Физиологияси меҳнатни тавсифловчи омиллар - БЖД - Рефераты

Физиологияси меҳнатни тавсифловчи омиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

физиологияси меҳнатни тавсифловчи омиллар Режа: 1.Одам организмининг вазифалари, физиологик хусусиятлари ва уни ўраб турган муҳит билан боғлиқлиги. 2.Меҳнат шароитини тавсифловчи омиллар.

Таянч иборалар: Иш минтақаси, иш ҳаракатлари, ишлаб чиқариш муҳити, санитар-гигеник омиллар, меҳнат воситалари, ташкилий ва ижтимоий омиллар, ишчанлик ва унинг даврлари. 1.Одам организмининг вазифалари, физиологик хусусиятлари ва уни ўраб турган муҳит билан боғлиқлиги. Иш жойлари минтақасини лойиҳалашда машина ва жиҳозларни бошқариш ва хизмат қилиш учун инсон танаси ўлчамларини ҳисобга олиш керак бўлади. Иш минтақаси чегарасини қўлни узатиб елка атрофида ҳаракатлантирилганда ва иш юзаси сатҳида тирсак айлантирилганда қўл учи чизган ёй чизиғи билан аниқланади. Бундан ташқари иш минтақасини албатта одамнинг кўриш кенглини ҳисобга олиб лойиҳалаш керак. Муқобил иш минтақаси ҳар бир ишчига тегишли бўлиб, у ишлаган ҳар қандай жойда мавжуд бўлади. 1-расмда кўрсатилган иш минтақаси кўпчилик ишчилар учун энг қулай ҳисобланади. Эркак ва аёллар учун энг юқори чегаравий баладлик 1800 – 2000 мм қабул қилинади, қулай баладлик эса 900 – 1500 мм ни ташкил этади. Физиологик талабларга кўра иш минтақасини организмнинг аъзоларининг вазифавий жараёнларини ҳисобга олган ҳолда лойиҳалаш керак. Одам териси, инсоннинг ташқи қопламаси бўлиб, инсон танасини теханик шикастланишлардан ҳимоялайди ва тана ҳароратини бошқариб туради.

Катта одам енгил иш бажариш пайтида, ҳарорат 18 – 20 0 С бўлганда ўртача 11340 Жоул иссиқлик ажратади . 1–расм. Агар одамнинг тана ҳарорати, намлиги ва ҳакозалари ўзгарса оқибатда танасининг иссиқлик алмашинуви бузилади одам ўзини нохуш ҳис этади. Бизни ўраб турган ҳаво ҳароратининг исиб кетиши организмни ортиқча исиб кетишига олиб келади, ҳароратнинг пасайишида эса организмдан кўпроқ иссиқлик сарфланиши туфайли танамиз совийди ва бунинг натижасида айрим аъзоларимиз музлаб қолиши ҳам мумкин. Инсон учун унинг кўриш қобилияти нечоғли муҳимлигини биламиз Кўриш орқали инсон объектни идрок этади, рангларни фарқлайди, у эшитиш, нафас олиш, ҳид билиш, ва асабга таъсир этади. Инсон товуш тўлқини тебраниш частоталарини 20 дан 20000 Г ц бўлган миқдорларини қабул қила олади. Эшитишнинг сезгирлиги юқоридир ва у 2000 – 4000 Гц диапозонни ташкил этади, аммо 800 дан кичик ва 6000 дан юқори частоталарда э шитиш сезгирлиги камаяди. Одам ҳаракатланганида газ алмашинув жараёни фаоллашади , атмосферадаги ҳаводан нафас олиш орқали қон кислородга бойийди ва карбонат ангидрид гази ажралиб чиқади. Биз оладиган ҳавонинг 21 % миқдори кислороддан иборат, чиқариладигани эса - 16 % ни ташкил этади. Олинадиган ҳаво таркибида зарарли газ, буғ,чанг ва аэрозоллар кўп бўлса, соғлик учун жуда хавфли ҳисобланади. Инсоннинг руҳий тизими организмни барча физиологик жараёнларини бошқаради ва организмни ташқи муҳит билан боғлайди. Бизни ўраб турган муҳит – ҳаво ҳарорати, босим, шамол тезлигидаги ўзгаришлар тананинг тегишли органларига узатилади ва улар фаолиятини бошқаради. Шундан келиб чиқиб, қулай ва ноқулай иш шароитлари мавжуд бўлади. Физиологик талабларнинг қондирилиши меҳнат унумдорлигини оширилишига ва инсон ҳаётининг хавфсизлигини таъминлайди.

