logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Валеология
  4. Siydik ajratuv sistemasi

Siydik ajratuv sistemasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

377.2548828125 KB
Скачать
Siydik ajratuv sistemasi Reja: 1. Buyrak 2. Buyrakning tuzilishi 3. Buyrak arteriyasi Umurtqali hayvonlarda va odamda modda almashinuvi chiqin-dilarining organizmdan chiqarilishi asosan siydik ajratuv sistemasi orqali bajariladi. Bu sistemaga buyraklar, siydik naylari, siydik pufagi, siydik chiqaruv nayi kiradi. Ajratuv sistemasining markaziy organi buyraklardir. Siy-dik buyraklarda hosil bo’ladi. Siydikning tarkibida suv, tur-li xil tuzlar va modda almashinuvi jarayonining oxirgi modda-lari bo’ladi. Ajratuv gchstemasining buyrakdan boshqa hamma qismlari siydik chiqaruv yo’llarini hosil qiladi. Bundan tash-qari, buyraklar ichki muhit faoliyatini saqlashda, suv-tuz al-mashinuvini boshqarishda, arteriyadagi bosimni bir me’yorda ushlab turishda, ichki muhitning kislota- ishqoriy muvozanati boshqarilishida muhim ahamiyatga ega. Gormonal funktciyasi erit-ropoetin, prostoglandin va renin ishlab chiqarish bilan ifoda-lanadi. Buyraklar yana organizmda yog’, oqsil, uglerod va vitamin-lar almashinuvida ham ishtirok etadi. So’nggi yillarda olib borilgan ilmiy izlanishlarning ko’r-satishicha, yangi tug’ilgan chaqaloqlarda ichak o’z faoliyatini ro’y-rost boshlab olguniga qadar buyrakda oqsilning parchalani-shi kuzatiladi. Bu holat yosh organizmda buyrakning ovqatni hazm qilish protcessida muhim o’rni borligini ko’rsatadi. Buyraklarning bu xilda ko’p qirrali faoliyat ko’rsatishi ular strukturasining murakkab tuzilganligidan dalolat bera-radi. Ularning taraqqiyoti ham murakkab jarayonlardan iborat. BUYRAK Taraqqiyoti . Buyrak taraqqiy etish jarayonida ketma-ket uch davr-ni: old buyrak (Pronephros), birlamch.ch buyrak (mesonephros) va pirovardida, ikkilamchi-oxirgi buyrak (matanephros) hosil bo’lish davrlarini boshdan kechiradi. Old buyrak va birlamchi buyrak, aslida mustaqil ajratuv organ bo’lsa ham, buyrak taraqqiyoti uchun mansub bo’lmaydi va asta-sekin yo’qolib ketadi. Buyrakning har bir yangi bosqichi kranial-kaudal tomonga yo’nalishda kaudal tomonga yaqinroq joylasha boradi va natijada oxirgi - ikkilamchi buyrak kra-nial qismdan eng uzoqda, bel sohasida bo’ladi. Old buyrak (pronephros). Pusht o’rta varag’ining oldingi 8-10-segment oyoqchalaridan hosil bo’ladi. Segment oyoqchalari somitlardan ajralib egri-bugri naychalar - protonefridiylar- ga aylanadi. Bularning uchi tananing ikkilamchi bo’shlig’iga- tcelomga ochiladi. Ikkilamchi- somitlarga qaragan uchi esa kau-dal yo’nalishda o’suvchi mezonefral nayga ochiladi. Odam embrio-nida bu buyrak siydik ajratish organi sifatida xizmat qil-maydi va tezda- qayta aks taraqqiyotga uchraydi. Birlamchi buyrak (mesonep'hros) - embrional hayotda ancha uzoq vaqt ishlaydi. U ko’p sonli (25 taga yaqin) segment oyoqchala-ridan hosil bo’ladi. Segment oyoqchalari somitlardan ajralib chiqadi va birlamchi buyrak naychalari- metanefridiylarga aylanadi. Metanefridiyning bir uchi mezonefral nay tomonga o’sadi va u bilan birlashadi. Metanefridiyning ikkilamchi bo’shliqqa qaragan qismidan aorta tomonga yon o’simtalar chiqadi. Bu o’simtalarga aortadan kapillyarlar to’rini shakllantiruvchi qon tomirlar keladi. Usimtalar kapillyarlarni qoplaydi va birlamchi buyrak koptokchasini hosil qiladi. Old buyrak davrida hosil bo’lgan mezonefral kanal kaudal yo’nalishda o’sib, kloakaga ochiladi. Odam embrionida doimiy buyrak (metanephros) rivojlani-shi embrional hayotning ikkinchi oyidan boshlanib, tug’ilish-ga yaqin nihoyasiga etadi. Aslida u o’z faoliyatini embrional hayotning ikkinchi yarmidan boshlaydi. Ikkilamchi buyrak ikki manbadan: mezonefral naycha va nefrogen to’qimadan hosil bo’-ladi. Nefrogen to’qima embrionning kaudal qismlarida joy-lashgan bo’lib, mezodermaning segment oyoqchalarining bo’linma-gan qismidan iborat. Mezonefral nay (Vol’f nayi) devorining nefrogen to’qima tomon, yuqoriga va orqaga o’suvchi bo’rtmasi siydik nayi, buyrak jomchasi, kosachalari hamda y i g’ u v n a y l a-r i n i hosil qiladi. Nefron nefrogen to’qimadan hosil bo’ladi. Nefrogen to’qima-ning differentciallashuvi uning barcha qismida barobar bosh-lanmaydi. Yig’uv nayining berk uchi o’sib, nefrogen hujayralar-ning bir qator o’zgarishlari natijasida nefron hosil bo’ladi. Bu o’zgarishlar nefrogen pufakcha va S-simon tanacha bosqichla-rini o’taydi. S-simon tanacha bosqichida u yig’uv nayining berk uchi bilan birikadi. S- simon tanachaning proksimal uchi esa SHumlyanskiy - Boumen kapsulasiga aylanadi. Bu tanachalarning qolgan qismlaridan nefronning boshqa barcha bo’limlari rivoj-lanadi. BUYRAKNING TUZILISHI Buyrak juft a’zo bo’lib, qorin bo’shlig’ining orqa devorida umurtqa pog’onasining ikki yonida joylashadi. Uning shakli loviyasimon, botiq yuzasi buyrakning darvozasi hisoblanadi. Darvozaga buyrak arteriyalari kirib, buyrak venalari, siydik nayi va limfa tomirlari chiqadi. Bu erda siydik chiqaruv yo’l-lari-buyrak kosachalari, jomlari va siydik chiqaruv naylari Ham joylashadi. Buyrak biriktiruvchi to’qimadan iborat kapsu- 231- rasm. Buyrak. 