Инсон меҳнат фаолиятига таъсир этувчи омиллар - БЖД - Рефераты

Инсон меҳнат фаолиятига таъсир этувчи омиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Инсон меҳнат фаолиятига таъсир этувчи омиллар Режа: 1. Инсон меҳнат фаолияти турлари 2. Меҳнатнинг физиологик асослари 3. Меҳнат фаолиятига таъсир этувчи хавфли ва зара р ли омиллар

Инсон меҳнат фаолиятининг турлари : 1. Жисмоний фаолликни талаб қилувчи меҳнат тури . Меҳнат фаолияти турлари ичида энг кўп учрайдиган меҳнат тури бўлиб, махсус меҳнат воситалари етарли бўлмаган вазиятларда кўпроқ қўлланилади. Бунда ка т та энергетик куч талаб қилинади, яъни 4000-6000 ккал ва ундан ортиқ энергия сарфланади . Ушбу меҳнат тури кўп ҳолларда қўлланилиши билан бир вақтда, бир қанча камчиликларга эга . Ҳусусан, иш унумдорлигининг паст бўлиши, м аҳсулотнинг оз миқдорда ишлаб чиқарилиши, тез толиқиш оқибатида иш куни нинг кўп вақтини дам олишга сарфланиши (50%га яқин) ва бошқалар . 2. Ме х аниза ц иялашган меҳнат тури Бу меҳнат фаолияти турида ишчиларнинг меҳнатга сарф қиладиган энергияси 3000-4000 ккал атрофида бўлади. Ме х аниза ц иялашган меҳнат турида асосан ишчи кучи энергияси тежалади ва асосий иш техника ва техник воситалар ёрдамида бажарилади . Бундай меҳнат турида махсус билим ва малака талаб этилади. Ме х аниза ц иялашган меҳнат турида ишчи кучининг самарадорлиги пасаяди, аммо масофадан туриб қўл ҳаракатидан фойдаланиш оқибатида юқори иш унумдорлигига эришилади. Демак, бу меҳнат турида, кичик қисмда қабул қилинган маълумотлар асосида муайян ишларнинг такрорланиши меҳнат унумдорлигининг ошишига олиб келади. 3. Ярим автоматлашган ишлаб чиқариш тури Бу меҳнат турида инсоннинг узлуксиз ишлашига чек қўйилади ва иш фаолиятини автоматлаштирилган ме х анизмлар бошқаради. Инсоннинг вазифаси автоматлашган линияларга хизмат кўрсатиш ва электрон техникаларни бошқариш билан чекланади. Ушбу меҳнат фаолиятида – иш қисмининг катталиги, иш унумдорлигининг юқорилиги, лекин инсон асабининг турли даражадаги таранглиги билан характерланади. 4. Автоматлашган меҳнат тури Физиологик жиҳатдан ишчининг ишга доимий тайёргарлиги ва юзага келиши мумкин бўлган нохушликларни дарҳол бартараф этишни тақозо

этади. Бундай фу н к ц ионал ҳолат “оператив кутиш” дейилади. Иш унумдорлиги ишчининг ишга бўлган муносабати унинг тезлик билан иш кўриши, вазифасига масулият билан ёндашиши ва бошқа ҳолатларга боғлиқ. 5. Конвеер меҳнат тури Ушбу меҳнат турининг эътиборли жиҳати - умумий иш жараёнининг алоҳида иш турларига, кетма-кетликда иш бажарилиши, конвеер тасмаси орқали бирон-бир деталнинг ҳар бир иш жойига автоматик тарзда етказиб берилишидан иборат. Бундай меҳнат шакли ишчилардан бир маромда ва берилган иш суъратида ишлашни талаб қилади. Бунда ишчи бошқарадиган иш операциясига қанча кам вақт сарфланса, унинг меҳнат унумдорлиги шунча юқори бўлади. Монотония - бу конвеер меҳнат шаклидан келиб чиққан салбий оқибатлардан бири бўлиб, ўз навбатида тез-тез толиқишга ва асбийлашишга олиб келади. Бунинг оқибатида иш жараёнида орқага кетиш кузатилади, ҳар кунги асабийлашишларнинг қайтарилиши оқибатида паришонхотирлик, меҳнат фаолиятининг секинлашиши юзага келиб, оқибатда ишчи ишлаш қобилиятининг пасайишига олиб келади. 6. Ишлаб чиқариш жараёни ни бошқариш билан боғлиқ меҳнат тури Инсон автоматлашган меҳнат жараёнида қанча кам иштирок этса, унинг ҳ иссаси шунча кўп бўлади. Бунга физиологик нуқтаи назардан қаралса, и шлаб чиқариш жараёни ни бошқариш иккита асосий шаклга бўлинади : биринчисида масофадан туриб бошқариш, яъни ишчидан тез ва фаол ҳаракатланишни талаб қилса, иккинчиси эса кам ҳолларда ҳаракатланишни тақозо этади. Бошқаришнинг биринчи шаклида ишчи фақат бир операцияга эмас, балки бошқа жараёнларга ҳам эътиборини қаратиши талаб этилади, иккинчи шаклда эса ишчи ҳаракат қилишга тайёр бўлиб туради, лекин унинг тезлиги камроқ бўлади. 7. Ақлий меҳнат тури Бу меҳнат шакли алоҳида бир касб бўлиб, унга ҳам моддий ишлаб чиқаришга алоқадор сифатида қаралмоқда. Мас а лан , муҳандислар,