Инсоннинг иш фаолияти билан унинг иш ҳаракатлари ўзаро узвий боғлиқ, улар ўз навбатида алоҳида вазифаларни бажаради. Иш ҳаракатларини ўзига хос учта алоҳида гуруҳ ларга ажратиш мумкин:  Ишни бажарувчи ҳаракатлар иш жараёнида марказий ўринни эгаллайди;  Гностик- англовчи ҳаракатлар, объектни билиб олиш ва ҳаракат шароитларини англаш (бутун борлиқ била н ушлаб сезиш, уйғониш ҳисси, назорат қилиш). Ушбу ҳаракатлар орқали предметни фазовий ўлчамла ри англанади ва керакли маълумотлар олинади;  Мослашув ҳаракатлари. Бунга гавда вазиятини шароитга мослаб ушлаб туриш ва унга тўғрилаш яъни бу орқали ҳаракатлар созланади ва хатолар тузатилади. Инсон танасининг тузилиши (склети) шарнирлардан иборатлигини ҳисобга олсак, унга, марказий нуқта атрофидаги силлиқ ҳаракатли шакллар – айлана, эллипсли ҳаракатлар жуда қулай ва ҳузур бахш дир. Инсоннинг замонавий техникага нисбатан руҳий талаблари кенг миқёсли ва жуда мура к каб ҳисобланиб, анатомик ва физиологик талаблардан анча фарқ қилади. Руҳий талаблар комплексини махсус фан - меҳнат психологияси ўрганади. Психологик талаблар инсоннинг мияси вазифаларини ҳисобга олиб, борлиқдаги ҳақиқатни иникоси сифатида, психологик фаолиятнинг объектив қонуниятларини (сезиш, ҳис қилиш, фикрлаш ва ҳ.к.) ва одамнинг психологик хусусиятлари (кўникмалар, одатлар, қизиққонлик, характери, қобилияти)ни ўз ичига олади. Меҳнат қилиш жараёнида ишлаб чиқариш шароитига боғлиқ равишда жуда аниқ сезгилар уммони пайдо бўлади. Булар инсон туйғулари, яъни руҳий кечинмалар комплексидан иборат бўлиб, ишлаб чиқариш муҳитига кўра у кучайиши ёки камайиши мумкин. Руҳий кечинмалар – одамнинг уни ўраб турган муҳити таъсирига жавобидир, ишлаб чиқариш муҳити – инсоннинг соғлиғига, унинг кайфиятига ва ишчанлигига таъсир этувчи

омиллардан иборатдир. Ишлаб чиқариш муҳити омилларини шартли равишда бир-бирига боғлиқ тўртта гуруҳларга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳ омиллари – одамни ўраб турувчи санитар–гигиеник шароитлар дир. Буларга ҳарорат (иссиқ, совуқ); ўраб турган муҳитнинг тозалиги (тозалик ёки чанг – ғубор босганлиги); овоз (шовқин, тинчлик); ёруғлиги (ёритилганлик, қоронғулик) ва ҳаказолар киради. Иккинчи гуруҳ омиллари – меҳнат воситалари (машиналар, асбоб – ускуналар, анжомлар), буларнинг барчаси ишлаб чиқаришга асқотади. Замонавий меҳнат воситалари жароҳатлар олинишини камайтириб, меъёрий гигиеник шароитни яратади. Бу эса ўз навбатида ноқулай физик юкланишлар (кўтариш, ташиш)ларни йўқотади ва шу билан бирга руҳий таъсирлар (диққатни оширишни, эшитишга, кўришга эътибор)ни камайтиради, оқибатда киши чарчамайди. Учинчи гуруҳ омиллари - ташкилий кўринишда бўлади. Булар меҳнат тақсимоти, ҳамда меҳнат тартиб от ини тузиш ва дам олишни режалаштириш билан боғлиқ бўлади. Тўртинчи гуруҳ омиллари ўз ичига ижтимоий омилларни бирлаштиради. Булар ўз навбатида меҳнаткашларни ўзаро муносабатларини, ишчи меҳнати натижасини ва меҳнат жараёнига муносабатини ҳисобга олади. Меҳнаткашларнинг ўзаро муносабатлари ма д анияти, битта одамнинг ҳаракатлари орқали, бошқаларга бўладиган хатти ҳаракатларида намоён этилади ва унинг яхшиланиши эса ишлаб чиқаришда муҳим омил ҳисобланади, оқибатда жамоада руҳий кўтарилиш юзага келади, кайфияти яхшиланади ва меҳнат ун у мдорлиги ортади. 2.Меҳнат шароитини тавсифловчи омиллар. Ишлаб чиқаришдаги толиқишнинг даражаси, касбий ишлаб чиқариш касалликларининг хусусияти ва миқдори, ҳамда сермеҳнатлигига кўра барча ишлар уч тоифага бўлинади:

 I тоифа (енгил ишлар) , уларни бажаришга унча кўп бўлмаган жисмоний куч талаб қилинади (энергия сарфи 172 Дж/с гача);  II-тоифа (ўртача оғирликдаги ишлар) жисмоний куч талаб қилинмайдиган IIа-тоифа (аммо, энергия сарфи 172...232 Дж/с гача); IIб-тоифа даги тик юриш ва 10 кг миқдоргача бўлган юкларни ташиш ишлари (энергия сарфи 232...293 Дж/с гача);  III-тоифа (оғир ишлар), уларни бажариш каттагина жисмоний кучни талаб қилади, ҳамда сезги органлари ва руҳий тизимнинг зўриқишига олиб келади, ҳамда 10 кг дан ортиқ юкларни ташиш билан боғлиқ бўлади (энергия сарфи 293 Дж/с дан ортиқ). Бундан ташқари, ишлар зарарлилиги ва хавфлилиги даражасига кўра ҳам хилларга ажратилади. Ишлаб чиқариш муҳитининг ноқулай шароитида доимий ишлаш зарарли ҳисобланади. Масалан, ифлосланган ҳавода, радиация нурланишида, юқори намлик, юқори ҳарорат ва бошқа салбий ҳолатлардаги бажариладиган ишлар. Киши ҳаётига хавф солувчи шароитдаги ишлар – хавфли ишлар дейилади, уларга масалан, монтажчининг юқори баландликда бажарадиган ишлари, чунончи уларда ҳимоя воситалари бўлишига қарамай хавф – хатар ҳамиша мавжуд бўлади. Қурилишдаги ишчиларнинг соғлиғи ва меҳнати унумдорлиги улар бажараётган ишнинг хусусияти ва меҳнат шароитига узвий боғлиқ бўлади. Иш шароитини яхшилашда врачлар, гигиеначилар, физиологлар, психологлар ва социологларнинг аҳамияти катта. Иш шароитлари ва уларнинг ишчиларга таъсирини ўрганиш орқали ишларнинг оғирлик даражаси ва зарарли томонларини аниқлайдилар, ишлаш ва дам олишнинг энг яхши ва мос келувчи кундалик муқобил иш тартиб от ини белгилайдилар. Ушбу йўналишда ишла ш ва дам олиш масаласи муҳим аҳамиятга эга; шунингдек турли ишлаб чиқариш шароитида ишчининг фаолияти, ишчига тушадиган юкламаларнинг соатбай тақсимланиши ҳам ўз мавқеига эгадир. Изланишларнинг кўрсатишича иш жараёнига қўшилган танффуслар бутун иш сменаси давомида, ишчининг иш қобилиятини мақбул даражада сақлаб

туради. Маълумки ишчининг иш қобилияти (ишчанлиги) ўзгарувчан бўлиб, у учта даврга қуйидагича бўлинади:  Иш қобилиятининг ўсиши (ишчининг ички имкониятларини тўлиши);  Турғун иш қобилиятига эришиш . Ушбу даврнинг давомийлиги ишнинг хусусиятига, ишчининг тайёргарлигига ва унинг ҳолатига боғлиқ;  Иш қобилиятининг сусайиши (тушиши), бу асосан чарчашдан ҳосил бўлади. Булардан ташқари бутун иш сменасининг давомида ва меҳнат ҳафтасида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг миқдори ва сифатида ўзгаришлар кузатилади, шу билан бирга бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқиш сони ва мудҳишлиги ҳар хил бўлади.

Адабиётлар рўйхати. 1.Пчелинцев В. А. и др. Охрана труда в строительстве: Учеб. для строит. Вузов и фак. – М.: Высш. Шк., 1991. – 272 с.: ил. 2.Охрана труда в строительства. Инженерные решения: Справочник/В. И. Русин, Г. Г. Орлов, Н. М. Неделько и др. – К.: Будивельник, 1990. –208с. 3.Охрана труда в строительства. Учебник для техникумов. Изд. 2-е, перераб. и доп. М., Стройиздат, 1975, 263с. 4.Йўлдошев О.Р., Рахимов О.Р., Хўжақулов Р.Т., Ҳасанова О.Т., “Меҳнатни муҳофаза қилиш”, Тошкент-2005. 5.Х.Раҳимова, А.Аъзамов, Т.Турсунов. Меҳнатни муҳофаза қилиш.Т. – “Ўзбекистон” -2003. 6.G ΄ .Yo.Yormatov, O.R.Yuldoshev, A.L.Xamrayeva. Hayot faoliyati xavfsizligi (Darslik), Toshkent, «Adolat», 2009. 7.Ў.Йулдошев, У.Усмонов, О.Қудратов. Меҳнатни муҳофаза қилиш (Ўқув қўлланма), Т. “Меҳнат”, 2001. 8. Л.Г.Дикман . «Организация, планирования и управление с троительным производством» Москва, Высшая школа, 1998 г. 480 стр . 9. Т.М.Махматкулов, Г.Ш.Шомирзаев, А.Райимкулов. «Ҳаётий фаолият хавфсизлиги» фанидан маърузалар матни. ТАТУ Самарқанд филиали. Самарқанд-2007.

Похожие

Қурилиш-монтаж майдонида меҳнатни хавфсиз ташкил этиш

Қурилишда касбий зарарлантирувчи омиллар

Инсон меҳнат фаолиятига таъсир этувчи омиллар

ҲФХнинг тиббий биологик асослари ақлий меҳнат гигиенаси

Ҳаёт фаолияти хавфсизлигининг ҳуқуқий ва ташкилий асослари