1 - birpktiruvchi to’qimali kapsula; 2 - po’st modda; 3 - buyrak tanachasi; 4 – nefronning proksimal va distal bo’limi; 5 - mag’iz nurlari; 6 - mag’iz modda; 7 - to’gri kanallar (nefron qovuzlognning pastga tushuvchi vz yuqoriga ko’gariluvchi qismlarn, yig’uv naylarn (I. V. Almazov, L. S. Su]ulevdan). 232- rasm. Nefron tuzilishi va buyrakda qon aylanishi (sxema). I - buyrak tanachasi kapsulasi (SHumlyanskiy-Boumen kapsulasi); 2 - kapsulaniig ichki (vistceral) varag’i; 3 - kapsula bo’shlig’i; 4 - kapsulaning tashqv (parietal) varagi; 5 - nefron-ning proksimal bo’limi; 6 - jiyakli hoshiya; 7 - bazal membrana burmalari; 8 - Genle qo-vuzlog’ining pastga tushuvchi qismi; 9 - Genle qovuzlogining ko’tariluvchi qismi; 10 - nefr ronning distal bo’limi; II - yig’uv naychasi; 12 - so’rg’ich nayi; 13 - buyrak kosachasinin-uzgaruvchan epiteliysi; 14 - buyrakning bo’laklararo arteriyasi; 15 - bo’laklararo vena; sh - yoy arternya; 17 - yoyvena; 18- to’g’ri arteriola; 19 - tugri venula; 20 - bo’lakchalararo "rteriya; 21 - bo’lakchalararo Eena; 22 - olib keluvchi arteriya; 23 - yumirlar tuguni ka-«illyari; 24- olib ketuvchch arteriola; 25 - yulduzsimon venula; 26 - po’stloq moddaning qon yumir kapillyarlari; 27 - endoteliy hujayralari; 28 - yukstaglomerulyar hujayralar; 29 - distal bo’limning zich dogi (E. F. Kotovskiydan). la bilan qoplangan. Buyrakni uzunasiga kesib ko’rilganda unda oddiy ko’z bilan ikki zonani - po’stloq va mag’iz modda-larni ko’rish mumkin (231-rasm). Po’stloq zona o’zining to’q qizg’ish rangi va donadorligi bilan ajralib turadi. Mag’iz zona och bo’yalib, bo’lakchalar 8-12 piramidalarga ajralgan bo’-ladi. Po’stloq va mag’iz modda chegarasi tekis bo’lmay, balki po’st-loq modda mag’iz moddaga ustunchalar shaklida (Bertnni ustun-chalari), mag’iz modda esa po’stloq moddaga mag’iz nurlari (Fer-reyn nurlari) shaklida botib kiradi. Nefron - buyrakning struktur funktcional birligi. Nef-ron va siydik naylari orasida biriktiruvchi to’qimaning yupqa qatlamlari bo’lib, ularda qon tomirlar, nervlar yotadi. Amma biriktiruvchi to’qima buyrakning juda oz qismini tashkil eta-di. SHuning uchun bu a’zoni ko’proq epitelial organ deyish mum-kin. Nefronlarning umumiy soni buyrakda bir millionga etadi. Nefronlarning uzunligi har xil (18 mm dan 50 mm gacha) bo’la-dn. Hozirgi funktcional-morfologik klassifikatciyaga binoan sut emizuvchilar va odamning nefronida quyidagi bo’limlar' (232-rasm) tafovut etiladi: 1. Tomirlar chigali va uni o’rab turuvchi kapsuladan iborat buyrak tanachasi (koptokchasi). 2. Nefronning proksimal bo’limi. 3. Nefron (Genli) qovuzlog’i. 4. Nefronning distal bo’limi. Bir necha nefronlarning distal bo’limlari qo’shilib, bir-yig’uv nayiga, yig’uv naylari o’zaro birlashib yiriklashadi va buyrak kosachalariga ochiladi. Buyrakda ikki xil nefronlar farq qilnnadi. Birinchi xili deyarli po’stloq moddasida joylashadi - bularni po’stloq nef-ronlari deyiladi va ular nozik bo’limlarining qisqa bo’lishi bilan xarakterlanadi: ikkinchi xili - yukstamedullyar (miya moddasi yonidagi) nefronlardir. YUkstamedullyar nefronning buyrak tanachalari po’stloqning ichkari qismida - miya zonasi yaqinida joylashadi. YUkstamedul-lyar nefronlarning bo’limlari uzun bo’lib, buyrak so’rg’ichlariga borib etadi. Po’stloq va yukstamedullyar nefronlarning o’zaro nisbati 5:1 dan iborat, ya’ni odam buyragida 1 mln ga yaqin nefron bo’lsa, ularning 200 000 ga yaqini yukstamedullyar nefronlardir. Buyrak tanachasi kapillyarlar koptokchasi va SHum-lyanskiy - Boumen kapsulasining (parietal va vistceral) varaq-laridan iborat (232-rasm ga q). Kapillyarlar koptokchasi olib keluvchi (a. afferens) va olib ketuvchi (a. efferens) arteriolalar orasida joylashgan kapillyarlarning ajoyib to’ridan iborat. Kapillyarlar devori endoteliy hujayrasi va uning ostida yotuv-chi bazal membranadan tuzilgan. Hujayra tanasida ko’p miqdorda fenestralar va teshiklar (7 nm) bo’lishi bilan farqlanadi. Shu teshiklar orqali fil’tratciya vaqtida turli moddalar qondan kapsula bo’shlig’iga o’tadi. Qon kapillyarlarining bazal membranasi uch qavatliligi (o’rta - elektron zich, ichki va tashqi - elektron och) va uzluk-sizligi bilan xarakterlanadi. Bazal membrananing qalinligi o’zgaruvchan bo’lib, yosh ulg’ayishi bilan har xil patologik holat-larda qalinlashadi. Bazal membrananing tarkibiy qismlari endoteliy va kapsula vistceral varag’ining hujayralari tcito-plazmasida sintez qilinadi. Bazal membrana diametri 6-7 nm li gemoglobin tanachalarini o’tkazib yuboradi. SHunga ko’ra bazal membranada - diametri 10 nm dan kichik, ammo 6 nm dan katta-roq ko’p sonli kanalchalar bor desa bo’ladi. Bazal membrana manfiy zaryadga ega. Buyrakning SHumlyanskiy - Boumen kapsulasi vistceral, pa-rietal varaqlardan va kapsula bo’shlig’idan iborat. Kapsulaning vistceral varag’i yassi epiteliy hujayralari - podotcitlar bilan qoplangan. Podotcitlar bir oz cho’zilgan no-to’g’ri shaklga ega. Hujayra tanasidan katta uzun o’simtalar tcitotrabekulalar (har bir hujayradan 2-3 tadan) chiqib, ular (tcitotrabekulalar) kapillyarlariga yaqinlashib, kichik o’simta - tcitopedikulalarga bo’linib ketadi. Bir podotcitdan yonma-yon o’tuvchi 2-3 ta kapillyarga o’simta-lar yo’naladi. TCitopedikulalar kapillyarning bazal membrana-siga tegib turuvchi va oxirgi bir