диспетчерлар, конструкторлар, олимлар, врачлар, ўқитувчилар, артистлар, рассомлар, ёзувчилар ва бошқалар. Ақлий меҳнат да турли хил маълумотларнинг таҳлил қилиниши инсон хотираси ва эътиборининг сусайишига олиб келади. Бундай меҳнат шаклида жисмоний ҳаракат жуда катта аҳамият касб этмайди ва бир кунлик энергия сарфи 2000-2400 ккал бўлади . Ақлий меҳнат учун “ ” характерли хисобланиб, бу нафақат инсон фаолиятининг салмоқли даражада пасайишига, ўз навбатида, инсон организмининг бузилишига ва ҳаддан зиёд ҳис-ҳаяжонга берилишига олиб келади. Г ипокенезия - ишлаб чиқаришдаги нохуш омиллардан хисобланади. Шунинг учун ақлий меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи кишиларда юрак хасталиги келиб чиқиши эҳтимоли юқори бўлади. Ақлий меҳнат шакли нинг бир неча турлари мавжуд : Оператор иши - замонавий ишлаб чиқариш асослари шароитида жараённи бошқариш вазифасини, ҳар бир опера ц ия ишини назорат қилиш, маҳсулотнинг линиядаги ҳаракатланишини ва уни харидорларга етказиш жараёнларини ўз ичига олади. Бошқарув меҳнати - корхона ва ташкилот раҳбарларининг меҳнати бўлиб, катта ҳажмдаги муаммоларни, маълумотларни таҳлил қилиш, тезкор қарор қабул қилиш, шахсий жавобгарликни ҳис этиш, юзага келадиган салбий муаммолар ечимини топишни ўз ичига олади. Ижодий меҳнат - анчагина мураккаб меҳнат шаклларидан бири бўлиб, бунда хотира ва эътибор кучли бўлиши талаб этилади, бу асабий ҳаяжонланишнинг ошишига олиб келади. Бу турдаги меҳнат фаолиятига педагоглар, дастур тузувчилар, дизайнерлар, архитекторлар, илмий х одимлар, ёзувчилар, бастакорлар, артистлар , рассомлар, конструктор ва бошқалар киради. Бундай меҳнат турлари жуда катта эмоционал ва асабий зўриқишларни талаб қилади. Бундай меҳнат фаолиятидагиларда қон босими, тана хароратининг ошиши, организнинг кислородга бўлган танқислиги ошиши каби функционал ўзгаришлар кузатилади.

