз қорачиғининг кенгайишига, ошқозон-ичак фаолиятининг бузилишига, юрак ва томир уришининг тезлашишига, асаб системасининг бузилишига, уйқусизликка ва эшитиш қобилиятининг бузилишига ҳам олиб келади. Айниқса инсон қулоғи эшитмайдиган шовқинлар-инфратовушлар (товуш частотаси 16 Гц дан кичик шовқинлар) ва ультратовушлар (товуш частотаси 20000 Гц дан катта) инсон соғлигига катта таъсир кўрсатади. Шовқин даражасини меъёрлаштириш ва ўлчаш. Шовқин даражасини меъёрлаштириш-шовқиннинг инсонга салбий таъсирини камайтиришга қаратилган асосий тадбирлардан бири ҳисобланади. Шовқиннинг инсон соғлигига таъсири унинг частотасига боғлиқ бўлганлиги сабабли, ҳар бир шовқин октава полосаси учун алоҳида рухсат этилган шовқин даражаси белгиланган. Шовқиннинг энг юқори рухсат этилган даражаси паст частоталар учун, рухсат этилган паст даражаси эса юқори частотали шовқинлар учун қабул қилинган. Масалан, энг кичик товуш босими назарий ва илмий ишлар бажариладиган иш жойлари учун

белгиланган бўлиб, у ўртача геометрик частота 8000 Гц бўлганда 30 дБ деб қабул қилинган. Энг юқори товуш босими эса доимий иш жойларида, ишлаб чиқариш бинолари, машина ва тракторларнинг кабиналари учун белгиланган бўлиб, у ўртача геометрик частота 63 Гц бўлганда 99 дБ га тенг. Шовқин даражасини аниқлаш учун Шум-1, ИШВ-1 маркали шовқин ўлчагичлардан фойдаланилади. Шовқинни спектр частотаси бўйича баҳолаш учун АШ-2М, АС-3 маркадаги частотали анилизаторлар ишлатилади. Ушбу анилизаторлар ўтказиш кенглиги бўйича октавали, ярим октавали, 1/3 октавали ва қисқа октавали бўлади. Шовқиндан ҳимоялаш воситалари ва усуллари. Шовқиндан ҳимоялаш усуллари турлича бўлиб, у биринчи навбатда шовқин манбасига ҳамда шовқин даражасига боғлиқ ҳолда танланади. Шовқинни инсон соғлигига ва иш қобилиятига салбий таъсирини бир усул орқали бартараф этиш мушкул бўлганлиги сабабли, амалда комплекс усуллардан фойдаланилади. Бундай комплекс усул ўз ичига қуйидаги тадбирларни бирлаштиради: -шовқинни унинг манбасида камайтириш ; -шовқиннинг тарқалиш йўналишини ўзгартириш; -бинонинг акустик ҳолатини яхшилаш; -ишлаб чиқариш бинолари ва участкаларини жойлашишини оқилона режалаштириш; -шовқинни тарқалиш йўлида камайтириш. Ушбу усуллар ичида шовқинни унинг манбаида камайтириш энг самарали йўл ҳисобланади. Шовқиннинг келиб чиқишига асосий сабаб машина ва механизм ёки унинг айрим қисмлари ҳаракати натижасида ҳавода эластик тўлқинлар ҳаракатини вужудга келтиради. Бундай тўлқинларнинг ҳосил бўлишига олиб келадиган ҳаракатланувчи қисмларни ўз навбатида механик, аэродинамик, гидродинамик ва электродинамик турларга бўлиб қараш мақсадга мувофиқдир. М ашина ва механизмларнинг ишлаш принципларидаги тавсифлари ва шовқин чиқаришга олиб келадиган омиллар ҳар хил бўлади. Шовқин ҳосил бўлишига сабаб бўладиган асосий бит т а банд ҳаммаси учун умумийдир. Бу машина ва механизмларни ишлатишда, таъмирлашда стандарт талабларига риоя қилишдир. Қайд қилинган тадбирларни амалга оширишда йўл қўйилган ноаниқликлар шовқин чиқишини асосий омили ҳисобланади. Механик шовқинлар. Ишлаб чиқаришда механик шовқин чиқарувчи омилларга қуйидагиларни мисол сифатида келтириш мумкин: ҳар хил машина механизмлар қисмларининг турли тезланишда ҳаракатланиши натижасида келиб чиқадиган инерция кучлари, бирикмалардаги зарба кучлари таъсирида; бирикмалардаги ишқаланиш кучлари, зарба йўли б илан ишлов бериш (тоблаш, штамповка); машина бажараётган ишга боғлиқ бўлмаган шовқинларга шарикли подшипниклар, тишли ғилдираклар, қайишли узатишлар ва механизмларнинг мувофиқлаштирилмаган айланма ҳаракат қилувчи қисмлари чиқараётган товушлар киради. Айланувчи қисмлар тебраниш частоталари n /60 нисбат б илан аниқланади.

Товуш босими айланиш тезлигига боғлиқ бўлади. Масалан, шарикли подшипникларнинг айланиш тезлиги n 1 дан n 2 (айл/мин)га кўпайса, шовқин қуйидагича аниқланади.1 2/ lg3, 23 n n L   Машина ва механизмларда, қурилмаларда, технологик линияларда шовқинни камайтириш, деталларни тайёрлаш сифатини ошириш, кам шовқин ҳосил қилувчи материаллардан фойдаланиш, узатмаларни тўғри танлаш, ейилган дет а лларни ўз вақтида алмаштириш ва шу каби йўллар орқали амалга оширилади. Масалан, думалаш подшипниклар и ни ишқаланиш подшибниклар и га алмаштириш шовқин даражасини 10…15 дБ га, тўғри тишли ғилдиракларни бошқа ғилдиракларга алмаштириш 10…12 дБ га, занжирли узатмалар ўрнига понасимон тасмали узатмалардан фойдаланиш 10…15 дБ га, тишли узатмаларни йиғиш сифатини ошириш 5…10 дБ га камайтиришга имкон беради. Бундай ташқари шовқин даражасини камайтиришда айланувчи деталларни балансирлаш ҳам муҳим роль ўйнайди. Маълумки, газлар ва суюқликларни қувурларда ҳаракатланиши натижасида шовқин ҳосил бўлади. Бундай ташқари, бундай шовқинлар шамоллаткичлар, компрессорлар, насослар ва ички ёнув двигателларини ишлаши вақтида ҳам юзага келади. Бундай аэрогидродинамик шовқинлар газлар ва суюқликларни уюрмасимон ҳаракати натижасида содир бўлганлиги сабабли, уларни манбасида камайтиришнинг самараси кам бўлади. Шу сабабли бундай шовқинлар даражаси унинг йўлига шовқинни сусайтирувчи қурилмалар ўрнатиш орқали камайтирилади. Электр қурилмалари ва машиналарда электромагнит характердаги шовқинлар юзага келади. Б ундай шовқинлар ҳосил бўлишининг асосий сабаби, ўзгарувчан магнит майдонлари таъсирида ферромагнит массаларнинг титраши ҳисобланади. Трансформаторлардаги бундай шовқинлар пакетларни зич жойлаштириш ва демфер (тебранишни пасайтирувчи, ютувчи) материаллардан фойдаланиш орқали камайтирилади. Иложи борича тишли ғилдиракли ва занжирли узатмаларни понасимон тасмали узатмалар билан алмаштириш лозим. Бунда биз шовқинни 10-14 дБ камайтириш имконияти яратилади. Шарикли потишипникларни сиргалувчи потишипниклар билан алмаштириш мақсадга мувофиқ, бу эса шовқинни 10-15 дБ га камайтиради. Иложи борича металлдан тайёрланган деталларни нометалл деталлар, масалан, капрон, текстолит, пластмасса деталлар билан алмаштириш ёки металл тишли ғилдираклар жуфтлиги ўрнига капрон текстолитдан ясалган ғирдираклар ўрнатиш шовқинни 10-12 дБ га камайтириши мумкин. Корпус деталларини тайёрлашда пластмасса материаллардан фойдаланиш , масалан, редуктор қопқоғи пластмассадан тайёрланганда паст частотадаги шовқинларни 2-6 дБ га, юқори частотадаги шовқинларни эса 7- 15 дБ га камайтиради. Металл деталларни танлаганда ҳар хил металларнинг ички қаршилиги турлича эканлигини ҳисобга олиш муҳим. Чунки ички

қаршиликнинг ўзгариши металл жарангдорлигини оширишга ёки камайтиришга ёрдам беради. Масалан, ч ў янга нисбатан пўлат жарангдор ҳисобланади. Баъзи бир қотишмалар жарангдорлиги кескин кам бўлиши билан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам бирикмаларда қотишмалардан фойдаланиш яхши натижа беради. Механизмларнинг айланувчи қисмларининг мутаносиблигини таминлаш зарур. Тош майдалаш қурилмаларида шовқинни камайтириш мақсадида унинг деворларини резинадан қилинган материаллар ёки асбестдан қилинган картон воситалари билан қоплаш мақсадга мувофиқдир. Аэродинамик шовқинлар. Ҳозирги замон техника тараққиёти даврида ҳаво ва суюқликларни бир жойдан иккинчи жойга юбориш ишлари кенг қўлланилмоқда. Бундай ишларни бажариш даврида ҳаво босими ҳосил қилиш ва уларни узатиш шовқин даражасини кучайиши билан кечади. Масалан, ветиляторлар, компрессорлар, газ турбиналари, ҳаво ва буғнинг босимини ошиб кетмаслигини таъминловчи сақлаш қурилмалари, ички ёнув двигателлари аэродинамик шовқин чиқариш манбалари ҳисобланади. Демак, аэродинамик шовқинларга айланувчи парраклар таъсирида ҳосил бўлган ҳаводаги босим ҳар хил йўналишлар бўйлаб ҳавонинг кескин ошувчи ҳаракат йўналишларини вужудга келтиради. Бу ҳаракатланаётган оқимда ҳар хил қаршиликлар туфайли айланма ҳаракат ҳодисалари вужудга келадики, бунда ҳаракатланаётган оқим системасида бир вақтнинг ўзида ҳам сиқилувчи, ҳам сийракланувчи қатламлар вужудга келади, бундай ҳодисалар навбатма-навбат такрорланиши, вақти-вақти билан ҳосил бўлиши ҳам мумкин. Бундай ҳаракатлар, атроф-муҳитга овоз тўлқинлари сифатида тарқалади. Бундай товуш айланувчи товуш деб юритилади. Айланувчи товушнинг частотаси қуйидаги формула бўйича аниқланади: ) / ( D n f   (2.) бу ерда: n -Струҳал сони, тажриба йўли билан аниқланади;  - оқимнинг тезлиги, м/с; D -шарсимон ва цилиндрсимон оқим йўналтирувчилар учун уларнинг диаметрлари. Айланувчи товуш частотаси таъсиридаги шовқин бирор бир мураккаб формадаги тўсиқни айланиб ўтганда текис спектр ҳосил қилади. Унинг босими қуйидагича аниқланади. Р=КС 2 х  V 6 Д 2 () Бунда: К-тўсиқ формаси ва оқим режимига боғлиқ бўлган коэффициент; С х – қаршилик коэффициенти. Ветиляторларнинг тарқатаётган шовқин даражаси қувватини аниқлаганда СНиП 11-12-77 (КН ва Х) асосида иш тутилади. Бунда вентилятор ҳосил қилаётган тўлиқ босим Н (кгс/м 2 ) ва унинг қувватига қараб ( Q м 3 /с) шовқин даражаси танлаб олинади. Бу даража ҳар хил ветиляторлар учун  =35…50 дБ ни ташкил этади.