oz yo’g’onlashgan ingichka tcilindr shaklidagi hosiladir. TCitopedikulalar orasidagi bo’sh-liqlar - tirqishlar bo’lib, ular nisbatan bir xil (30-50 nm) o’lchamlarga ega. Hujayralarning asosiy tarkibiy qismlari podotcit tanasida va yirik o’simtalari (tcitotrabekulalari) da joylashgan bo’ladi. YAdro hujayraning uzun o’qi bo’ylab bir oz cho’zilgan. YAdro qobig’ida teshiklar ko’p bo’lib, yuzasi notekis-dir. YUqorida keltirilgan 3 tuzilma: kapillyarlar to’rining en-doteliy hujayralari, SHumlyanskiy - Boumen kapsulasi ichki varag’ining podotcit hujayralar va ular orasida joylashgan uch qavatli bazal membrana fil’tratcion bar’er hosil qiladi (233-234-rasmlar). SHu bar’er orqali kapsula bo’shlig’iga qon plazmasining tarkibiy qismlari o’tib birlamchi siydikni ho-sil qiladi. Fil’tratcion bar’er qon shaklli elementlarini va qon plazmasining yirik oqsillarini, immun tanachalarni, fibrinogen va boshqalarni o’tkazmaydi. Bu bar’er orqali kat-taligi 7 nm kichik bo’lgan moddalar o’tadi. Ba’zi buyrak kasal-liklarida (masalan, nefrit kasalligida) qon shaklli element-lari bemor siydigida uchrashi mumkin. SHumlyanskiy - Boumen kapsulasi vistceral varag’ining epi-teliy hujayralari har xil buyrak kasalliklarida turli mor-fologik o’zgarishlarga uchraydi. Bu o’zgarishlar asosan bir xil xarakterga ega. Masalan, o’simtalarning kalta bo’lishi va o’sim- talarning qo’shilishi o’tkir glomerulyar nefritda, lipoid va amiloid nefrozda, aminonukleozid, puromitcin keltirib chiqar-gan har xil eksperimental kasalliklarda yuzaga keladi. 233-rasm. Buyrak fil’tratcion bar’erining ul’tramikroskopik] tuzilishi; (sxema) (E. F. Kotovskiydan). 1-qon kapillyarining endoteliy hujayrasi; 2 - uch qavatli membrana; 3 -kapsula. ichki varagining podotciti; 4 - podoiit trabekulasi; 5 - podotcit pedikulasi; 6 - kapsula bo’shlig’i; 7 - eritrs.tcitning bir qismi. 234- rasm. Buyrakda fil’traiiya to’sig’ini hosil qiluvchi kompsnentlarning-elektrop mikrofotografiyasi. x 50. 000. 1 - endsneliy; 2 - uch qava^li bazal membrana; 3 - P >dotcitning Pdakulalari. Buyrak tanachasining tomirli koptokcha kapillyarlari orasi-da yana bir xil - mezangial hujayralar uchraydi. Bu hujayra-ning asosiy qismi hujayra oraliq moddasini hosil qilsa, ba’zilari makrofaglik xususiyatga ega bo’ladi. SHumlyanskiy - Boumen kapsulasining parietal varaq hujay-ralari yassi epiteliydan iborat bo’lib, yadro joylashgan sohada hujayra tanasi qalinlashadi. SHumlyanskiy - Boumen kapsula-sining nefron proksimal bo’limiga o’tar joyida kapsula hujay-ralari bir oz balandlashadi. SHumlyanskiy - Boumen kapsulasining parietal varaq hujay-ralari orasidagi chegaralar qiyshiq yo’nalgandir. Bir hujayra tanasining ikkinchi hujayra tanasi ustiga yotishi cherepitcalar-ning joylashishini eslatadi. Qapsulaning tashqi qavati epiteliysi nefronning proksimal bo’lim epiteliysigacha davom etadi. Nefronning proksimal bo’limi uzun - egri-bugri va qisqa-to’g’ri naychadan iborat bo’lib, diametri 60 mkm gacha bo’ladi. Proksimal bo’limning SHumlyanskiy - Boumen kapsula-siga tutashgan qismida hujayra kubsimon, proksimal bo’limning egri-bugri qismida tcilindrsimon, to’g’ri qismida - pastroq tci-lindrsimon shaklga ega. Proksimal bo’limning hujayralari jiyakli hujatcralardir (235-rasm). Elektron mikroskop ostida jiyak mikrovorsinkalardan iborat. Jiyakli hoshiyada glyukoza- ning qayta so’rilishida ishtirok etuvchi ishqoriy fosfataza ko’p. Bu bo’limda birlamchi siydikdan qonga oqsil, glyukoza, elektro-litlar va suv qayta so’riladi - reabsorbtciya bo’ladi. Bu bo’lim hujayralari tcitoplazmasida proteolitik fermentlarga boy bo’lgan lizosomalar ko’p bo’ladi. Pinotcitoz yo’li bilan birlam- chi siydikdan hujayra tcitoplazmasiga o’tgan oqsil moddalar lizosomal fermentlar ta’sirida aminokislotalargacha parchala-nadi. Aminokislotalar so’ngra qonga so’riladi. Proksimal bo’lim hujayralarining bazal plazmatik membranasi tekis bo’lmay, burmalar hosil qiladi. Bu burmalar orasida ko’p miq-dorda mitoxondriyalar yotadi. Bazal plazmatik membranalarning burmalari mitoxondriyalar bilan birga turli moddalarni hu-jayradan qonga va qondan hujayraga o’tishida muhim rol’ o’y-naydi. Proksimal bo’limda ko’p moddalarning qonga qayta so’rilishi natijasida birlamchi siydik tarkibi keskin o’zgaradi. Birlam-chi siydikda qand va oqsil umuman yo’qoladi. Buyrak kasallik-larida nefron proksimal bo’limining jarohatlanishi natija-sida oxirgi siydikda oqsil va qand uchrashi mumkin. Nefron (Genli) qovuzlog’i. Nefron qovuzlog’i in-gichka bo’limdan va yo’g’on qismlardan iborat. Po’stloq nefron-larda ingichka bo’lim faqat pastga tushuvchi qismdir. YUkstame-dullyar nefronlarda esa ingichka bo’lim qisman yuqoriga ham ko’tariladi. Ingichka bo’lim diametri 13-15 mkm bo’lib, devori yassi epiteliy hujayralaridan iborat. Hujayra tcitoplazmasi och, organellalari esa kam. Hujayralarning apikal qismi 1-2 235- rasm. Buyrak (Mal’pigi) tanachasiping nefronking proksimal bo’limiga o’tish qismi. x 6. 000. 