Ўқитувчилар, савдо ва тиббиёт ходимлари меҳнати - улар ҳар доим одамлар билан ўзаро муносабатда бўлишлари сабабли, уларда жавобгарликнинг ошиши, вақт етишмаслиги, маълумотларни тўғри қабул қилмаслиги натижасида асабий ҳаяжоннинг ошишига олиб келади. Ўқувчилар ва талабалар меҳнати – билим ва кўникмаларни эгаллаш, ўз устида мустақил ишлаш психологик функцияларни: хотира, эътибор, қабул қилиш сусайишига, асабий ҳолатларга тушиб қолишга, зўриқишларга олиб келади. Меҳнатнинг физиологик асослари Ҳар қандай меҳнат – мураккаб физиологик жараёнлар комплексидан ташкил топади. Бу фаолиятда марказий асаб системаси асосий вазифани бажаради, яъни иш жараёнида инсон организмида содир бўладиган ўзгаришларни бошқаради. Айнан инсон мияси туфайли меҳнат фаолиятида унинг куч - қуввати (энергияси) сарфланади. Механик иш л арни бошқариш учун инсон организмида кимёвий-биологик жараён натижасида углеводлар парчаланиши ҳисобига амалга ошади. Бунда жисмоний кучга сарфланадиган кислород миқдори меҳнат фаолиятининг унумига боғлиқ бўлади. Жисмоний меҳнат фаолиятида нафақат унинг куч-қуввати, балки физиологик аъзолар тизимида ҳам ўзгаришлар юз беради. Масалан, чуқур нафас олиш ёки чиқариш орқали иш жараёнининг кечишига олиб келади. Жисмоний тайёргарлик кўрган инсонларда чуқур нафас олиш имкон и яти юқори бўлади. Юрак аъзолари тизимида ҳам ўзгаришлар юз беради. Масалан, оғир жисмоний ҳаракатнинг кўпайиб кетиши оқибатида, юракнинг тез-тез уриши ва қон босимининг кўтарилиб кетишига олиб келади. Бунда қондаги биокимёвий ўзгаришлар натижасида қанд динамикаси ўзгариши кузатилади. Жумладан, ўртача оғир иш билан шуғулланувчиларда қанд миқдори ошиб боради, лекин қанднинг ортиб бориши миқдори касалланган инсон тузалиб кетгунга қадар муайян вақтгача сақланиб қолади.

Организмдаги қувватнинг салмоқли даражада сарфланиши ундаги углевод захираларининг камайишига олиб келади. Тўхтовсиз жисмоний оғир меҳнат қилиш оқибатида сут кислотасининг кўпайишига, қондаги гемо г лабин кислородининг терига ўтиш тезлигининг ошишига олиб келади. Шунингдек, оғир жисмоний меҳнат қиладиганларда сув ва туз алмашиш жараёнларининг тезлашишига, тер тўкилишига, булар эса буйраклар бажарадиган вазифанинг енгиллашишига олиб келади. Аммо, бундай меҳнат фаолиятида организмдаги ошқозон ости бези иш фаолиятининг секинлашишига, овқат ҳазм қили ни ш и нинг пасайишига олиб келади ҳамда эшитиш, кўриш, сезиш фаолиятига - газ алмашинуви қисман ўзгариши, пулс и секинлашиши, нафас олишнинг қийинлашиши, мияга кўп қон қуйилишига олиб келади. Сурункали ақлий меҳнат бурун қон томирлари, айниқса мия ва юрак қон томирларининг меъёрий тонусининг ўзгаришига олиб келади. Ақлий меҳнат фаолияти сезги аъзолари: эшитиш, кўриш, сезишнинг жимжитликда ишлаши билан узвий боғлиқ. Енгил жисмоний меҳнат, ақлий меҳнат фаолиятини қўллаб қувватлаб туради, оғир жисмоний меҳнат эса бунинг акси, жисмоний ва ақлий меҳнат фаолиятини тўхтовсиз амалга оширилиши инсон ишлаш қобилиятининг пасайишига олиб келади. Меҳнат фаолиятига таъсир этувчи хавфли ва зара р ли омиллар Одам умрининг кўп вақтини меҳнат эгаллайди, агар инсон иш фаолиятида ўрнатилган барча тартиб-қоидаларга риоя қилмаса бу ўз навбатида инсон меҳнат фаолиятига ва соғлигига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Ишлаб чиқариш шароити - бу инсонни ўраб турган атроф м у ҳитнинг бир қисмини ташкил қилиб унинг таркибига табиат-иқлимга боғлиқ бўлган ҳамда инсоннинг касбий фаолиятига таъсир этувчи хавфли ва зарарли омиллар (шовқин, силкиниш, заҳарли тутунлар, газлар, чанглар, нурланишлар ва ҳаказо) киради .