L p = L +25 lgH +10 lgQ ( 4. ) Бошқа шовқин чиқарувчи аэродинамик системаларда шовқининг характери ва чиқаётган манбаига қараб, шунингдек, частоталарини ҳисобга олган ҳолда умумий махражга келтирилган йиғинди-шовқин даражаси аниқланади. Масалан, энг қаттиқ шовқин ҳосил қилувчи компрессорларда шовқин даражаси умумий йиғинди сифатида 135-145 дБ ни ташкил қилади. Бунда сўриш системасида н чиқаётган шовқин-юқори частотадаги дискрет тўлқинлардир. Гидродинамик шовқинлар. Гидродинамик шовқинларга суюқликларни насослар ёрдамида бир жойдан иккинчи жойга юборишда ҳосил бўладиган шовқинлар ни, асосан насоснинг ҳаракатлантирувчи қисмларининг носозлиги ва гидравлик зарбалар таъсирида келиб чиқадиган шовқинларни мисол қилиб келтириш мумкин. Бу шовқинларни йўқотишда мана шу шовқинларни келтириб чиқарувчи сабабларни, яъни насосларнинг ҳаракатланувчи исмларининг мутаносиблигини таминлаш, гидравлик зарбалар келиб чиқишини йўқотишга қаратилган чора-тадбирларни белгилаш зарур. Электромагнит шовқинлар. Электромагнит шовқинларнинг келиб чиқиши электр моторларда статор ва роторнинг ўзаро магнит майдонлари ҳосил қилишлари натижасида ротор айланиб магнит майдонни кесиб ўтиши билан ҳосил бўладиган тўлқинлар электромагнит шовқин сифатида тарқалади. Бу шовқинларни йўқотишга асосан электр моторларини конструктив ўзгартиришлар билан камайтирилишига эришилади. Масалан, ротор я к орининг тўғри пазлари ўрнига қийшиқ пазлар ўрнатиш яхши натижа беради. Электр машиналари ишлаганда, шунингдек, аэродинамик шовқинлар ҳам чиқади. Масалан, ротор айланганда ҳавони кескин тўлқинланиши аэродинамик шовқин сифатида тарқалади. Бундай ташқари механик шовқинлар ҳам бўлиши мумкинки, буни масалан, электр қабул қилувчи шеткаларни яхшилаб силлиқлаб ўрнатиш электродвигатель ишлаганда ажралаётган шовқинни 6-10 дБ га камайтиради. Ўта кучли шовқинда ишловчи қурилмаларни изоляциялашда товуш камайтирувчи экранлар ишлатилади. Ишлаб чиқариш биноларида шовқинни сусайтириш йўлларидан яна бир биноларга акустик ишлов бериш, бинолар ва цехларни тўғри жойлаштириш ҳисобланади. Товуш ютувчи материаллар сифатида капрон толалари, поролон ва бошқа ғовак материаллар ишлатилади. Бундай ғовак материаллар ўта ва юқори частотали шовқинларни максимал даражада ютади ва сусайтиради. Агар юқорида кўрсатилган усуллар орқали шовқинни ёки унинг даражасини сусайтириш ва меъёрлаштириш имконияти бўлмаса, шахсий ҳимоя воситаларидан, қулоқчинлардан (1.-расм) ва ватадан тайёрланган тампонлардан фойдаланилади.

Ишлаб чиқаришда титраш ва унинг кўринишлари. Машиналарнинг ёки унинг деталларини механик тебранишлари титраш деб юритилади. Давлат стандартига кўра титраш одамга узатишиш (таъсир этиш) усули, тасир йўналиши ва юзага келиш манбаи бўйича классификацияланади. -Одамга узатиш (таъсир этиш) усули бўйича титраш, умумий титраш (одам танасига таянч юза орқали узатилади) ва локал титрашларга (одам қўли орқали узатилади) бўлинади. 1.-расм. Шовқиндан ҳимояловчи қулоқчин: 1-пластмассали корпус; 2-шиша вата; 3-жипслаштирувчи прокладка; 4-чехол. -Тебраниш йўналиши бўйича титраш ортогонал координаталар системасининг ўқлари бўйлаб таъсир этувчи титрашларга бўлинади. -Юзага келиш манбаи бўйича титраш умумий титраш , транспорт титраш , технологик ва транспорт-технологик титрашларга бўлинади. Титраш частота, амплитуда ва тезлик билан характерланади. Титрашнинг б а рча диапазон частоталари октав полосаларига бўлинган яъни: 1; 2; 4; 8; 16; 32; 63; 125; 250; 1000; 2000 Гц. Бундай ташқари титрашни характерлашда титраш параметрлари даражаси ҳам қўлланилади. Титрашнинг асосий характеристикаси тебраниш тезлиги даражасининг спектрлари ҳисобланади. Тебраниш тезлиги даражаси L (дБ), L = 10 lg v д 2 / v 0 2 = 20 lg v д / v 0 , (5) тенгламаси орқали аниқланади. Бу ерда v д - ўлчаш нўқтасидаги тебранувчи тезлик; v 0 – тебранувчи тезликнинг бўсағаси (кучсиз) қиймати, v 0 =5 10 -8 м/с. Титрашнинг организмга таъсири. Титраш спектрида паст частотали титраш мавжуд бўлиб, инсон организмига салбий таъсир этади. Титраш таъсирида ишчиларнинг иш унумдорлиги пасаяди, жароҳатланиш сони ўсади. Айрим титраш кўринишлари асаб ва юрак системаларига ёмон таъсир этади. Айниқса инсонни айрим ички органлари

тебраниши частотасига мос тушадиган титрашлар жуда зарарли ҳисобланади. Локал титрашлар асаб мускуллари, таянч ҳаракатлантирувчи органларини жароҳатлайди ва титраш касаллигига олиб келади. Титрашнинг таъсирида инсон юрак фаолиятида чарчаш, оғриқлар пайдо бўлиши тормозланиш кузатилади. Шу билан бир вақтда титраш қон айланишига, эшитиш ва к ў риш органларига салбий таъсир этади. Титрашни нормалаш. Титрашни нормалаш билан уни инсон организмига салбий таъсирини олдини олиш мумкин. Титрашни таъсирини нормалашнинг қуйидаги 3 та талаби мавжуд: 1. ишлаш қобилиятини сақлаш; 2. қулайликни таминлаш; соғликни сақлаш ва хавфсизликни таминлаш. Титраш НВА-1, ИШВ-1 виброметрлари билан ўлчанади. Титраш параметрларининг ўзгариш диапозонлари бўйича унинг ҳақиқий қийматини логарифмик даража кўринишида ўлчаш қулайдир. Титрашнинг ўлчов бирлиги децибел (дБ) билан белгиланади. Титраш тезлигининг логарифмик даражаси L v (дБ) L v = 20 lg v тт / 5 10 -8 , (6.) формула бўйича аниқланади. Бу ерда v тт - тебраниш тезлигининг ҳақиқий қиймати, м/с; 5  10 -8 тебраниш тезлигининг бўсаға қиймати, м/с. Агар титрашни ўлчовчи мослама ти т рашни логарифмик даражасини дБ да кўрсатиб титраш нормаси м/с да берилган бўлса унда титрашнинг ўртача арифметик қиймати v тт (м/ c ) жадвал ёки формула б ў й и ча ҳисоблаб топилади. Яъни v ск = 5  10 -8  10 L v /20 , (7.) У ҳолда тебраниш тезланишнинг W ск (м/с 2 ўртача арифметик қиймати) ҳам шу каби формула билан ҳисобланади. W ск = 3  10 -4  10 L v /20 , (8) бу ерда 3  10 -4 тебраниш тезланишини бўсаға (таянч) қиймати. L w - мосламанинг кўрсатиши бўйича тебраниш тезланишининг логарифмик даражаси, дБ. Титрашнинг турли частоталари инсон организмига турлича таъсир қилади. Титровчи юзада тик турган одамга икки резонанс пики 5…12 Гц ва 17…25 Гц, ўтирган одамда эса бу 4-6 Гц частотада бўлади. Одамнинг боши учун титрашнинг резонанс частоталари 20…30 Гц атрофида бўлади.

Титрашдан ҳимоялаш. Титраш касаллиги олдини олишда титраш пайдо бўладиган манбада титрашнинг узатиш механизмларини кинематик схемаларини ўзгартириш, ҳаракатланаётган юкни мувозанатлаштириш, машиналарни йиғишда ва деталларни тайёрлашда ўлчамларда фарқни қисқартириш, тебранишларни ўчирувчи қурилмалардан фойдаланиш каби ташкилий-техник тадбирлар асосий тадбирлар ҳисобланади. Титраш касаллигига қарши курашишда энг самарали йўл титраш хавфи мавжуд машина ва механизмларни масофадан бошқариш ёки титраш хавфи юқори (ишлаб чиқариш) жараёнларни тўлиқ автоматлаштириш ҳисобланади. Қўлда ишлатиладиган механизациялашган, электрик ва пневматик қуроллардан фойдаланишда титрашдан ҳимояланиш учун ҳар хил титрашдан ҳимояловчи дасталар, қўлқоп ва бошқалар ишлатилади. Титрашни камайтиришда, техник тадбирларга қўшимча равишда, титраш касаллигини олдини олиш бўйича профилактик тадбирлар бажарилади. Бунинг учун титровчи қурол ва ускуналарда ишлашга 18 ёшдан кичик бўлмаган, тиббий кўрикдан ва йўриқномадан ўтган кишилар қўйилади. Ультратовуш ва инфрашовқиндан ҳимоялаш. Тебраниш тўлқинларининг такрорланиш тезлиги 16 Гц дан кам бўлган товушлар инфратовуш ва 20000 Гц дан юқориси эса ультратовушлар деб аталади. Товуш тўлқинларининг ҳавода тарқалиши жараёнида уларнинг қуввати муайян йўналишга қараб кучаяди. Шунинг учун уввати юза бирлигига бўлган нисбати билан аниқланади. Яъни Вт/м с Р I  2  , (9) бунда Р – товуш босимининг вақт бирлигидаги қиймати, Па;  - муҳитнинг зичлиги, кг/м 3 ; с-товушнинг тарқалиш тезлиги, м/с. Инфра ва ультратовушларнинг ишлатилиши ҳақида гап юритишдан олдин, ультратовушнинг ҳаётда ноўрин ишлатилиши, тирик мавжудотга нақадар хавфли эканлигини ҳаётий мисолда кўриб чи қ амиз. 1985 йили Лондон шаҳрининг отчопарида, 49 ёшли Джеймс Леминг исмли ихтирочи физик, ўзи ясаган ультратовуш милти ғ и ёрдамида қи ролича пойгасида биринчи бўлиб келаётган Гревилл C таркни 110 минг ф у нт стерлинг учун отидан қўлатади. Бунда катта тезликда чопиб келаётган от кутилмаганда йўналишини ўзгартириши натижасида чавандоз отдан қўлаб тушади. Кейинчалик судда Старкнинг айтишича, ў ша дақиқада унинг қўло ғ и мия қобиғини ёриб юборгудек кучли товуш импульсини сезган экан. Сўнгги вақтларда табиатдаги табиий ультратовушлардан бошқа товушлар ҳам пайдо бўлдики, улар сунъий қурилмалар ёрдамида ҳосил қилинади. Кўп ҳолларда улар қурилмалар ишлаши натижасида ҳосил бўлса, баъзан технологик мақсадлар учун махсус ҳосил қилинади. Масалан, ультратовуш медицинада ҳар хил касалликларни даволашда, саноатда ҳар хил деталларни тозалашда, электрольитик жараёнларни ва химиявий реакцияларни тезлатиш учун, қишлоқ хўжаликда уру ғ ларга ишлов