1 - buyrak tanachasi; 2 - proksimal bo’lvm endotsliysi; a - tcilindsrimon hoshiyali =,piteliy. kalta mikrovorsinkalar tutadi. Bu naycha hujayralari orqali suv qayta so’riladi. Nefron qovuzlog’ining yo’g’on qismi (yuqori-ga ko’tariluvchi qismi) diametri 30 mkm bo’lgan naychadan iborat bo’lib, ^ujayralari distal bo’lim hujayralarini eslatadi. Nefronning distal bo’limi. Nefronning^ distal bo’limi ikki: to’g’ri qism va egri- bugri segmentlarga bo’linadi. To’g’ri qism hujayralari kubsimon bo’lib apikal yuzasida kalta, mikrovorsinkalarga o’xshash o’simtalar uchraydi. Hujayraning lateral yuzasida bir-biri bilan tutashuvchi ko’p sonli o’simta-lar mavjud. Bazal membranalar burmalar hosil qilib,- burma-lar orasida kristalari ko’p bo’lgan mitoxondriyalar yotadi. Distal kanalning to’g’ri qismida natriyning fakul’tativ reabsortciyasi bo’ladi va bu jarayon birlamchi siydik osmotik bo-simning pasayishiga olib keladi. Natriyning fakul’tativ reab-sorbtciyasi aktiv jarayon bo’lib, osmotik va elektroximik gradi- entga qarshi amalga oshiriladi. Distal kanalning egri-bugri qismi hujayralari past tcilindrsimondir. Ular membranasi va organellalarining^tuzi-lishi to’g’ri bo’lim hujayralarining tuzilishiga o’xshash bo’ladi. Nefronning distal nay hujayralarida mitoxondrnyalarning ko’p bo’lishi va ularda ATF-aza aktivligining yuqoriligi hamda mitoxondriyalarning hujayra bazal va lateral membranalari 236- rasm. Nng’uv iaychalzri:1ing elektren mikrofetograriyasi. \ 3. 000. 1-vraliq (qorachtnr) hujayrala1| 2-och (oqish) hujayralar. bilan bog’liqligi buyrakning kontcentratciyalashtirish kabi mu-rakkab faoliyatini amalga oshiruvchi omillardan hisoblanadi. yig’uv naylari. Yig’uv naylarini bir necha segment-larga bo’lish mumkin. Nayning 4 ta qismi mavjud bo’lib, shu-lardan bittasi buyrak po’stloq moddasida, qolgan uch qismi ma-g’iz qismida joylashadi. Bir segmentdan ikkinchi segmentga o’tishda- aytarli ahamiyatli o’zgarishlar bo’lmaydi, shuning uchun bu bo’lim shartli tabiatga ega. Yig’uv naylarida aniq ikki xil-bosh (oqish) va oraliq {qoramtir) hujayralar " farqlanadi (236-rasm). Bosh hujayralar kubsimon'"bulib; "tcitoplazmasida bir tekis tarqalgan kam sonli mitoxondriyalar, tcisternalar, vakuolalar va vezikulalardan iborat plastinkasimon kompleks, endoplaz-matik to’rning mayda profillari, erkin ribosomalar va poli- somalar uchraydi. YON yuza membranasida ko’p sonli kalta o’sim-talar bo’ladi. : Oraliq (qoramtir) hujayralar oqish hujayralardan ul’t-rastruktur tuzilmalarning ko’pligi bilan farqlanadi. Oralik hujayralarda elektron zich gialoplazma kuzatilib, mitoxon-driyalarning soni anchagina mo’ldir. Mitoxondriyalarning ko’p son-li kristalari zich joylashadi. Oraliq hujayralarda mitoxon-driyalar tcitoplazma bo’ylab deyarli tekis tarqalgan bo’lib, ba’zan hujayra apikal qismnda ko’proq uchraydi. Muntazam ravishda tcitoplazmasida silliq devorli vezikula hosil bo’li-shi, ularning apikal qismga siljishi oraliq hujayralarga 237- rasm. Buyrax taiachasi va yukstaglomerulyar apparat^tuzilishi (sxema). 1 - afferent arteriola; 2 - efferent arteriola; 3 - tomirli koptokcha kapillyarlarn; 4 - sh vndoteliy hujayrasi; 5 - kapsula ichki varag’ining kapsulasi; 6 - bazal meibrana; 7 - me-vengial hujayra; 8 - kapsula bo’shlig’i; 9 - kapsulaning tashqi varag’i; 10 -* nefron distal nayi; II - zich dog’; 12 - yukstaglomerulyar hujayralar (endokrinotcitlar); 13 - yukstavas-kulyar hujayralar; 14 - buyrak stromzsi (YU. I. Afanas’evdan, 1983). xarakterlidir. Apikal yuza ko’p sonli, noto’g’ri shaklli mikro vorsinkalar hosil qilishi mumkin. Bunday holat bosh hujay-ralarda kuzatilmaydi. Bulardan tashqari, bir qator oraliq hujayralarda hujayra ichki kanalchasi borligi aniqlangan. Silliq devorli vezikulalar shakllanish davrida bu kanalcha aniqlashib, ko’payishi kuzatiladi. Bu hujayralar tuzilishi va faoliyati jihatidan me’da bezlarining parietal hujayra-sini eslatadi. Har xil tajribalarda bu ikki a’zo hujayra- lari bir xil ravishda o’zgaradi. Bu -ular xususiyatlarining bir xilligini hamda N+ ionining sekretciyasida ishtirok eti-shini ko’rsatadi. Siydikning atcidifikatciya qilinishi (kislota-li sharoitga ega bo’lishi) yig’uv naylarining oraliq hujayralari faoliyati bilan bog’liqdir. Buyrakning endokrin funktciyasi. Buyrakning endokrin funk-tciyasini bajaruvchi hujayralarida asosan ikkita modda - re-nin va prostoglandin hosil bo’ladi. Renin buyrakning yukstaglomerulyar apparatida (YUGA) da. hosil bo’lib, u organizmda angiotenzin hosil bo’lishini ta’min-laydi. YUGA eritropoetin hosil bo’lishida ham muhim o’rin tutadi. (YUkstaglomerulyar apparat quyidagi 4 xil element: 1) buyrak tanachalariga kiruvchi va undan chiquvchi arteriolala-ri devorida joylashgan maxsus yukstaglomerulyar (YUG) hujay-ralar; 2) distal nayning shu arteriyalar orasida joylashgan qismida mavjud bo’lgan «zich dog’» (macula densa); 3) distal nay hamda arteriolalar orasidagi uchburchaksimon maydonda joy-lashgan yukstavaskulyar (Gurmagtig) hujayralar va 4) buyrak tanachalari kapillyarlariaro hujayralar - mezangiumlardan tashkil topgandir (237-rasm). Afferent va efferent arteriolalar devorida joylashuvchi yukstagomerulyar hujayralar arteriolalar endoteliysi bazal membranasining ostida, donador mioepitelioid hujayralar ko’rinishida bo’ladi. Bu hujayralarning soni faqatgina YUGA funktcional holatiga bog’liq bo’lib qolmasdan, balki hayvon-larning turiga ham bog’liqdir. Mioepitelioid hujayralar oval shaklida bo’lib, yumaloq yadro va tcitoplazmani