Ишлаб чиқаришдаги зарарлар деб, иш унумдорлигининг пасайиши, заҳарланиш ва касалликларнинг пайдо бўлиши касалланишнинг ортиб кетиши ва вақтинчалик меҳнат фаолиятининг йўқолиши ва бошқа салбий оқибатларга олиб келишига айтилади. Хавфли омиллар - муайян бир шароитда инсон соғлигига зарар келтириши ёки организмни ҳалокатга олиб келиши мумкин бўлган омиллар. Аксарият ҳавфли омиллар га ишлаб чиқаришдаги заҳарли кимёвий, биологик моддалар, ионлантириш хусусиятига эга бўлган нурлар ва бошқа кучли таъсир этувчи кучлар киради. Заҳарли кимёвий моддалар нинг йўл қўйиладиган энг охирги даражасидан юқори миқдорда ёки биологик хавфли таъсирларнинг инсон танасига ўтиши натижасида кучли кимёвий ёки биологик заҳарланиш юз бериб, инсоннинг ўлимига олиб келади. Шунингдек, ионлаштириш хусусиятига эга бўлган нурларнинг юқори миқдордаги дозаси таъсирида ҳам инсон ҳаёти хавф остида қолади. Зарарли омиллар - инсоннинг иш фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши ёки бирор-бир касалликка олиб келиши мумкин бўлган омиллар. Зарарли омиллар га ишлаб чиқаришдаги чанглар, тутунлар, газлар, буғлар, йўл қўйиладиган охирги даражадан юқори қийматга эга бўлган ишлаб чиқариш микроиқлимининг гигиеник меъёрлари, шовқинлар, титрашлар, ёритилганлик, электр ва магнит майдонлари ва бошқалар киради. Масалан: ишлаб чиқариш чанглари Пневмокомиоз касалликларидан ташқари тери касалликларини ҳам келтириб чиқаради. Хавфли ва зарарли омиллар нинг таъсир хусусиятлари уларнинг таркибига, тузилишига, физик-кимёвий хоссаларига, миқдорига, инсон тана аъзоларига таъсир этиш йўлларига, ҳолатига, учувчанлигига, сувда, ёғда эрувчанлигига ва бошқа кўрсаткичларга боғлиқ. Ишлаб чиқариш муҳитдаги хавфли ва зарарли омиллар 4-гуруҳга бўлинади (ГОСТ 12.0.003-83 – Хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш кўрсаткичлари таснифи) :

1. Физикавий 2. Кимёвий 3. Биологик 4. Психофизиологик Хавфли ва зарарли омилларнинг қуйидаги турлари мавжуд: Кимёвий - заҳарли моддаларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг инсон организмига салбий таъсир кўрсатиши; Физикавий - шовқин, силкиниш ва бошқа турдаги титрашлар, нурланишлар, ёритилиш даражаси, иқлим ўзгаришлари: об-ҳаво ҳароратининг меъёридан ортиқ исиши ёки совиб кетиши, чанг тўзонларнинг кўтарилиши ва бошқалар. Биологик - касалланган микроорганизмлар, микроб препаратлари, биологик п ес т иц и д лар ва бошқалар. Жисмоний (статистик ва динамик) зўриқиш – оғир юкни олиб ўтиш, инсон жисмоний ҳолатининг бузилиши, инсон тана аъзоларининг катта босим остида бўлиши ва бошқалар. Физиологик (жисмоний ҳаракатланишнинг чекланиши – гинокенизия). Психологик (нерв фаолиятининг) зўриқиши – ақлий фаолиятни керагидан ортиқ ишлатиш, ҳис-ҳаяжоннинг ортиб кетиши. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, и нсоннинг меҳнат қилиш жараёнида энергия сарфланиши бажариладиган ишининг оғир енгиллигига, ишнинг оддий-мураккаблигига, эмо ц ионал зўриқиш даражаси ва ишлаб чиқариш муҳитининг гигиеник нормаларига боғлиқ бўлади. Демак, инсоннинг турли кўринишдаги меҳнат фаолиятларини амалга оширишда, уларнинг ақлий ва жисмоний қобилиятларини хисобга олиш, инсон организмининг меҳнат қилиш қобилиятларини ошириш учун керакли чораларни кўриш ва ишчи-хизматчилар учун керакли шарт-шароитларни яратиш талаб этилади.

Похожие

Фавқулодда ҳолатлар ҳақида маълумот ва фавқулодда ҳолатларнинг классификацияси

Физиологияси меҳнатни тавсифловчи омиллар

Қурилишда касбий зарарлантирувчи омиллар

Ҳаёт фаолият хавфсизлиги курсининг мазмуни, мақсади ва вазифалари

ҲФХнинг тиббий биологик асослари ақлий меҳнат гигиенаси