бериш ва таъмирлаш ишларида фойдаланилади. Инсонга юқори қувватли ультратовушларнинг доимий таъсири, уларни тез чарчашига, қулоқ ва бош оғриқларига, асаб, юрак қон томирлари системаларининг бузилишига олиб келиши мумкин. Шу сабабли ультратовуш чиқарадиган қурилмалар билан бевосита контактда ишлашга рухсат берилмайди. Улар одамлар ишлаётган хонадан, товушга қарши изоляцияланган бўлиши керак. Умумий хавфсизлик талаблари» (давлат стандарти) ишчи жойларда товуш босимини қуйидагича бўлишига рухсат этилади. 12500 Гц 75 дБ 16000 Гц 85 дБ 20000 Гц 110 дБ Ускунани таъмирлагандан сўнг ҳар йили товуш босими даражаси назорат қилиниши керак. Текширув шовқин ўлчагич билан амалга оширилади. Бунда унинг қулоқка тутиладиган қисми билан 5 см масофа қолиши керак. Инфратовуш тўлқинлари табиатда ер қимирлаганда, вулқон отилганда, денгиз тўлқини ва бўронларида ҳосил бўлади. Бундай товушлар замонавий ишлаб чиқаришда компрессорлар, дизел двигателлари, саноат шамоллаткичлари ва бошқа катта ўлчамли машиналар ва механизмлар ишлаганда ҳам ҳосил бўлади. Инфратовуш тўлқинлари инсоннинг меҳнат қобилиятини пасайтиради ва инсон организмига зарарли таъсир кўрсатади. Паст частотали тебранишнинг организмга узоқ вақт таъсири чарчаш, бош айланиш, танада оғриқ, уйқуни бузилишига, руҳий бузилишига, марказий асаб системасида ва ошқозонда қон айланишининг бузилишига олиб келади. И нсон қисқа вақтда 150 дБ гача босимли инфратовуш тўлқинини қабул қилиши мумкин. Ундан ортиғи айниқса, (2…10 Гц) частота диапозондагиси жуда хавфли ҳисобланади. Нафас олиш органи учун 1…3 Гц частотали инфратовуш тўлқини, мия учун 8 Гц, ошқозон учун 5…9 Гц инфратовушлар тўлқини хавфлидир. Инфратовушларни ўлчаш учун махсус инфратовуш микрафонларидан ва мосламаларидан фойдаланилади. Инфратовушларнинг зарарли таъсирини табиий профилактикасини муҳим тадбири, ишчиларни ишга қабул қилиш вақтида ва даврий тиббий кўриклардан ўтказиб туриш ҳисобланади. Зарарли моддалар ва нурларни инсон организмига таъсири ва улардан ҳимояланиш Ишлаб чиқаришдаги ишчи зоналар ҳавоси кўп ҳолларда технологик жараёнларнинг табиий заҳарлари билан ифлосланади. Печкаларда, қозонхоналарда ва ички ёнув двигателларида ёқилғиларни ёниши ис газини ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Масалан, қишлоқ хўжалигида қўлланиладиган кўпгина заҳарли моддалар, махсус моддалар ҳисобланиб ўсимликларни ҳосилдорлигини оширади,

уларнинг зарар кунандаларини эса ўлдиради. Улар таркибига минерал ўғитларни ва 150 хилга яқин заҳарли химикатларни киритиш мумкин. Булардан ташқари нефть маҳсулотлари, лак, бўёқ, кислоталар, ишқорларнинг хавфли буғлари, газлари ҳам мавжудки, улар ҳам қишлоқ. хўжалиги ва саноатда кенг қўлланилиб инсон учун хавфли моддалар эканини ўнутмаслик лозим. Айрим заҳарлар инсон организмига нафас олиш ва овқат қабул қилиш органлари орқали киради. Унча кўп бўлмаган миқдордаги заҳарли моддаларни (қўрғошин, симоб) узоқ вақтли таъсири узлуксиз касб ий заҳарланишга олиб келса, унинг катта миқдори ўткир заҳарланишга сабаб бўлади. Кўпгина заҳарли моддалар ҳароратининг ошиши билан суюқ ҳолатдан буғ ва газ ҳолатга осон ўтади ва шу кўринишда нафас олиш органлари орқали инсон организмига киради. Инсон ўпкасининг нафас олиш йўллари орқали бу моддалар ҳаво билан биргаликда қонга сўрилади ва катта қон айланиш системасига ўтиб, бошқа йўл билан организмга кирган шундай моддаларга нисбатан организмга 20 баравар кучли таъсир этади. Масалан, бензин хона ҳароратида 1 м 2 сиртдан 400 г/соат тезлик билан буғланади. Бошқа нефть маҳсулотларига нисбатан у организмни кўпроқ заҳарлайди. Бензиннинг концентрацияси ..4 г/м 3 бўлганда, ундан нафас олган киши 2...3 минутдан сўнг ютала бошлайди, кўзидан ёш оқиб, юришда мувозанати бузилади, 30...40 г/м 3 ли концентрацияси эса ..4 нафас олгандан сўнг заҳарланишга ва ҳушни йўқотишга олиб келади. Олтингугурт водороди ва аммиак янада хавфли ҳисобланади. Улар чорвачилик фермаларида ва гунг сақланадиган жойларда тўпланади. Баъзан уларнинг концентрацияси шунчалик юқори бўладики, гунг тўплаш жойларига тушиб, бир-икки нафас олиш билан киши ҳушини йўқотади. Айрим заҳарларли моддалар гази ва буғининг концентрацияси портлаши мумкинлиги билан хавфли дир. Масалан, 16...27% аммиак концентрацияси ва 0,76...5,03 % бензин концентрацияси портлайди. Шундай қилиб ишчиларнинг заҳарланишини, ёнғин чиқишини ва портлашни олдини олиш учун ишчи зоналар ҳавосидаги зарарли моддалар концентрациясини назорат қилиб туриш керак бўлади. Бунинг учун лаборатория ва экспресс усуллардан фойдаланилади. Лаборатория усулида иш жойидан олинган ифлос ҳавонинг кимёвий таркиби лабораторияда мукаммал текширилади. Экспресс усулда ҳаводаги зарарли модда концентрацияси бевосита иш жойида текшириладиган ҳавони индиқатор қувуридан ўтказиш орқали текширилади. Бу иш УГ-2 ( 2 -ра c м) ёки ГХ-2 газ таҳлил қилгичи ёрдамида амалга оширилади. Ҳаводаги зарарли газ ёки буғнинг концентрацияси аниқлангандан сўнг, у стандарт бўйича зарарли моддаларнинг ҳаводаги рухсат этилган концентрацияси билан таққосланади.

Бу иш агар зарарли модданинг ҳаводаги концентрацияси рухсат этилган нормадан ортиқ бўлса, ишчи зона ҳавосини тозалаш бўйича тадбирлар ўтказилади. Ишловчиларни газ, буғ ҳолатидаги ёки қаттиқ зарарли моддалардан ҳимоялашнинг энг самарали усули, зарарли иш ва технологик жараёнларни комплекс механизациялаштириш ва автоматлаштириш ҳисобланади. Зарарли моддалар инсон организмини жароҳатлаши, касб касалликларини келтириб чиқариши ва бошқа кўнгилсиз ҳолатларга олиб келиши мумкин. Организмга кириб унда ҳар хил бузилишлар, хасталиклар келтириб чиқарадиган кимёвий моддалар ишлаб чиқариш заҳарлари ҳисобланади. Улар газлар, буғлар, чанглар кўринишида бўлади. Саноат заҳарлари органик бўлмаган (галогенлар - хлор, бром ва бошқалар; олтингугурт бирикмалари - олтингугурт водород, олтингугуртли газ ва бошқалар; азот бирикмаси - аммиак, азот оксидлари ва бошқалар; фосфор ва унинг бирикмалари - фосфорли водород ва бошқалар) ва органик (бензол, спиртлар, оддий эфирлар) заҳарларга бўлинади. Биологик зарарли омиллар организмга ҳар хил таъсир кўрсатади. Буларга уларнинг аллергия, бош айланиши, кўнгил айниши, организмни қизиши ва бошқа таъсир кўринишларни мисол қилиб келтириш мумкин. 2 .-расм. УГ-2 газ та ҳ лил қ илгичи: 1-корпус; 2-с ў риш қ увури; 3- индикатор қ увури; 4-фильтирловчи патрон; 5-сильфон қ увури; 6- ампулали яшик.

Юқорида қайд қилинган омиллар таъсирини профилактикасига ишчи хона ҳавоси таркибидаги микроорганизмлар миқдорини камайтириш, дезинфекцияни қўллаш, бактерияга қарши лампалардан фойдаланиш; шамоллатиш системалари, кабиналар ва ускуналарни гермитизациясини яхшилаш, билан ҳаводаги органик чангларни миқдорини камайтириш, махсус кийимлардан фойдаланиш ва медицина назорати киради. Бундан ташқари организмга бошқа омиллар ҳам зарарли таъсир этади. Булар жумласига кислоталар, ишқорлар, ёнилғи мойлаш материаллари ва бошқалар киради. Масалан, бензин терига таъсир этиб уни яллиғлантириши, сурункали экземаларга сабаб бўлиши мумкин. Ёғлаш материаллари таъсирида ҳам терида экзема ва шунга ўхшаш асоратлар пайдо бўлиши мумкин. Бензин ва мойлаш материаллари буғидан заҳарланганда бош оғриши, кучсизланиш, к ў нгил айниши, юрак уриши ни тезлашиши, бош айланиши каби ўзгаришлар кузатилади. Бензин ва ёғлаш материаллари портлаши мумкинлиги билан ҳам хавфлидир. Улар билан ишлаганда газга қарши ниқоблар, махсус кийимлардан фойдаланиш тавсия этилади. Қўл териси ни биологик қўлқоплар билан ҳимоя қилиниши тавсия этилади. Қурилиш учун ишлаб чиқариш объектлари майдони қатор санитар талабларни ҳисобга олган ҳолда танланади. Буларга ичимлик сув манбаларини мавжудлиги, ботқоқликларни йўқлиги ва бошқалар киради. Корхона ҳудудида бинолар ва иншоотлар, уларни табиий ёритиш ва шамоллатиш мақсадида ёруғлик ва шамол йўналишига нисбатан қаратиб қ урилади. Ишлаб чиқариш қурилишлари атрофида аҳоли яшайдиган уйлар шамол эсадиган томондан қ урилади. Бунинг сабаби ишлаб чиқариш корхонасидан кўтарилаётган тутун, чанг, шовқин ва бошқаларни таъсирини камайтириш ҳисобланади. Ишлаб чиқариш корхоналари ёки қ у рилмалари ва аҳоли яшайдиган район ўртасида зарарли чиқиндилар характерига ва миқдорига боғлиқ, равишда 500-1000 м кенгликда санитар ҳимоя зонаси ташкил этилади. Ишлаб чиқариш хонасида ишлаётган ҳар бир ишловчига 15 м 3 дан кам бўлмаган майдон тўғри келиши керак. Унинг полдан шифтгача баландлиги эса 3,2 м дан кам бўлмаслиги керак. Ишлаб чиқаришда шовқинли ёки зарарли моддалар ажралиб турадиган жараёнларни алоҳида хонада жойлаштириш керак. Иш жойидаги поллар текис ва сирпанчиқ бўлмаслиги керак. Агар поллар совуқ, бўлса иш жойларида гилам ёки ёғоч панжара тўшалиши керак. Елвизакни олдини олиш учун ташқи эшикларда танбур ўрнатилиши керак ҳамда уларнинг эшикларини ўзи ёпиладиган қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ишлаб чиқариш ускуналари, верстаклар иш жойларида шундай жойлаштирилиши керакки, иш жойлари орасида 1 метр кенгликдаги ўтиш жойи қолиши керак. Санитар-маиший хона - бу шахсий ва махсус кийимлар учун шкафли ечинадиган, ювинадиган ва овқат ейдиган хона ҳисобланади. Бундан ташқари 300 дан ортиқ ишловчилар ишлайдиган корхоналарда фельдшерлик-