to’ldirib turuv-chi ko’p sonli organellalarga ega. Bu hujayrada donador endo-plazmatik to’r - eng rivojlangan organelladir. Ular yadro atrofida joylashgan bo’ladi. Mioepitelioid hujayraning eng spetcifik strukturalari bo’lib renin saqlovchi sekretor donalar hisoblanadi (238-rasm). Etilgan sekretor donalar elektron zich bo’lib, elementar qobiqqa o’ralgan. Mioepitelioid hujay-ralarda renin ishlab chiqariladi va qon tarkibiga qo’shiladi. Reninning anchagina qismi olib keluvchi arteriolaning atrof to’qimasiga - interstitciyga ham o’tib, limfaga quyiladi. Re-nin moddasining ta’siri natijasida qon bosimi ortadi. Bun-day ta’sir asosida qondagi angiotenzinogen moddasining renin ta’sirida angiotenzin I ga aylanishi va nihoyat u moddaning qon bilan o’pka orqali o’tishi natijasida tomirlarga kuchli ta’sir etish xususiyatiga ega bo’lgan angiotenzin I ga aylanishi yotadi. Renin - angiotenzin sistemasi tana qon tomirlarigagina emas, balki buyrak qon tomirlariga ham ta’sir qilib, buyrak-da fil’tratciya jarayonini va qon aylanish tezligini o’zgartira-Di. Renin va angiotenzin buyrak usti bezining gormoni - al’- desteron sintezi va sekretciyaga ta’sir etadi. Distal naylardagi siydik tarkibidagi natriy kontcentratciyasining kamayishi o’z 238- r.asm. Olib keluvchi arteriyaning elektrom mikrofotografiyasi. xYU. 000. I I- endoteliy xujayrasi; 2 - mioepitelioid hujayra; a - sekretor donachchlar; 3 - bazal membrana; 4 - podotcit hujayra. navbatyda endoteliy hujayralari orqali seziladi-da, YUGA ning ish faoliyatini kuchaytiradi. YUGAning barcha elementlari nerv oxirlari bilan hamkor-likda buyrak faoliyatining mukammal bo’lishini ta’minlab turadi. YUkstaglomerulyar kompleksning «zich dog’» hujayralaridan iborat tarkibiy qismiga nefron distal nayining buyrak tanacha-si arteriolalari orasida Gurmagtig hujayralariga qaragan yuzasida yotuvchi qism kiradi. Nefron distal nayi devoridagi hu-jayralarning ul’trastrukturasi solishtirilganda «zich dog’» hujayralarining o’ziga xos tomonlari yaqqol namoyon bo’ladi. Bunda macula densa hujayralari bo’ychan tcilindrsimon bo’lib, tcitoplazmasining matriksi zich, yadrolari hujayraning o’rtasi- da yotadi, Gol’ji kompleksining inversiyasi kuzatiladi. Distal nayning odatdagi hujayralarida bu organella hujayralarning apikal qismida yotsa, «zich dog’» hujayralarida yadro ostida hujayra bazal qismida joylashadi. «Zich dog’» hujayralarining yana bir muhim farqlaridan biri - hujayraning tubida bazal plazmolemmaning ko’p sonli burmalarining yo’qligidir. Macula densa ning bazal membranasi nihoyatda yupqadir, shuning uchun boshqa hujayralar bilan uning kontakti ancha engil bo’lsa ke-rak. Ko’pnncha, Gurmagtig hujaGfalari orasida yotuvchi bazal tcitoplazmatik o’simtalar ham uchrab turadi. Bazal membrana bu o’simtalarni o’rab turadi. SHunday qilib, «zich dog’» hujayralari distal nayning odat-dagi hujayralaridan o’ziga xos bir qator muhim tomonlari bilan ajralib turadi. Gurmagtig (lacis polkissen) hujayralari glomerulyar arterio-lalar va macula densa orasida hosil bo’luvchi konussimon may-donda yotadi. Bu hujayralar mezangial hujayralarga tegib yotadi. SHunday qilib, Gurmagtig hujayralari bir vaqtning o’zida yukstaglomerulyar kompleksning barcha hujayralari bilan kontaktda bo’luvchi, ularni o’zaro birlashtiruvchi yagona kompo-nentdir. Gurmagtig hujayralari uzunchoq bo’lib, yadrosi yirik va cho’-ziqdir. Kam sonli organellalari tcitoplazmasida tekis tarqal-gan. Hujayralar orasida bazal membrana strukturasiga ega bo’lgan modda qatlamlari yotadi. Bu hujayralarning ul’trast- rukturasini o’rganish ularning topografik, genetik va funktcio-nal jihatdan mezangial hujayralarga yaqinligini ko’rsa-tadi. Mezangial hujayralar kapillyarlar to’rlar aro joylashgan bo’lib, Gurmagtig hujayralari bilan birgalikda tomirli chi-galni ushlab turuvchi o’zakni hosil qiladi. Bu hujayra yadrosi-ning qobig’ida ko’p sonli invaginatciyalar bo’lganligi sababli, u noto’g’ri shakldadir. Mitoxondriyalarning shakli oval, ular ko’p hollarda yadro ustida yotadi. Gol’ji kompleksi yaxshi rivojlan-gan bo’lib, ko’p sonli tcisternalar, vezikulalar va vakuolalar-dan iboratdir. Donador retikulum tcitoplazma bo’ylab bir tekis tarqalgan. Mezangial hujayralarning o’simtalarida ko’pgina ribosomalar, yakka-yakka mitoxondriyalar va vakuolalar yotadi. Uning’ har xil tanachalarni qon tarkibidan fagotcitoz qilish qobiliyati, buzuvchi agent ta’sirotkga kollagen hosil qilish bilan javob berish kabi xususiyatlari o’rganilgan. Prostaglandin ishlovchi hujayralar buyrakda bir necha xil bo’lib, ularning ichida interstitcial hujayralar alo-hida o’rin tutadi. Bu hujayralar tanasi cho’zilgan, undan bir necha o’siqlar chiqib, bu o’siqlarning bir qismi nefron qovuzlog’i naychalarini o’rasa, boshqalari qon tomir kapillyarlarini o’ray-di. Interstitcial hujayralarning tcitoplazmasi yaxshi rivoj-langan hujayra organellalarini va lipid (osmiofil) donalarni tutadi. Bu hujayralarda ishlangan prostoglandin antipertenziv ta’sir ko’rsatadi, ya’ni qon bosimni pasaytiradi. SHunday qilib, buyrakda bir necha xil endokrin hujayralar bo’lib, ular umumiy va buyrakdagi qon bosimni boshqaradi va shu yo’l bilan siydik hosil bo’lishga ta’sir qiladi. Buyrakda qon aylanishi. Buyrak