соғломлаштириш пункти бўлиши керак. Агар бир сменада корхонада 15 ёки ундан ортиқ, хотин-қизлар ишласа улар учун шахсий гигиена хонаси ҳам бўлиши керак. Ишлаб чиқаришда нурланишларнинг қуйидаги турлари тарқалган: инфрақизил, ультрабинафша, электромагнит ва ради о актив. Инфрақизил нурларнинг таъсир жойлари иссиқ цехлар, ультрабинафша нурларнинг манбаи қуёш, симоб-кварц лампалари, электропайванд ёйлари, электромагнит нурларининг манбаи эса радио тўлқинлар, электр узатиш тармоқлари ва ҳар хил юқори генераторлардир. Сўнгги йилларда қишлоқ хўжалик фани ва амалиётида сунъий радиоактив моддалар кенг тарқалмоқда. Улардан уруғларни, ўсимликларни, озиқ-овқат маҳсулотларини нурлашда, тупроқ унумдорлигини баҳолашда, ўғитларнинг самарадорлигини, микроэлементларнинг ролини, деталларни таъмирлаш сифати ва ёйилишига чидамлилигини баҳолашда фойдаланилади. Инфрақизил нурлар организмни қизишга, ультрабинафша нурланиш эса тери ости тўқималарида биологик ўзгаришларга олиб келади. Энг хавфли нурланиш ультра юқори частотали (УЮЧ) электромагнитли ва генераторлардаги жуда юқори частотали (ЖЮЧ) нурланишлар ҳисобланади ва улар радиолакаторларда, ядровий физикада, телевиденияларда, медицинада, металлар г а термик ишлов беришларда кенг фойдаланилади. Юқори ва ультраюқори частоталар майдонларининг ишчи хоналардаги манбалари энергияларни узатиш тармоқлари, индукцион катушка, конденсаторлар ва тебранувчи контурларни экранлаштирилмаган элементлари бўлиши мумкин. 2. -жадвал Саноат частотасидаги электр майдонининг инсонга таъсирини гигиеник нормаси Электр майдони кучланганлиги кВ/м Инсонни бир суткада электр майдонида бўлиши, минут 5 дан катта 5…10 10…15 15…20 20…25 Чегараланмаган 180 дан кўпмас 90 дан кўпмас 10 дан кўпмас 5 дан кўпмас

Юқори частотали (ЮЧ) ва ультраюқори частоталарнинг электромагнит майдонлари таъсирида марказий асаб системаси фаолияти бузилади, организмда умумий кучсизлик, тез чарчаш, бош оғриғи, уйқусизлик, юрак урушининг секинлашиши ва қон босимининг пасайиши кузатилади. Электромагнит тебранишларнинг инсон организмига таъсирини олдини олиш учун санитар қоидалар билан нурланишни рухсат этиладиган энг кам миқдори белгиланган. Нурлантирувчи қурилмалар (ЮЧ, УЮС, ЖЮЧ) даги электромагнит тебранишлар интенсивлиги метрга вольтларда В/ м (электр майдони кучланганлиги), метрга амперларда–А/м (магнит майдони кучланганлиги) ва 1см 2 га микроваттларда–мкВт/см 2 (энергия оқими зичлиги) баҳоланади. Электр қурилмаларига хизмат кўрсатишдаги меҳнат режими ва электромагнит тебраниш параметрларининг хавфсиз чегараси қуйидаги жадвалда келтирилган. Одамлар меҳнати жараёнида бўладиган барча зоналарда электр майдонининг кучланганлигини назорат қилиш ПЗ-1 мосламаси билан амалга оширилади. Электр майдонидан ҳимоялаш ҳар хил экранловчи қурилмалар ва махсус экранловчи кийимлар ёрдамида амалга оширилади ва улар албатта ерга уланиши керак. Бунда ерга улагич қаршилиги 10 Ом дан юқори бўлмаслиги керак. Электромагнит майдонлари (ЭММ) ҳимояланишнинг энг самарали усуллари уларнинг манбаини экранлаштириш, масофадан бошқариш ва шахсий ҳимоя воситаларини қўллаш ҳисобланади. Электромагнит тебранишидан ҳимоялашнинг асосий воситаси нурланиш манбаларининг ёпиқ темир деворли камера ёки майда металл тўрли камера ёрдамида экранлаштиришдир. Индивидуал восита сифатида экранловчи кийимдан фойдаланилади. Кўзни ҳимоялаш учун латундан майда тўрли кўз ойнак тавсия этилади. ЮЧ ва УЮЧ қурилмаларга хизмат кўрсатувчи ишчилар бир йилда бир марта, ЖЮЧ қурилмаларига хизмат кўрсатувчи ишчилар эса 6 ойда бир марта тиббий кўрикдан ўтказилади. Бундай ташқари ЖЮЧ қурилмаларга хизмат қилувчи ишчиларга ишларида ҳар йили икки ойлик танаффус берилади. Нурланишларнинг ичида энг хавфлиси радиоактив нурланиш ҳисобланади. Унинг таъсири марказий асаб системасида, қонда, қон ҳосил қилиш органларида, қон томирларда ва бошқа жойларда комплекс оғир ўзгаришларга олиб келадиган нурланиш касалликларига олиб келиши мумкин. Бу касалликнинг характерли белгилари организмдаги эзилган ҳолат, бош айланиши, к ў нгил айниши, умумий кучсизлик ва бошқалар ҳисобланади. Радиоактив нурлардан нурланиш ички ва ташқи бўлиши мумкин. Ички нурланиш организмни ичкарисига радиоактив буғлар, газлар ва аэрозолли ҳаводан нафас олган ҳамда озиқ-овқат маҳсулотлари билан радиоактив моддалар кирганда юз беради. Ташқи радиоактив нурланишдан ҳимояланиш унинг манбаини экранлаштириш билан ҳал этилади. Ички радиоактив нурланиш д ан махсус

профилактик тадбирлар ёрдамида ва махсус санитар гигиеник режимни сақлаш билан ҳимояланилади . 4. Чанг ва уни организмга таъсири Давлат стандартига кўра ишчининг доимий ёки вақтинчалик бўладиган иш жойидаги пол сатҳидан 2 м баландлик ишчи зона ҳисобланади. Трактор, комбайн ва бошқа машиналарнинг кабиналари ичидаги фазо ҳам иш жойи ҳисобланади. Кўп ҳолларда ишлаб чиқаришда ишчи зоналар чанг билан ифлосланади. Айниқса ҳар хил экинларни комбайн билан йигиштиришда, донларни тозалашда, ерга ишлов беришда, озиқалар тайёрлашда, худди шунингдек ҳайвонларни боқишда чангларнинг ҳаводаги миқдори интенсив равишда ошади. Қаттиқ модданинг ҳавода муаллақ ҳолатда бўла оладиган энг майда заррачалари чанг деб аталади. Ҳаводаги чанглар аспираторлар ёрдамида аниқланади. Чангларнинг зарралари органик (ўсимлик ва ҳайвон чанглари), органик бўлмаган (минерал ва металл чанглари) ва аралашган ҳолда бўлиши мумкин. Чанг кўзга, нафас олиш йўлларига, ўпкага ва терига зарарли таъсир қилади. Чангларнинг физик ва химиявий хоссалари уларнинг дисперслиги, ер силкиниш заррачаларнинг шакли, эриш қобилияти ҳамда химиявий таркибига боғлиқ. Чангларнинг ҳавода муаллақ ҳолатда бўлиши давомийлиги, нафас олиш органларига кириб бориш чуқурлиги, физик ва химиявий фаоллиги ва бошқа хоссалари чанг заррачаларининг ўлчамларига боғлиқ бўлади. Ўлчами 200 мк дан катта чанг заррачалари тез ўтиради. Ўлчами 200 мк дан кичик (0,1 мк гача) чанг заррачалари ҳавонинг қаршилиги туфайли секин ўтиради. Ўлчами 0,1 мк дан кичик (кўзга кўринмайдиган) чанг заррачалари деярли ўтирмайди ва ҳавода тартибсиз ҳаракатда бўлади. Бундай чангларни нафас олиш органлари орқали ички организмларга кириши эҳтимоли катта. Модда қанчалик қаттиқ ва унинг майдаланиши қанчалик интенсив бўлса, унинг дисперслик даражаси шунчалик юқори ва инсон организмига таъсири шунчалик зарарли бўлади. Қурилиш корхоналарининг ишлаб чиқариш хоналари ҳавосида 70-80 % 5 мк гача катталикдаги чанг заррачалари бўлади. Чангнинг биологик фаоллиги хусусан унинг инсон организимига таъсири га , химиявий таркибига боғлиқ. Чангнинг дисперслиги ортиши, яъни майдаланган моддаларнинг солиштирма сиртининг катталашиши билан унинг химиявий фаоллиги ортади. Чангнинг эрувчанлиги катта аҳамиятга эга. Заҳарли чангларнинг ҳужайра суюқликларида яхши эрувчанлиги жуда зарарли ҳисобланади. Катталиги 5 мк бўлган ва ундан катта чанг заррачалари юқори нафас олиш йўлларида, бу р ун бўшлиғида ушланиб қолади ва улар шиллиқ пардани шикастлайди, ялли ғ лайди. Бу ҳолнинг олди олинмаса у зўрайиб бурун бўшлиғининг тозалаш (фильтрлаш) хусусияти пасаяди. Ўлчами 5 мк дан кичик чанг заррачалари ўпкага кириб боради. Нафас олиш йўлларига чуқур

кириб, бу ерда узоқ туриб қолган чанглар ҳар хил оғир касалликларни келтириб чиқаради. Ишлаб чиқаришда чанг ҳосил бўлишига ва унинг инсон организмига зарарли таъсир қилишига қарши кураш тадбирлари қуйидаги йўналишларда олиб борилиши зарур: 1. чанг ҳосил бўлишини бутунлай йўқотадиган технологик жараёнларни такомиллаштириш; 2.аппаратлар, жиҳозлар, элеваторлар, транспортёрлар, шнеклар, бўнкерлар ва ҳакозаларни герметиклаш; қўлда майдалаш ишларини механизациялаштириш; 4.қурилишда гидрочангсизлантиргич, пневмотранспортлардан кенг фойдаланиш; 5.чангларга қарши шамоллаткичлар ўрнатиш, чанг манбаларини изолация қилиш; 6.хонани нам усулда тозалаш; 7.ишчиларни индивидуал ҳимоя воситалари билан таминлаш. Қишлоқ хўжалигида эса буларга қўшимча равишда герметик кабиналардан фойдаланиш ва унга мажбурий ҳолда тоза ҳавони узатиш ҳамда унинг микроиқлим параметрларини яхшилашни амалга ошириш жуда фойдали ҳисобланади. Адабиётлар (3, 4, 5, 6, 7, 8) Таянч сўзлар: меҳнат гигиенаси, микроиқлим, зарарли омиллар, шовқин, титраш, ноқулай микроиқлим, ультратовуш, инфратовуш, зарали модда. Назорат саволлари 1. Ишлаб чиқариш санитарияси нима? 2. Инсонга зарарли омиллар қандай йўл билан таъсир қилади? Ноқулай микроиқлим нима? 4. Микроиқлим деганда нимани тушунасиз? 5. Шовқин нима, унинг қандай зарарли таъсиридан қандай ҳимояланиш мумкин? 6. Ишлаб чиқаришда титраш, унинг организмга таъсири ва унинг зарарли таъсиридан ҳимояланиш ҳақида тушунчангиз? 7. Ультра ва инфратовушлар нима? Ишлаб чиқаришдаги зарарли моддалар ва уларнинг организмга таъсирини айтинг? 9. Ишлаб чиқариш чанглари ва уларни организмга зарарли таъсирини айтинг? 10. Чангларни зарарли таъсирини камайтириш учун қандай тадбирларни амалга ошириш керак?

9-Маъруза. Ишлаб чиқаришда шамоллатиш, иситиш ва ёритиш. Шахсий ҳимоя воситалари Режа: 9.1.Шамоллатишнинг кўринишлари ва унинг қурилмаси. 9 .2.Ишлаб чиқаришда иситиш. Иситиш системасининг кўринишлари. 9 .Ишлаб чиқаришда ёритиш . Ёритишни турлари ва уларга асосий талаблар. 9 .4. Ш ахсий ҳимоя воситалари. 9 .1. Шамоллатишнинг кўринишлари ва унинг қурилмаси Ишлаб чиқаришда шамоллатиш - бу давлат стандарти талабига мос ҳолда, хоналардан ортиқча иссиқликни, намликни, чангларни, зарарли газлар ва буғларни чиқариш ва микроиқлимни яратиш учун зарур қурилмалар системасидир. 9 . 1.- р асм. Ҳавони киритиш ва чиқариш механик шамоллаткичлари. 1-ҳаво қабул килгич; 2-ҳаво узаткичлар; 3-фильтр; 4-калорифер; 5-марказдан қочма шамоллаткич; 6-ҳавони хонага киритиш тешиклари; 7-ҳавони хонадан чиқариш тешиклари; 8-ростлаш клапани; 9-ҳавони чиқариш қурилмаси; 10- ҳаво айланишини таъминловчи узатиш қурилмаси; 11-хона. Хоналардаги ҳаво алмашинувини ички ва ташқи ҳаво ҳарорат и ва босимни фарқи ҳисобига табиий йўл билан дарчалардан ва шу мақсаддаги қувурлар орқали амалга оширилади. Бундай шамоллатиш табиий шамоллатиш ёки аэрация дейилади. Шамоллаткичлар хонага ҳавони узатиши ва хонадан ҳавони чиқариши ёки бир вақтда бунинг ҳар иккаласини амалга ошириши мумкин (9.1.-расм). Шамоллаткичлар ишлатиш жойига қараб умумий ва маҳаллий шамоллаткичларга бўлинади.

Умумлаштирувчи шамоллаткич бутун хонадаги ҳавони алмаштирса, маҳаллий шамоллаткич эса маьлум бир жойлардаги ҳавони алмаштиради (9.2.- расм). Шамоллаткичнинг самарадорлиги шамоллатиш қурилмасининг қувватига ва ҳаво алмаштиришни ташкил этишнинг маълум қоидаларига риоя қилишга боғлиқ бўлади. Х о н а д а н ч и қ а р и л а ё т г а н ҳ а в о н и б е в о с и т а зарарлиликлар ажралаётган жойдан ёки ифлосланган зонадан олиш керак. Бунда хонадан чиқарилаётган ифлос ҳаво оқимини одамлар нафас оладиган зона орқали ёки одамлар тез-тез бўладиган зонадан ўтишига йўл қўймаслик керак. Хонадан ташқарига чиқариладиган ифлос ҳавони шамол оқими яхши бўлган томонга чиқариш лозим. Ҳаво алмашувини аниқлаш. Шамоллатишни лойиҳалаш хоналарда ёки иш жойларида ҳаво алмашувини аниқлашдан бошланади. Бунда климатик зона, йилнинг фасли, ҳаво муҳитидаги ортиқча иссиқлик, намлик, газлар, чанглар ва бошқалар ҳисобга олинади. Агар хонадан бир вақтда бир неча зарарли моддалар ажралиб бир йўналишга йўналаётган бўлса умумалмашинув шамоллатиш ҳисоби ҳар бир моддани хавфсиз концентрациягача тушириш учун зарур ҳаво ҳажмларини умумлаштириш йўли билан амалга оширилади. Агар бир вақтда хонадан ҳар томонга йўналган бир неча зарарли моддалар ажралаётган бўлса, ҳаво алмаш ин уви уларни ҳар бири учун алоҳида ҳисобланади ва сўнг шамоллатишни ҳисоблашда юқорида бажарилган ҳисобларни энг катта қиймати қабул қилинади. 9.2.-расм. С ў риш қ урилмаси. Чапдаги -тўғри; ў нгдаги - нотўғри.

Нормал микроиқлимли хоналар ва зарарли моддалар бўлмаган ёки зарарли моддаларни ҳаводаги миқдори рухсат этилган нормада бўлган хоналарда, ҳаво алмашинуви ишловчилар сонини п и бир ишчига норма бўйича тўғри келадиган ҳаво миқдорига W м кўпайтириш йўли билан аниқланади. Яъни W = n и W м м 3 /соат (9.1.) Хонадан газ ва чанг кўринишидаги зарарлиликларни чиқариш учун ҳаво алмашинуви W гч W гч =В гч /(В хх -В хк ) (9.2.) бу ерда В гч -хонадан ажралаётган зарарли моддани миқдори, мг/соат; В хх -хона ҳавосидаги зарарли моддаларни рухсат этилган миқдори, мг/м 3 ; В хк - хонага кираётган ҳаво таркибидаги зарарли модданинг миқдори, мг/м Бўёқ ишларида ажралаётган зарарли буғ ва эритувчиларнинг В б.эр миқдори( г/соат) B б.эр =0,01 Sm эр q c , (9.) бу ерда S -буюмнинг бўяладиган юзаси майдони, м 2 ; m эр -бўёқдаги учувчи эритмаларнинг ҳиссаси, % ; q c -1 м 2 буяладиган юзага лак, бўёқ материалларини сарфи (пуркашда q c =60 - 90 г/ м 2 ёки шё тка билан бўяшда q c =100 - 180 г/м 2 ), Ички ёнув двигателлари ишлаганда ҳавога ажралиб чиқадиган зарарли моддаларнинг В дв (углерод оксиди, азот ва альдегид оксидлари) миқдори ( кг/ соат). В дв = (A 1 +B 1 V дв ) q х t/6000, (9.4.) бу ерда А 1 ва Б 1 тенг коэффициентлар : карбюраторли двигателлар учун А 1 =9, Б 1 =12; дизел двигателлар учун А 1 =160, Б 1 =13,5; V дв - двигател цилиндрларининг ишчи ҳажми , л ; q х - ишланган газлардаги зарарли моддаларни ҳажмий ҳиссаси ( карбюраторли двигателлар учун - углерод оксиди – 4…6 %, дизел двигателлари учун углерод оксиди 0,05…0,07 %, азот оксиди 0,007…0,009 %, алдегид оксиди 0,035…0,050 % қабул қилинади ); t- двигателнинг иш вақти . Айрим қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш хоналарида , масалан темирчилик хонасида , озиқа цехларида , иссиқхоналарда ва шунга ўхшашларда ортиқча иссиқлик ажралиши к у затилади . Ортиқча иссиқликни чиқариш учун ҳаво алмашинуви W и ( м 3 / соат ) W и =3,6Q op т /C р BH (t BB -t BH ), (9.5.) бу ерда Q o рт - хонадаги манбалардан ажралган ортиқча иссиқликнинг умумий миқдори , Вт ; С - қуруқ ҳавонинг иссиқлик сиғими ( тахминан 1 ж / кг каллорияга

тенг ); р вн - хонага кирадиган ҳаво зичлиги кг / м 3 , t в в - давлат стандартига мос ҳолда хона ҳарорати , ° С ; t вн - ташқи ҳавонинг ҳисобий ҳарорати ,° С . Табиий шамоллатиш . Санитар нормаларга мос ҳолда барча хоналар табиий шамоллатиш мўлжалланган бўлиши керак . Хонада ҳавонинг табиий ҳаракатланиши ҳаводаги зичликларнинг фарқига кўра ва ташқи ҳаво билан ички ҳаво босими фарқлари ҳисобига юз беради (9.- расм ). Табиий шамоллатиш хоналарнинг чиқариш каналлари, шахталари ва дарчалари орқали амалга оширилади. Булар ўз навбатида, хонадан ката ҳажмдаги ҳавони чиқариш ва унга киритишни механик шамоллаткичларсиз амалга оширади ва бундай ташқари у механик шамоллатиш системасидан арзондир. Табиий шамоллатиш иссиқ цехлардан ортиқча иссиқликни чиқаришнинг энг яхши воситаси ҳисобланади. Бу шамоллатишнинг камчилиги ҳароратига, шамолнинг кучи ва йўналишига, т абиий ҳаво алмашиниши қурилмаларини ишлаш характерига 9.-расм. Ҳаво зичлиги ҳар хиллиги ҳисобига амалга ошадиган ҳаво алмашиш схемаси. кўра ташкиллаштирилган ва ташкиллаштирилмаган турларга бўлинади. Агар шамоллатиш қурилмаларида ҳаво оқими йўналишини миқдорини ростловчи мосламалар ўрнатилган бўлса, бундай шамоллатиш системаси ташкиллаштирилган деб аталади. 9.4. -расм. Шамол ён томондан б ў лганда бино аэрацияси.

Ҳавонинг тортиш кучини ошириш мақсадида дефлекторлардан фойдаланилади. У шамоллатиш каналларининг юқори қисмига ўрнатилади. Ҳаво оқими дефлектор орқали ўтиши натижасида ҳаво каналларида сийракланиш ҳосил бўлади ва бунинг таъсирида каналда ҳавонинг тезлиги ошади. Дефлекторнинг диаметри қуйидагича аниқланади: Д=0,0188Д Д W / , (9.6.) бу ерда W д -дефлекторнинг иш унумдорлиги, м 3 /с; Д  -ҳавонинг дефлектордаги тезлиги, м/с. Ҳисоб ишларида Д  =(0,2-0,4)  х қабул қилиниши мумкин. Бу ерда  х -ҳавонинг тезлиги, м/с. Табиий ҳаво алмашиниш қурилмаларининг ишлаши самарадорлиги улардан қанчалик тўғри фойдаланиш даражасига боғлиқ. Шунинг учун табиий ҳаво алмашиниш қурилмаларининг элементлари ўрнатилиб бўлингач, улар синовдан ўтказилиши лозим. Бунинг учун ҳаво алмашиниши кўзда тутилган каналлар ва туйнуклар очиб қўйилади ҳамда уларнинг юзаси аниқланади. Ҳаво ўтиш йўлининг ўртасига анемометр ўрнатилиб, ҳавонинг тезлиги ўлчанади. Шамоллатиш қурилмасининг иш унумдорлиги олинган натижалар асосида қуйидагича топилади: W T =3600  ан. х S XT , (9.7.) бу ерда  ан. х -анемометр кўрсатиши бўйича ҳавонинг тезлиги, м/с; S XT –ҳаво ўтиш туйнукларининг умумий юзаси, м 2 . Синашнинг умумий давомийлиги цехдаги турғун технологик жараёнида 1,5…2,0 соатни ташкил этиши керак. Ҳавонинг намлиги туйнукда ўрнатилган психрометрлар ёрдамида аниқланади. Хонага ҳар хил туйнукдан кираётган ҳавонинг намлиги бир хил бўлганлиги сабабли у битта психрометр билан ўлчанади, хонадан чиқаётган ҳавонинг намлиги эса бир нечта психрометр билан ўлчанади. Хонага кираётган ва чиқаётган ҳавонинг массаси G х (кг/соат) текширишлар натижаси асосида қуйидагига аниқланади: G х = W 1 х , (9.) бу ерда р х -хонага киритилаётган ёки чиқарилаётган ҳавонинг зичлиги.

Механик шамоллатишнинг Механик шамоллатиш ускуналари. Механик шамоллатиш системаларида ҳавонинг бир жойдан иккинчи жойга кўчиши марказдан қочма ва ўқли шамоллаткичлар ёки эжекторлар ёрдамида амалга оширилади (9.5.- расм). Марказдан қочма шамоллаткичда куракли ишчи ғилдирак чиғаноқсимон кожухда, ўқли шамоллаткич эса цилиндрик кожухда жойлашган бўлади. М арказдан қочма шамоллаткичлар паст босимли (1000 Па гача), ўрта (1000 дан 3000 Па гача) ва юқори босимли (3000 дан 15000 Па гача) бўлади. Хонага кирадиган ҳаво калорифер ёрдамида иситилади. Ҳавони совут иш учун эса икки типдаги ҳавони енгиллаштириш совутувчилардан фойдаланилади: сиртқи ва контактли. Сиртқи совутувчилар тузилиши бўйича калориферларга ўхшаш бўлади ва уларда совуқлик ташувчилар сифатида совуқ сув, аммиак ёки фреонлар хизмат қилади, ҳавони к онтактли совут иш су ғ ориш камерасининг ёмғирли б ў шли ғ идан ҳавони ўтиши орқали амалга оширилади. 1 0 .9.5.- расм. Эжектор: 1-найчи қ увури. 2- ҳ авони енгиллашти-риш камераси. 3- ҳ авони аралаштирувчи камераси. 9.6.-расм. Циклон.