qon bilan intensiv ta’min-langan organlar qatoriga kiradi. Buning uchun yurakdan bir minut davomida o’tgan qon hajmining choragi buyrak orqadi o’tishini aytish kifoyadir. Bir sutkada bu «chorak» ming litrni tashkil etadi. Buyrak arteriyasi qorin aortasidan ajraladi. U buyrak darvozasidan kirib, mayda arteriyalar-bo’laklararo arteriya-larga (arteria inferlcbularis) tarqaladi. Buyraklararo arte-riyalar piramidalar orasidan o’tib borib, po’stloq va mag’iz modda chegarasida bo’linib, vy arteriyani (a. arcuata) tashkil qiladi. YOY arteriya buyrak yuzasiga parallel yotadi va po’stloq hamda miya moddalariga mayda tarmoqchalar beradi. Bu arteriya-lar po’stloq moddada bo’lakchalararo arteriya (a. interlobularis) ho-sil qilsa, mag’iz qismida to’g’ri arteriya (a. recta) nomi bilan yuritiladi. Interlobulyar arteriyalardan buyrak tanachalariga qon olib keluvchi tomirlar (vas afferens) boshlanadi. Har bir qon olib keluvchi arteriya o’zaro anastomoz hosil qiluvchi kapil-lyarlarga bo’linib so’ngra, ular qon olib ketuvchi tomirni (vas efferens) tashkil etadi (232-rasmga q.). Bu arteriolaning dia-metri olib keluvchi arteriolaning diametridan ikki marta ki-chiqroqdir. SHunday qilib, qon kapillyarlar tugunchasi (buyrak koptokchasi) sistemasida ikkita xususiylikni ko’rish mumkin: 1) tuguncha kapillyarlari yig’ilib, venulani hosil qilmaydi. balki arteriolani hosil qiladi, ya’ni kapillyarlar ikki arte-riolalar orasida joylashadi. Kapillyarlarning bunday o’ziga xos joylashishiga ajoyib to’r deyiladi (rete mirabile) 2) olib chiquvchi arteriolaning diametri kichik bo’ladi. Bu holat tugun kapillyarlarida qon bosimni oshishga olib keladi va intensiv fil’tratciya bo’lishini ta’minlaydi. Olib ketuvchi arteriola yana ikkinchi marta kapillyarlarga tarmoqlanadi va po’stloq hamda miya zonasida buyrak kanalcha-larini o’rab oziqlantiradi. So’ngra kapillyarlar qo’shilib, yul-duzsimon venoz sinuslarni hosil qiladi. Bu sinuslardan bo’lak-chalararo venalar boshlanadi. Ular birikib yoy venalarini ho-sil qiladi. Bulardan boshlangan bo’laklararo venalar buyrak venasiga quyiladi. YOY arteriyasidan mag’iz qismiga borgan to’g’ri arteriyalar kapillyarlarga bo’linib, mag’iz qism va so’rg’ichda joylashgan kanallarni o’raydi. SHu erda kapillyarlar venulalarga aylana-di va to’g’ri venalarni hosil qiladi. Bular esa yoy venalariga borib quyiladi. YUkstamedullyar nefron tanachalari ma’lum darajada o’ziga xos tuzilishga ega. U barcha buyrak kanalchalarining o’rtacha 15-20% ini tashkil etadi. Bu tanachalarda olib ketuvchi arte-riolalar diametri olib keluvchilarga nisbatan bir oz kattadir. Olib ketuvchi arteriolalar o’zaro anastomoz hosil qiladi va piramidalar orasiga kiradi, so’ngra venoz tomirlariga quyila-di. Bundan tashqari, bu tanachalarda olib keluvchi va olib ke-tuvchi tomirlar orasida anastomozlar mavjud. YUkstamedullyar tanachalar faqatgina fil’tratciya apparati hisoblanmasdan balki drenaj sistemasi sifatida ham xizmat qiladi. Nefronning gistofiziologiyasi. Hozirgi davrda buyrakda eiydik ajralishi haqidagi keng tarqalgan nazariyalardan biri fil’tratcion-rezorbtcion nazariyadir. Bu nazariyaga muvofiq buyrak tanachasidagi kapillyarlarda oquvchi qondan tanacha kap-sulasining bo’shlig’iga qon plazmasining barcha tarkibiy qism* lari fil’trlanadi. Bu tarkib mikropipetka yordamida tanacha kapsulasi punktciya qilinib, so’ngra ul’trafil’tratni mikroxi-miyaviy tekshirish o’tkazish orqali aniqlangan. Bunday qon plaz-masining ul’trafil’trati birlamchi siydik deb nomlanadi. Bir sutkada odamning har bir buyragida 100 litrgacha bir-lamchi siydik hosil bo’ladi. Fil’tratciya jarayonida plazmaning barcha tarkibiy qismlari kapillyarlarning endoteliy va podo-tcit hujayralarining orasida yotuvchi uch qavatli bazal membra-nalardan o’tib, podotcitlarning o’simtalari orasidagi tirqish-simon yoriqlarga tushadi. SHunday qilib, qon va kapsulalarara fil’tratcion bar’er rolini kapillyarlarning endoteliy hujay-ralari, 3 qavatli bazal membrana, kapsula ichki varag’ining pobotcit hujayralari tashkil qiladi. Siydik fil’tratciya bo’li-shida buyrak tanachasidagi qonning yuqori bosimi (70-90 mm simob ustuni) hal qiluvchi omildir. Bu bosim olib keluvchi va olib ketuvchi arteriolalar diametrining turli xilda bo’lishi-dan kelib chiqqandir. Qon bosimi 40-50 mm simob ustunidan pasaysa, buyrak tanachasidagi fil’tratciya to’xtab, birlamchi siydik hosil bo’lmaydi. SHuning uchun bosimlari past bo’lga» buyrak tanachasida (yukstamedulyar zonada) birlamchi siydik hosil bo’lishi po’stloq nefron zonalariga nisbatan sustdir. Bir-lamchi siydik buyrak tanachasining kapsula bo’shlig’idan nefron-ning quyi qismlarigacha oqib o’tadi. Bu naylarda birlamchi siydik jiddiy o’zgarishlarga uchrab, ikkilamchi siydikka aylanadi. Siydik naylarida qaytadan ko’p miqdorda suv, oqsil, glyukoza, tuz ionlari so’riladi. Suvning ko’p miqdori qayta so’rilgani uchun ikkilamchi siydikning miq- dori 1,5 litrga kelib qoladi. Buning natijasida siydik kon-tcentratciyasi oshadi (masalan, mochevina 70 marta, ammiak 40" marta oshadi). Nefronning proksimal bo’limida suv, oqsil, glyukoza va boshqa moddalarning asosiy qismi (50%) aktiv so’rila boshlanadi (obligat reabsorbtciya). Nefronning ingichka bo’limida