Ҳавони к ондиционирлаш. Оддий шамоллатиш системаси одамлар Шамоллатиш системасида ҳавони тозалаш қурилмаси муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун ҳаво махсус чанг ушлагич ва фильтрдан ўтказ илади. Чанг ушлагични кенг тарқалгани циклон ҳисобланади (9.6.-расм). Саноат матодан, қоғоздан, мойли электрик ва ультратовушли фильтрлар ишлаб чиқарилади. Мойли фильтрни фильтрловчи элементи мойга ботирилган металл т ў р ҳисобланади. Шамоллаткичлар ишчилар ишлаётган зоналарда ҳавонинг барча параметрларини бирдан таъминлай олмайди. Бу вазифаларни фақат кондиционерлар бажара олиши мумкин. Улар ҳарорат ни, намликни, ҳавони кўзғалувчанлиги ва тозалиги унинг азонлашганлиги ва ионлашганлигини а в т о м а т и к р о с т л а ш и м у м к и н . Т ўл и қ с и з к ондиционирлашда саналган жараёнларни бир қисми, тўлиқ кондиционларлашда эса ҳаммаси бажарилади. Кондиционирлаш системаси марказий (бир неча хоналарга хизмат кўрсатувчи) ва маҳаллий (бир хонада микроиқлимни таъминловчи) турларга бўлинади. Одамлар учун нормал микроиқлимни таъминловчи кондиционерлардан ташқари, технологик жараёнларни турғунлигини ва тозалигини таминлашда ҳар хил қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш муддатини оширишда ва бошқа мақсадда ишлатиладиган кондиционерлар ҳам мавжуд. Уй шароитида ва маъмурий хоналарда микроиқлимни таминлаш учун турли маркадаги маиший кондиционерлар ишлаб чиқарилади (9.7.-расм). Улар ҳар хил майдонга эга бўлган хоналарга мўлжалланган. Бу кондиционерлар қуйидаги функцияларни бажаради: ҳавони совутади ва чангдан тозалайди, ҳаво ҳароратини автоматик ушлаб туради, ҳаво намлигини камайтиради, ҳаво оқими йўналишини ва ҳаракати тезлигини 9.7-расм. К ондиционирнинг принципиал схемаси.1- ўқ ли шамоллат-кич. 2- шамоллаткичнинг электр двигатели. 3-заслонка. 4-марказдан қ очма шамоллаткич. 5-бу ғ латувчи.6- ҳ аво фильтри.7-т ўс и қ . 8-бош қ ариш пулти. 9-капиляр трубкаси. 10- қ уритиш фильтри.11-кенгайтиргич.12-ротацион компрессор.13-конденсатор.

ўзгартиради ва бундан ташқари шамоллатиш режимида ишлаб ташқи муҳит билан ҳаво алмаштириши мумкин. 9 .2. Ишлаб чиқаришда иситиш. Иситиш системасининг кўринишлари Иситиш ишчи зонада нормал ишлаш шароитини таминлаш учун ҳаво ҳароратини сақлаб туришга мўлжаллангандир. Иситиш маҳаллий ва марказий кўринишларда бўлади. Ишлаб чиқариш шароитида маҳаллий истишдан ҳаракатдаги машиналарнинг кабиналарида ва асосий ишлаб чиқариш биносидан узоқда жойлашган умумий майдони 500 м 2 дан кўп бўлмаган хоналарни истишда фойдаланилади. Қолган ҳолатларда марказий иситишдан фойдаланилади. Иситишда иссиқлик манбаи сифатида сув, буғ ва ҳаводан фойдаланилади. Сув ва пар махсус қозонхоналарда иситиб хоналарда ўрнатилган иситиш мосламаларига қувур орқали узатилади. Хоналарга узатиладиган иссиқ ҳаво кўп ҳолда калориферларда, сув, буғлари эса электр ёрдамида иситилади. Шунга мос равишда иситиш сув, буғ, ҳаво билан ва комбинациялашган иситишларга бўлинади. Сув ёки буғ билан иситишда иситиш мосламалари сифатида радиаторлар ёки қовурғали қувурлардан фойдаланилади. Ҳаво билан иситиш системаси марказий ва маҳаллий турларга бўлинади. Ҳаво билан иситиш марказий системаси ҳайдаш ускуналари билан жиҳозланган бўлади. Бундай иситиш системаларида калориферлар иситиладиган хоналардан ташқарида ўрнатилади. Агар хонадаги маълум бир зонани иситиш талаб этилса, унда маҳаллий ҳаво билан иситиш агрегатлари ўрнатилади (9.-расм). М е ҳ н а т м у ҳ о ф а з а с и н у қ т а и н а з а р и д а н қ а р а г а н д а и с и т и ш с и с т е м а л а р и иш л а б ч и қ а р и ш бинолари ва иш жойларининг ҳавоси ҳароратини бутун иситиш мавсуми да во м и да би р хи л бў лиш ин и таминлаши, ёнғин ва портлашга хавфсиз бўлиши, шамоллатиш систе малари билан боғлиқ ҳамда фой даланишда қулай бўлиши зарур. Асосий ва ремонт-тиклаш ишларини бажариш учун узоқ, вақт ёки доимий равишда (2 соатдан ортиқ) одамлар ишлайдиган ҳар қандай бино ва иншоатларда иситиш амалга оширилиши керак.

9.-расм. Ҳаво билан иситиш агрегатининг схемаси: 1-шамоллаткич; 2-сувли радиатор: 3-темир ёпгичлар. Паст босимли сув билан иситиш системаларида сувнинг ҳарорати иситиш мосламаларига кириш вақтида 85...95°С, улардан кайтиб чиқишда эса 65-70°С атрофида бўлади. Юқори босимли сув билан иситиш системаси сувни механик айланишини юзага келтирувчи ёпиқ системадан ташкил топган бўлади. Юқори босимли иситиш системалари иситиш жиҳозларида ҳарорат 120- 135°С гача етади. Буғ билан иситиш системалари ҳам ўз навбатида паст босимли (70 кПа гача) ва юқори босимли (70 к Па дан юқори) бўлади. Ҳаво билан иситиш системаларида совуқ ҳаво сўрувчи шамоллаткичлар ёрдамида калориферларнинг тентларига узатилади ва юқори ҳароратли тентлар орасидан ўтиши вақтида исиган ҳаво хонага йўналтирилади. 9 . Ишлаб чиқаришда ёритиш. Ёритишни турлари ва уларга асосий талаблар Ишлаб чиқаришда ёритиш-меҳнатнинг муҳим гигиеник кўрсаткичи, уни илмий ташкил этишнинг ажралмас қисми ва ишлаб чиқариш маданияти ҳисобланади. Ёруғлик орқали биз ташқи омилларнинг сифати шакли ҳақидаги информацияларни кўзимиз орқали миямизга етказамиз. Ёруғлик орқали биз нарсаларни ўлчами, рангини осонлик билан сеза оламиз. Ёруғликда биз узоқ вақт чарчамасдан, сифатли ва унумли ишлаш мумкин. Ёруғликни таъсирида ишлаб чиқаришда жараёнларни хавфсиз бажариш мумкин. Нормал ёруғлик, ишловчиларнинг руҳий ҳолатига ижобий таъсир этади. Ёритиш табиий (бевосита қуёш ёрдамида унинг нурларини фазодаги диффузияси орқали) ва сунъий (электрик лампалар ёрдамида амалга ошириладиган) бўлади. Ёритишнинг асосий техник катталиклари. Ёруғлик-бу электромагнит спектрини кўринадиган нурланишидир. Унинг асосий характеристикаси

тўлқин узунлиги  ва тебраниш частотаси  ҳисобланиб улар ўзаро қуйидаги боғлиқликда бўлади.  = с/  , (9 .9.) бу ерда С-ёруғликни тарқатиш тезлиги. Кўзнинг сезувчанлиги кўринадиган спектрнинг ҳар хил участкаларида ҳар хил бўлади. Яшил спектр чегарасида тўлқин узунлиги  =554 нм да энг юқори бўлади. Ёритиш сифатини баҳолашда фойдаланиладиган асосий ёруғлик- техник катталикларига ёруғлик кучи, ёритилганлик, қайтариш коэффициенти, ёруғликнинг ёрқинлиги, ёритилганлик пульсация коэффициенти, ёритилганликни нотекислик коэффициенти ва бошқалар киради. Ёруғлик оқимининг фазовий зичлигини баҳоловчи катталик ёруғлик деб аталади. Ёруғлик кучи I (КД) бу ёруғлик оқимини dф танага нисбатан ёйилаётган бурчагига d айтилади. I = dф /d , (9.10.) Платина юзасининг 1/600000 м 2 майдонидан қайтаётган ёруғлик кучи унинг бирлиги қилиб қабул қилинган ва кандела (КД) деб номланган. Ёруғлик оқими dф люменда (ЛМ) ўлчанади. У нурланишнинг ёруғлик қувватини характерлайди ва кўзимизни ёруғлик сезиши бўйича баҳоланади. Ёритилганлик Е деб сиртдаги ёруғлик оқимининг dф зичлигига айтилади. Ёритилганлик люксларда (ЛК) ўлчанади ва қуйидаги формула билан ҳисобланади. Е= dф/ds , (9.11.) бу ерда ds -ёруғлик оқими тушадиган сирт майдони, м 2. Агар ёруғлик кучи I, ёритиш манбаи маълум бўлса ёритиладиган сиртнинг берилган нўқтасидаги ёритилганлик E=Icos  /L2, (9.12.) формула бўйича аниқланади. Бу ерда  -ёритиладиган сирт маркази билан ёритиш манбаини бирлаштирувчи чизиқ орасидаги бурчак. L- ёритилганлик ҳисобланадиган сирт нўқтасидан ёритиш манбаигача бўлган масофа. Ёритиш сифати ёритиладиган сирт катталиги ва унинг хоссасига боғлиқ бўлади. Ёритиладиган сиртнинг ёруғлик оқимини қайтариш, ютиш ва ўтказиш қобилияти , қайтариш коэффициенти  с ютиш коэффициенти  с ва ўтказиш коэффициенти  с билан баҳоланади

(9.1.-жадвал). Бу коэффициентлар қуйидаги формулалар бўйича аниқланади:  с=Ф  /ф; (9.1) с = Ф  /Ф; (9.14.)  с = Ф  /Ф; (9.15.) бу ерда ф-ёритиладиган сиртга тушувчи ёруғлик оқими, лм; Ф  , Ф  , ва , Ф  - ёритиладиган сиртдан мос равишда қайтган, ютилган ва бир томондан иккинчи томонга ўтган ёруғлик оқими, лм. Ёритиладиган сиртнинг асосий характеристикаси унинг ёруғликни қайтариш қобилияти ҳисобланади. 9.1.-жадвал Айрим рангли сиртларни ва материалларни ёруғликни қайтариш, ютиш ва ўтказиш коэффициентлари Сиртнинг ёки материалнинг ранги  с  с  с Қ ора 0,005 0,995 - О қ 0,80 0,20 - К ўлранг 0,35 0,65 - Қ ора-малла 0,15 0,85 - Мовий 0,10 0,90 - Ойнаранг 0,85 0,15 - Дераза ойнаси 0,08 0,02 0,90 Ёрқинликнинг бирлиги нит (Нт) ҳисобланади. Берилган йўналишдаги латта сиртларнинг ёрқинлиги Я (Нт) қуйидагига ҳисобланади: Я= dI  / dS cos  (9.16.) бу ерда dI  -  йўналишдаги нурланган dS юзанинг ёруғлик кучи. Инсоннинг кўзи ёруғликни ҳар хил кўринишларига мослашиш қобилиятига эга. Аммо буюмлар сиртидаги ёрқинликнинг атрофдаги асосий ранг билан кескин фарқи кўзнинг уларга сезгирлигини ошишига олиб келади. Ишчи зоналарда кескин сояларнинг мавжудлиги кўзни ёрқинликнинг ўзгаришига мосланувчанлиги даражасини бузади ва кўзни чарчашини кучайишига олиб келади. Бу эса ишчиларни жароҳатланиш эҳтимолини оширади. Асосий ранг деб бевосита хонанинг ички сиртини кўзга тушувчи умумий ранги тушунилади. Асосий ранг ёруғлик оқимини қайтариш қобилияти бўйича х а рак терланади ва у  с >0<4 бўлганда ёруг ва  с <0,2 бўлганда қоронғи ҳисобланади. К ў риш майдонида ёрқинликни тенг тақсимланиши учун хона шифти ва деворларини ёрқин салатранг, оч-сариқ, оч-яшил ва шунга ўхшаш рангларга бўяш тавсия этилади. Ишлаб чиқариш ускуналарини оч-яшил ранга бўяш,