suv bilan bir qatorda ba’zi bir tuzlar so’rilsa, distal bo’limda asosan suv va natriy so’riladi (fakul’tativ reabsorbtciya). Proksimal va distal kanalchalardagi obligat va fakul’ta-tiv reabsorbtciya orasidagi son va sifat farqlari ularning struktur va gistofermentativ har xilligi bilan ta’minlanadi. So’rilishning asosiy qismi proksimal bo’lim hujayralarining apikal yuzasidagi, uning maydonini kengaytiruvchi mikrovor-sinkalar hisobiga bo’ladi. Mikrovorsinkalar hisobiga kengay-gan proksimal kanalchalarning jami maydoni odamning buyra-gida 50 m 2 ga yaqindir. SHunday qilib, buyraklarda siydikning hosil bo’lishi ikk» bosqichda kechadi. Birinchi bosqichda siydikning ul’trafil’tra-TCiyasi buyrak tanachalarida ro’y beradi. Ikkinchi bosqich nefron-kanallaridagi rezorbtciyani va sekretciyani o’z ichiga oladi. Fakul’tativ rezorbtciya jarayoniga gipofizning antidiuretik gir-moni bilan buyrak usti bezining po’stloq moddasida ishlab chiqariluvchi aldosteronning ta’siri kattadir. Qonga buyrak tanachasi devoridan fil’trlanmaydigan ba’zi bir kolloid bo’yoqlar kiritilsa, ular siydik tarkibida paydo bo’ladi. Mikropunktciya va gistologik tekshirishlar yordamida bunday bo’yoq moddalarning kapsula ichidagi suyuqlikda bo’lmas-ligi, lekin nefron naylaridagi suyuqlikda va nay hujayrasida ularning bo’lishligi aniqlangan. SHu asosdan nefron naylari epiteliylari faqatgina ikkilamchi siydik mahsulotlarini re-absorbtciya qilib qolmay, balki sekretor faoliyatga ham ega deb xulosa chiqarish mumkin. Naylarda yuz bergan sekretciya shu bo’lim epiteliysining mod-da almashinuvi jarayonidagi aktiv faoliyatining natijasidir. Ba’zi bir sudralib yuruvchilarda va qushlarda nay sekretciyasi siydik hosil bo’lishida etakchi rol’ o’ynaydi. YUqori tabaqa hayvonlarda va odamda siydik hosil bo’lishida kanal sekretciya-sining ahamiyati kam. Ammo kanallarning sekretor faoliyati orqali buyrak tanachalarida fil’trlanmaydigan moddalar or-ganizmdan tashqariga chiqariladi. Bundan tashqari, qonda ba’zi bir moddalarning miqdori haddan tashqari ko’paysa ham (masa-lan, mochevina) u moddalar kanal hujayralaridan sekretciya bo’la boshlaydi. Bu esa nefron nayi sekretciyasining siydik ho-sil bo’lishida rezerv omillardan biri sifatida xizmat qili-shini ko’rsatadi. Buyrakning yoshga qarab o’zgarishi. Tekshirishlar postembrio-nal davrda buyrakda ancha o’zgarishlar bo’lib o’tishini ko’rsatadi. Po’stloq moddaning qalinligi yangi tug’ilgan buyrakning 20-25% ini tashkil etsa, voyaga etgan vaqtda 1/2, va 1/3 qismini tashkil etadi. Ammo bu davrda buyrak massasining ko’payishi yangi nefron-lar hosil bo’lishi bilan bormay, balki mavjud neyronlarning o’sishi va differentciallanish hisobiga bo’ladi. YAngi tug’ilganlar-da proksimal naychaning qalinligi 18-36 mkm bo’lsa, voyaga etgan organizmda 40-60 mkm dir. YOSH oshib borgan sari neyronning uzunligi o’zgarib boradi, ya’ni uzayadi. Qarilarning buyrakla-rida sklerozga uchragan neyronlar ham bo’ladi. Bu davrda buy-rak hujayralarining proliferativ aktivligi susayib, mitotik bo’linish deyarli bo’lmaydi. Innervatciyasi. Buyrak simpatik va parasimpatik nervlar bilan va orqa miyaning orqa ildizchasi - afferent nerv tolala-ri bilan ta’minlanadi. Nervlar buyrakka, asosan, tomirlar bilan kirib, nerv oxirlari barcha katta-kichik arteriya, vena, arteriola va venulalarning hamma qavatlarida joylashadi. Ham simpatik, ham parasimpatik nerv oxirlari endoteliy ostidagi bazal membrana ostida tarmoqlanadi. SIYDIK CHIQARUV YO’LLARI Siydik chiqaruv yo’llari buyraklarda uzluksiz hosil bo’lib^ turadigan siydikni tashqi muhitga chiqarib turadi. Siydik chi-qaruv yo’llariga buyrak kosachalari va jomchalari, siydik nayi, siydik pufagi (qovuq) va tashqi siydik chiqaruv yo’li kiradi. Buyrak kosachalari va jomchalari, siydik nayi va qovuqning umumiy tuzilishi o’xshash bo’lib, ularda 4 pardani farq qilnsh. mumkin: shilliq, shilliq osti, mushak va adventitciya. Buyrak kosachalarida bir qavatli epiteliy asta-sekin ko’p qavatli: o’zgaruvchan epiteliyga almashadi. Buyrak jomlarini siydik nayining buyrak ichida joylashgan qismi deb qarash mumkin. U ham boshqa siydik yo’llari kabi ko’p qavatli o’zgaruvchan epite-liy bilan qoplangan. Epiteliy ostida siyrak tolali birikti-ruvchi to’qimadan iborat shilliq pardaning xususiy qavati yotib, u shilliq osti pardada davom etadi. SHuni qayd qilish kerakki, "siydik chiqaruv yo’llarining hamma qismlarida shilliq parda-ning mushak plastinkasi bo’lmagani uchun shilliq pardaning xu-susiy qavati va shilliq osti pardasi orasida aniq chegara yo’q. Mushak parda jomlarda 2 qavat: ichki - bo’ylama, tashqi - aylana bo’lib joylashgan silliq mushak hujayralaridan iborat... Buyrak so’rg’ichlari sohasida faqat aylana joylashgan mushak. tutamlari bo’lib, ularning qisqarishi siydikni piramidadan- ajralib chiqishiga yordam beradi. SIIDIK NAYLARI Siydik naylarida shilliq, shilliq osti, mushak va adventi-tciya pardalari aniq ajraladi (239-rasm). SHilliq pardada o’z-garuvchan epiteliy bilan qoplangan bo’lib, unda bo’ylama joy-lashgan burmalar bo’ladi. Burmalar siydik nayi kengaygan-vaqtda tekislanadi. Siydik nayining pastki qismida, siyrak, biriktiruvchi to’qimadan iborat shilliq osti pardasida prostata beziga o’xshash tarmoqlangan