ҳаракатланадиган қисмини оч-сариқ ва очиқ механизмларини эса оч-қизил ранга бўяш керак. Ёритишнинг муҳим характеристикаси объектлардаги ёрқинликларни асосий ранг билан фарқи ҳисобланади. К о =Я р –Я о /Я р , (9.17.) бу ерда Я р ва Я о -асосий ранг ва объектнинг мос ҳолда ёрқинлиги. Рангларни асосий ранг билан фарқи К о >0,5 бўлганда кўп, К о =0,2-0,5 бўлганда ўрта, К о <0,2 бўлганда кам саналади. Ёритилганликнинг пульсация коэффициенти К ёп газразрядли лампаларни ўзгарувчан токда ишлашида ёруғлик оқимининг ўзгариши вақтидаги нисбий тебраниш чуқурлиги билан баҳоланади. К ёп =% 100 2 min max урЕ   , ( 9 .1) бу ерда К вп -ёритилганликни пульсация коэффициенти ( 10 … 20 %); Е m ах ва Е min -ёруғликни тебраниши давридаги максимал ва минимал ёритилганлик, лк; Е ур -ёруғликни тебраниши даврида ёритилганликнинг ўртача қиймати. Ишчи юзани ёритиш сифати уни ёритишни текислигига ҳам боғлиқ бўлади ва нотекислик коэффициенти К но билан баҳоланади. К но = Е min / Е m ах ( 9 .19 . ) Иш ж ойида ёритилганлик гигиеник талабларни қаноатлантириши учун ёритилганликнинг нотекислик коэффициенти К н о 0,3 лк дан кам бўлмаслиги керак. Сунъий ёритиш ва унга асосий талаблар . Сунъий ёритиш умумий (ёритишни бевосита иш жойидан таъминловчи маҳаллий ёритиш умумий ёритишга киради) ва комбинациялашган кўринишларда бўлади. Бино ичида фақат маҳаллий ёритишдан фойдаланишга рухсат этилмайди. Ускуналарнинг жойлашишига боғлиқ ҳолда ёритиш тенг тақсимланган ёки иш жойини жойлашишини ҳисобга олган ҳолда маълум майдонни ёритишга мўлжалланган бўлиши мумкин. Сунъий ёритиш ишчи ва авариявий бўлиши мумкин. Ишчи ёритишдан барча ҳолларда нормал ишлашни таминлаш мақсадида фойдаланилади, бундай ташқари улар одамлар ўтиш жойини, транспорт ҳаракатини (табиий ёритиш етарли бўлмаганда) ёритишда ишлатилади. Авариявий ёритишдан асосий ёритиш тусатдан ў чиб қолганда портлаш, ёнғин, одамлар заҳарланиши, хавфли жароҳатланишлар, технологик жараёнлар узоқ вақт тўхтаб қолиши ва бошқа кунги лсиз ҳодисалар содир бўлган ҳолларда фойдаланилади. Эвакуацион ёритиш 0,5 лк 50 кишидан ортиқ одам ишлайдиган

жойларда ва ишчи ёритиш тусатдан ўчганда хонадан одамларни чиқариш, жароҳатланиш хавфи билан боғлиқ бўладиган ишлаб чиқариш биноларининг ўтиш жойларида ўрнатилади. Иш жойида ёритилганликни нормалашни осонлаштириш учун барча ишларни уларни аниқлигини ҳисобга олувчи разрядларга бўлинган. Фарқлаш объектлари ишловчи кўзидан 0,5 м дан кўп бўлмаган масофада жойлашганда белгиланган ёритиш нормалари қуйида жалвалда келтирилган. Шундай қилиб кўриш ишининг ҳар бир разрядига фарқлаш объектининг бурчакли ўлчами  ўл мос келади.  ул =  о / L , (9.20.) бу ерда  о -фарқлаш объектининг энг катта ўлчами; L-фарқлаш объектининг ишчи кўзигача бўлган масофа. Кўришга ёруғлик пульсацияси ҳам салбий таъсир этади. Хоналарни 50 Гц частотали ўзгарувчан токда ишлайдиган газ разрядли лампалар билан ёритишда ёритилганликнинг пульсация коэффициенти қуйидаги жадвалда келтирилган қийматлардан ошмаслиги керак. 9.2.-жадвал Кўришга асосланган ишларнинг разрядлари ва кўрсаткичлари К ў риш ишларининг аниқлик даражаси бўйича характери стикаси К ў риш ишлари- нинг разряд- лари Фарқлаш объектининг энг кам ў лчами, мм Фарқлаш объект- ларининг бурчакли ў лчами  Энг олий аниқлик Жуда юқори аниқлик Юқори аниқлик Ўртача аниқлик Кам аниқлик Қ ўпол аниқлик I II III IV V VI 0,15 дан кам 0,15…0,30 0,30…0,50 0,50…1,0 1,0…5,0 5,0 дан кўп 0,3 10 -3 дан кам 0,3  10 -3 …0,6  10 -3 0,6  10 -3 …1,0  10 -3 1,0  10 -3 …2  10 -3 2  10 -3 …10  10 -3 10  10 -3 дан кўп Ёритишга талабни аниқловчи навбатдаги муҳим омил объектдаги асосий рангдан бошқа рангларни фарқланиши ва асосий ранг характеристикаси ҳисобланади. 9.-жадвал Ёритишда пульсация коэффицентини К ёп рухсат этиладиган қиймати Ёритиш системаси Кўриш ишларининг разрядлари I, II III IV… VIIIa Умумий ёритиш 10 15 20 Комбинациялашган ёритиш 20 20 20

Умумий маҳаллий 10 15 20 Энг юқори ёритилганлик 5000 лк бир разрядли (энг олий аниқликдаги) ишлар белгиланган энг кам ёритилганлик эса 74 лк ишлаб чиқариш жараёнини вақти-вақти билан умумий назорат қи лиш талаб этиладиган IV разрядли ишлар учун белгиланган. Қишлоқ хўжалигида бажариладиган к ў риш ишларининг кўпчилиги ўртача, кам ва жуда кам аниқликни талаб қиладиган ишлар бўлганлиги сабабли бу ишлаб чиқариш хоналарига ўртача ёритилганлик белгиланган. Масалан , механик а цехида умумий ёритилганлик 300 лк, чўчқахоналарда 50- 75 лк бўлиши ва бошқалар тавсия этилган. Бинодан ташқарида бажариладиган ишларда к ў риш ишларининг разрядига боғлиқ равишда ишчи юзаларни ёритилганлиги 2 дан 50 лк гача қилиб белгиланган. Табиий ёритиш ва унга асосий талаблар. Хоналарни табиий ёритиш уларга қуёш ёруглигининг тўғридан-тўғри тушиши, осмонга тарқалган ёруғлик ва ердаги ҳар хил манбалардан ёруғликни қайтиши орқали амалга ошиши мумкин. Қайд қилинган ёритиш кўринишлари биргаликда табиий ёритишнинг ўртача даражасини ҳосил қилади ва бу жойдаги ёруғлик иқлимини характерлайди ва у ёруғлик иқлими коэффиц и енти m билан баҳоланади. Табиий ёритиш одамлар доимий бўладиган хоналар учун мўлжалланади. Агар к ў риш ишлари шарти бўйича табиий ёритиш етарли бўлмаса унинг камчилигини тўлдириш учун сунъий ёритишдан фойдаланилади. Хоналарни табиий ёритиш ён томон ёритиш туйнуклари, ён томондаги ёритиш деразалари, юқорида ёритиш туйнуклари, юқорида ёритиш фонарлари, ён ва юқори туйнуклар, комбинациялашган ёритишлар орқали амалга оширилади ( 9 . 9 .-расм.). а б в 9.9.-расм. Хонанинг қирқими бўйича табиий ёритилганлик коэффициентини тақсимланиш схемаси.а-бир томонлама ёндан ёритиш; б-икки томонлама ёндан ёритиш; в-юқоридан ёритиш, 1- текис ишчи сатҳи. Табиий ёритиш даражаси қисқа вақт давомида ўзгариши мумкинлиги

сабабли у иш жойини ёритилганлиги билан эмас балки, табиий ёритилганлик коэффициенти билан нормаллаштирилади. Табиий ёритилганлик коэффициенти е қуйидагича аниқланади. е = % 100 таш ич Е Е , (9.21.) бу ерда Е ич -хонанинг бирор ички нўқтасидаги табиий ёритилганлик, лк; Е таш - ички табиий ёритилганлик бир вақтда, ташқи горизонтал ёритилганлик, лк. Ён томондан ёритишда е ур  80% е н ва юқори томондан ёритишда е ўр  60% е н бўлса табиий ёритилганлик яхши саналади. Нотекислик I ва II разрядли ишларда 0,5 дан ва III ва IV разрядли ишларда эса 0,33 дан кам бўлмаслиги керак. 9.4. Ш ахсий ҳимоя воситалари ҲФХнинг аспектларига лойик жуда кўп бошқарув воситалари мавжуд. Булар қаторига халқ оммасининг маърифатли, касбни танлаш ва ургатиш, одамларда интизом маданиятини тарбиялаш, бошқарувчи шахсларга (субъектларга) руҳий таъсир, шахсий ва жамоа ҳимоя (ШҲВ ва ЖҲВ) ҳамда техник воситалари кабилар киради. Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ корхона маъмурияти ишчи ва хизматчиларни бепул шахсий ҳимоя воситалари билан таминлаши, уларни сақлаш, ювиш, қуритиш, дезинфекциялаш ва таъмирлаш ишларини бажариши керак. Барча ҳимоя воситалари ишлатилишига қараб жамоа ҳимоя воситалари ва шахсий ҳимоя воситаларига бўлинади. Ишнинг хавфсизлигини машиналарнинг конструкцияси, ишлаб чиқариш жараёнини ташкил қилиш, архитектура-режалаштириш ечимлари ва жамоа ҳимоя воситаларини қўллаш билан таминлашнинг иложи бўлмаган тақдирда шахсий ҳимоя воситаларидан фойдаланилади. Ҳимоя воситалари техник эстетика, эргономика талабларига жавоб бериши, ҳимоя самарадорлиги юқори, ишлатишда қулай, технологик жараёнда бажарилаётган иш турига мос бўлиши керак. Шу иш учун мўлжалланган ва қабул қилинган тартибда тасдиқланган техник ҳужжатлари бўлмаган шахсий ҳимоя воситаларини қўллаш тақиқланади. Улар вазифаси, ишлаш муддати кўрсатилган йўриқнома ҳамда сақлаш ва ишлатиш қоидалари билан таъминланади. Шахсий ҳимоя воситалари (Ш Ҳ В) вазифаларига қараб қуйидагиларга бўлинади: - и ҳ отоловчи костюмлар (пневмокостюмлар, намдан иҳотоловчи костюмлар, скафандрлар); - нафас олиш аъзоларини ҳимоя қилиш воситалари (газниқоблар, респираторлар, ҳаво шлемлари, ҳаво никоблари);

- коржомалар (комбинезон, ярим комбинезон, куртка, шим, костюм, халат, плаш, пустин, фартук, нимчалар); - махсус пойафзал (этик, қўнжи калта этик, ботинка, қўнжли ботинка, туфли, калиш, ботилар); - қўлларни ҳимоя қилиш воситалари (қўлқоплар); - бошни ҳимоя қилиш воситалари (каска, шлем, шапка, шляпалар); - юзни ҳимоя қилиш воситалари (ҳимоя никоблари); - кўзни ҳимоя қилиш воситалари (ҳимоя кўзойнаклари); - эшитиш аъзоларини ҳимоя қилиш воситалар; - эҳтиёт мосламалари (эҳтиёт камарлари, диэлектрик гиламчалар, қўл чангаклари, манипуляторлар, тизза, тирсак ва елкани эҳтиёт қилиш мосламалари); - ҳимояловчи дермотологик воситалар (ювиладиган паста, крем, мойлар). Шахсий ҳимоя воситалари билан таминлаш, уларни ўз вақтида алмаштириш, таъмирлаш ва уларни вазифалари бўйича ишлатиш юзасидан корхона маъмуриятига қуйидаги вазифалар юкланади: 1. Ишчи ва хизматчиларга шахсий ҳимоя воситаларини бериш бўйича назорат ҳамда ҳисобот ишларини ташкил қилиш, улардан иш пайтида тўғри фойдаланишни, бузилган, ифлосланган ҳолларда эса уларни қўллашни тақиқлашни назорат қилиш. 2. Шахсий ҳимоя воситаларини белгиланган муддатларда мунтазам равишда синовдан ўтказиш, унинг созлигини текшириб туриш ҳамда уларнинг ҳимоя хоссалари пасайган, ойна ва бошқа қисмларни ўз вақтида алмаштириш ва текширилган воситаларга келгуси синов муддати тўғрисида там ғ а қў йиш. Тозалаш, ювиш, таъмирлаш, дегазациялаш, дезактивациялаш, зарарсизлантириш ва чангсизлантириш ишларини ўз вақтида амалга ошириш, ишчи ва хизматчиларни шахсий ҳимоя воситалари билан ўз вақтида таминлаш корхона маъмуриятига, назорат қилиш эса касаба уюшмаси қўмитасига юкланади. Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича тадбирларни ишлаб чиқишда инсонда мавжуд бўлган табиий ҳимоя системаларини ҳисобга олиш керак. Инсондаги бу табиий ҳимоя системалари ишлаб чиқаришдаги даражаси унча юқори бўлмаган хавфли ва зарарли омиллардан ишчиларни маълум шароитларда етарлича ҳимоя қилаолади. Аммо бу табиий ҳимоя системалари ҳар бир одамлар да ҳар хил ривожланган бўлади. Шу сабабли, маълум ишлаб чиқариш участкасига ишчиларни йўллаётганда ҳам, ҳимоя тадбирларини ишлаб чиқишда ҳам ана шу ҳолатни ҳисобга олиш лозим бўлади. Эволюция жараёнида инсонда ташқи муҳитнинг унга таъсир қилувчи ҳар хил омилларига нисбатан мукаммал ҳимоя системалари ривожланган. Улар организмга зарарли микробларни киришидан, сақлайди, ҳар хил хавфсизликлар ва зарарлиликлар мавжудлиги ҳақида ўз вақтида огоҳлантиради. Бу ҳимоя системалари ичида сезги органлари бошқаларга нисбатан муҳим роль ўйнайди.

К ў риш эса мавжуд хавфни ўлчами, шакли, ранги, фазодаги жойлашиши, ҳаракат йўналиши ва хавфлилиги даражаси ҳақида қисқа дақиқада маълумот берувчи муҳим таҳлил органи ҳисобланади. Кўзнинг табиий ҳимояси қ ово қ ва ёш суюқлиги ҳисобланади. Киприкка тегиш шу да қ и қ ада қ ово қ ни ёпилишига сабаб бўлади ва у кўзни кучли ёруғликдан ва механик жароҳатланишдан ҳимоя қилади. Юқорида қайд қилинганларга қ арамасдан кўзнинг табиий ҳимоясига ҳар доим ишониш му мкин эмас. Кўзнинг шох пардасига чангли ҳаво, ҳар хил зарра ва кимёвий моддаларнинг ў тириши шох пардани хиралашишига, сезгирлигини йўқотишга ва ҳатто кўзда о қ до ғ лар пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун кўзнинг табиий ҳимоя қобилиятини ҳимоялаш учун қў шимча муҳандислик -техник воситалардан фойдаланиш керак. К ў риш қобилияти ҳам ҳамма одамларда бир хил бўлмайди. Баъзи одамлар ёруғликда яхши к ў рса, баъзилар қ орон ғ улик тушиши билан ҳеч нарсани к ў рмайди. Худди шунингдек айрим кишилар к ў рган нарсаларини рангини, ўлчамини ва шаклини айнан тасаввур эта олмайди ёки айланма ҳаракатдаги деталларни айланиш частотасини нотўғри баҳолашади. Эшитиш ҳам хавфдан хабар берувчи муҳим ва фойдали ҳимоя системаси ҳисобланади. Инсонни ҳар хил товушларни эшитиш қобилияти уни ҳар хил муқаррар хавфлардан ҳимоя қилади. Хавфдан хабардор этиш бўйича, инсонни навбатдаги ҳимоя системаси ҳ ид билиш ҳисобланади. Унинг натижасида инсон ҳар хил зарарли ва хавфли ҳ идлардан ўз вақтида ҳимояланади. Натижада улар ҳар хил зарарли газларнинг ҳидини сезмай қолади. Яъни нефть база да ишловчилар нефть маҳсулотлари буғини сезмайди. Там билиш ҳам хавф ҳақида хабар берувчи ҳимоя системаси ҳисобланади. Инсон там билиши орқали сувдаги ва овқатдаги аччик ва шўрликни ўз вақтида аниқлайди. Сезиш орқали ҳам инсон турли хил хавфли ва зарарли омиллардан ўз вақтида ҳимояланади. Сезиш хавфли жисм юзаси, ҳароратси, гадир- б ў дирлиги ва электр зарядидан инсонни хабардор этади. Сезиш инсонни тери қопламаси орқали амалга ошади. Тери қонга ҳар хил кимёвий моддаларни киришини олдини олиб организм заҳарланишини олдини олади. Тери қисман организмни иссиқликдан ва механик жароҳатланишдан ҳимоя қилади. Шахсий ҳимоя воситалари. Шахсий ҳимоя воситаларидан санитар- гигиеник, техник ва бошқа тадбирлар ёрдамида соғлом ва хавфсиз меҳнат шароитини яратиш имконияти бўлмаган ҳолларда фойдаланилади. Шахсий ҳимоя воситалари жамоа ҳимоя воситаларидан фарқли ҳолда ҳар бир инсонни индивидуал алоҳида ҳимоя қилади. Ўзининг функционал белгиланиши бўйича индивидуал ҳимоя воситалари нафас олиш, к ў риш, эшитиш, органларини, тери қопламасини ва организмни бутунлай ҳимоялаш воситаларига бўлинади. Нафас олиш органларининг индивидуал ҳимоя воситалари . Нафас олиш органлари фильтрловчи ва изоляцияловчи индивидуал ҳимоя

воситалари ёрдамида ҳимояланади. Фильтрловчи индивидуал ҳимоя воситалари ҳажм бўйича нафас олинадиган ҳавода кислород 18 % дан кам бўлмаганда ва зарарли моддалар концентрацияси чекланганда қўлланилади. 9 . 1 0 . - р а с м . Чангга қарши респираторлар: а-,,Лепесток"; б-,,Астра-2": в-Ф-62 Ш; г-Ф-62 ШМ; Д-У-2к; е-РП-К. Нафас олиш органларини ҳимояловчи воситаларнинг фильтрловчи элементлари махсус ФПЦ-15 ёки ФПП-70 материалларидан тайёрланади. Нафас олиш органларини ҳимоялашда чангга қарши респираторлар (лепесток, Астра-2, Ф-62Ш, Ф-62ШМ, У-2к, РП-К) дан ва газга қарши РУ- 60М, РПГ-67 респираторларидан кенг фойдаланилади (9.10.-расм). Чангга қарши респираторлар аэрозолларнинг рухсат этилган энг кам к онцентрацияси 200 гача бўлганда фойдаланилади. Газга қарши респираторлар газ ва буғларнинг рухсат этилган энг кам концентрацияси 15 гача бўлганда ишлатилади. Чангга қарши респираторларни фойдаланиб бўлинганлигини мезо ни нафас олишни а б 9.11-расм. Газга қарши респираторлар: а-РУ-60 М; б-РПГ-67. оғирлашганлиги ва фильтрларни хизмат муддати ҳисобланади (9.4-жадвал). 9.4.-жадвал Чангга қарши респираторларнинг фильтрларини тахминий хизмат муддати Респираторлар номи Зарарли чанглар к онцентрациясида фильтрларнинг хизмат муддати 25 мг/м 3 100 мг/м 3 300 мг/м 3 Муътадил (ўртача) иш Оғир иш Муътадил (ўртача) иш Оғир иш Муътадил (ўртача)иш Оғир иш

У-2к 2 смена 5 соат 3 соат 1 соат 0,5 соат 15 минут Ф-62ш 5 смена 3 смена 1,5 смена 0,5 смена 3 соат 2 соат «Астра-2» 10 смена 5 смена 5 смена 2,5 смена 6 соат 3,5 соат Фильтрловчи газга қарши мосламаларни ҳимоя муддати зарарли моддаларнинг концентрациясига боғлиқ бўлади ва у 30 дан 360 минутга ўзгаради. Газга қарши мосламаларнинг фойдали четки ҳимоя имкониятидан зарарли моддаларнинг концентрацияси ошганда, қувурли изоляцияловчи нафас олиш аппаратлар (ПШ-1, ПШ-2, РМП-62, ЛИЗ-5 ва бошқалар) дан фойдаланилади. (9.12.-расм). 9.12.-расм. ПШ-1 газга қарши ускунаси. Кўзни қаттиқ зарарлардан, чанглардан, суюқликлардан, нурларни шафақлантирувчи ёруғликлардан ҳамда ультрабинафша, инфрақизил, лазер, радиотўлқин нурланишлардан ҳимоялаш учун очиқ ва ёпиқ кўз ойнаклар, юзни ва бўйинни беркитадиган қўлда ушланадиган ва бошқа бошга кийиладиган қалпоқчалардан фойдаланади. Эшитиш органлари қулоққа қўйиладиган қулоқчин кўринишдаги шовқинни ютадиган қурилмалар ёрдамида ҳимояланади. Улар шовқинни 8- 12 дБ га камайтирилади. Даражаси 12 дБ гача бўлган юқори частотали шовқиндан ҳимоялаш учун ВЦНИИОТ – 1, ВЦНИИОТ – 2М, ВЦНИИОТ –

4А ва бошқа қулоқчинлардан фойдаланилади. Бошни ҳар хил хавфлардан ҳимоялаш учун махсус каскалардан фойдаланилади. Тери қопламасини ҳимоялаш. Инсоннинг тери қопламасини ҳимоя қилиш учун махсус уст кийим, оёқ кийим, қўлқоп, махсус ҳимоя маз ва пасталардан фойдаланади. Функционал белгиланиши бўйича махсус уст кийимлар кислотадан, нефтдан, чангдан, заҳардан, электрдан ҳимоя қилувчи бўлади. Оёқни ҳимоя қилиш учун теридан, резинадан, пластмассадан ва кигиздан тайёрланган оёқ кийимлардан фойдаланилади. Қўлни ҳимоя қилиш учун брезент, юнг, пахта, резина, тери, асбест ва капрон материаллардан тайёрланган қўлқоплар ишлатилади. Таянч сўзлар: шамоллатиш, шамоллатиш воситалари, циклон, ҳавони кодиционерлаш, табиий шамоллатиш, суъий шамоллатиш, иситиш, ёруғлик, ёритилганлик, табиий ёритиш, сунъий ёритиш, қайтариш коэффициенти, пульсация коэффициенти, лампа, респиратор, газниқоб. Назорат саволлари 1. Ишлаб чиқаришда шамоллатиш деганда нимани тушунасиз? 2. Шамоллатиш турлари ва унинг воситалари ҳақида тушунчангиз? Ишлаб чиқаришда иситиш қандай усуллар билан амалга оширилади? 4. Иситишнинг аҳамиятини айтинг? 5. Ишлаб чиқаришда ёритишнинг аҳамиятини айтинг? 6. Ёритишга қўйиладиган талаблар нима? 7. Ёритишнинг усуллари? Табиий ёритишнинг камчиликлари нималардан иборат? 9. Ҳимоя воситалар деганда нимани тушунасиз ва уларни ишчилар қаердан олади? 10. Нима учун индивидуал ҳимоя воситаларида фойдаланилади?

Похожие

Ишлаб чиқариш санитарияси асослари

Ишлаб чиқариш санитарияси ва меҳнат гигиенаси қурилишда ишлаб чиқариш

Ишлаб чикариш шовкин ва вибрация

Ишлаб чикариш шароитларида ёнгинга карши тадбирлар

Ишлаб чиқариш санитария асослари