bezchalar bo’ladi. Siydik nayishshg mushak parda.si yuqorida ikki, pastki qismida esa uchta qatlam joylashgan silliq mushak tolalaridan iborat. Mushak tutamla-ri ichki va tashqi qatlami bo’ylama, o’rtada esa aylanma yo’na-lishga ega. Siydik nayining siydik pufagi devorida joylashgan qismida mushak parda faqat bo’ylama mushaklardan iborat. Bu mushaklarning qisqarishi qovuq mushaklarining holatidan qat’-iy nazar, siydik nayining teshigini ochib, siydikning pufakka o’tishini ta’minlaydi. Siydik nayining adventitciya pardasi; atrofdagi to’qimalar bilan qo’shilib ketadi. QOVUQ Qovuqning shilliq pardasi o’zgaruvchan epiteliy va siyrak-tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimali xususiy qatlam-dan iborat (240-rasm). Biriktiruvchi to’qimali qatlam qon va 239- rasm. 32-29 Siydik nayining ko’ndalang kesimi. x26. 1 - nay bo’shlig’i; 2 - o’zgaruvchan epiteliy; 3 - biriktiruvchi to’qima; 4 - sslliq mushak hu-jayralari; 5 - qon tomir va sg’to’qima tutgan snyrak biriktiruvchi to’qima. 32-30. 32-29 dagi kvadratiing kattalashtirilgan ko’rinishi. Siydik nayining elektron mikrofotogrammasi. x1860. I - bo’shliq; 2 - o’zgaruvchan epiteliy hujayralarining yadrosi; 3 - biriktiruvchi to’qima: 4 - kapillyar bo’shlig’i; 5 - kollagen tolalar tutami. 6-fibroblastlar; 7 - si-gliq mushak hujayralarining yadrolari; 6 -mushak parda kapillyarining bo’shlig’i; 7 -mielinsiz nervlar; 8 - arteriolalar; 9 - venulalar; 10 - semiz hujayra (Rodindash. limfa tomirlariga boy. Mayda qon tomirlar epiteliyga juda yaqin yotadi. Qovuq shilliq pardasi siydik yo’q vaqtda burmalar hosil qilib, bu burmalar qovuq siydikka to’lganda tekislanadi. Qovuqning uchburchak sohasining shilliq pardasida burmalar bo’lmaydi. Bu sohada shilliq osti pardasi yo’q bo’lib shilliq pardaning xususiy qavati mushak parda bilan birlashib ketadi. Bu sohada siydik nayining pastki qismidagi bezlarga o’xshash bezlar joylashgan. Qovuqning boshqa qismlarida shilliq parda 240-rasm. Qovuqning yuqori qismch. Gematoksilin-eezin bilan bo’yalgan. 06. 3, 5, ok, 10. 1 - shilliq parda; 2 - o’zgaruvchan epiteliy; 3 - xususiy qatlam; 4 - shilliq osti pardasi; 5- mushakparda; a - ichki buylama qasat; b - o’rta ko’ndalang va tashqi bo’ylama mushaklar ostida siyrak biriktiruvchi to’qimadan iborat shilliq osti parda joylashadi. Qovuq mushak pardasi ichki, tashqi qatlami bo’ylama va o’r-ta-aylanma yo’nalgan mushak hujayralaridan iborat. Qovuqning tashqi siydik chiqaruv yo’liga davom etish qismida (qovuqning bo’yin qismi) aylana joylashgan mushak tutamlari sfinkter hosil qiladi. Mushak tutamlarini o’rab turuvchi biriktiruvchi to’qima qatlamlari qovuqning tashqi adventitciya pardasiga, qo-vuqning tub qismida esa seroz qavatga o’tib ketadi. Qovuqning tub qismi seroz parda bilan o’ralgan. Qovuq simpatik, parasimpatik va spinal (sezuvchi) nervlar bilan ta’minlangan. Bundan tashqari, qovuqda ko’p miqdorda nerv tugunchalari va nerv sistemasinnng neyronlari topilgan. Bu neyronlar, ayniqsa, siydik naylarining qovuqqa quyilish erida ko’p bo’ladi. Bundan tashqari, qovuqning seroz, mushak va shilliq pardalarida ko’p miqdorda retceptor nerv oxirlari ham uchraydi. TASHQI SIYDIK CHIQARUV YULI (URETRA) Erkaklar va ayollarda tashqi siydik chiqaruv yo’li har xil tu-zilgan. Ayollarda uretraning jinsiy yo’llarga aloqasi yo’q, erkaklarda esa tashqi siydik chiqaruv yo’llari urug’ chiqaruv yo’li bo’lib ham xizmat qiladi, Ayollar tashqi siydik chiqaruv yo’li shilliq, mushak va tashqi pardalardan iborat. SHilliq pardaning xususiy qatlami siyrak tolali biriktiruvchi to’qima bo’lib, ko’p miqdorda hujayralar tutadi. Tashqi teshik sohasi shilliq parda ko’p qavatli muguz- lanmaydigan epiteliy bilan qoplangan bo’lib, shilliq parda-ning xususiy qatlami ko’pgina so’rg’ichlar hosil qiladi. Tashqi siydik chiqaruv yo’lida oz miqdorda bezlar bo’lib, ular periu-retral bezlar deb ataladi. Tashqi siydik yo’lining kuchli ri- vojlangan mushak pardasi ichki bo’ylama va tashqi aylana sil-liq mushaklardan iborat bo’lib, ularning orasida elastik to-lalarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qima qatlami joylashadi. Siydik yo’lining tashqi qismida ko’ndalang-targ’il mushak tola-lari yotib ular tashqi sfinkternn hosil qiladi. Erkaklar tashqi siydik chiqaruv yo’llarining tuzilishi ham-ma bo’limlarda ham bir xil emas. Ularning devori aksariyat ham shilliq, mushak va adventitciya pardalardan iborat. Siydik yo’li prostata qismi shilliq pardasining epiteliysi qovuq epiteliy-si kabi bo’ladi. Bu epiteliy asta-sekin ko’p qatorli prizmatik shaklga o’tib, siydik yo’lining g’ovak tanasi qismiga o’tganda epiteliy ko’p qavat hosil qiladi. Epiteliyning ko’p qatorli qismida qadahsimon va endokrin hujayralar uchraydi. Mushak parda uretraning prostata qismida ichki bo’ylama va tashqi aylana qatlamlaridan iborat. Mushak pardasi asta-sekin yo’qola boradi. G’ovak tananing oldingi qismida alohida joylashgan mushak tutamlarigina saqlanib qoladi. Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

Похожие

Hazm sistemasi (systema gigestorium)
Nerv sistemasi (systema nervosum)
Nafas olish sistemasi (systema respiratorhim)
Jinsiy a’zolar (organa genitalia)
Yurak va tomirlar sistemasi (systema cardio angiologae)