Nafas olish sistemasi (systema respiratorhim) - Валеология - Рефераты

Nafas olish sistemasi (systema respiratorhim)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.9443359375 KB

Nafas olish sistemasi (systema respiratorh i m) Reja: 1. Burun bushlig’i 2. Traxeya (kekirdak)

Nafas olish sistemasi organizm bilan tashqi muhit o’rtasi-da gaz almashinishini ta’minlash vazifasini bajaradi. Nafas olish o’pka al’veolalarining ritmik (bir me’yorda) kengayish va qisqarish jarayoni bo’lib, atmosfera havosining o’pka al’veo-lalari devorlaridagi kapillyarlar qoni bilan bo’lgan aloqasini ta’minlaydi. Nafas olish sistemasi burun b o’ sh l i g’ i, h i q i l d o q, traxeya vabronxlardan iborat havo o’tkazish yo’llaridan hamda o’pka pufakchalari - al’veolalardan iborat respirator bo’limlardan tashkil topgan. Havo o’tkazish yo’llari-da havo namlanadi, isiydi va har xil chang zarrachalaridan tozalanadi. Respirator bo’limlarida esa qon va al’veolalar o’rtasida havo almashinadi. Taraqqiyoti. Nafas organlarining rivojlanishi ovqat hazm kilish nayi taraqqiyoti bilan birga kechadi. Burun bo’shlig’i og’iz bo’shlig’ining tanglay to’sitclari bilan bo’linishidan hosil bo’ladi. Embrion hayotining 3-haftasida oldingi ichak (halqum) ning ventral devoridan toq xaltasimon bo’rtma hosil bo’ladi. U pastga qarab o’sadi va ichakdan ajraladi. Bo’rtmaning yuqori qismidan hiqildoq va traxeya, 2 ta pastki xaltachalaridan esa o’pka hosil bo’ladi (o’ng va chap bo’laklari). 4-5-oylar oxirlari-da bronxlar va bronxiolalar hosil bo’la boshlaydi. So’ngra, al’veola yo’llari rivojlanadi va al’veolalar paydo bo’ladi. Ularning devori tcilindrsimon va kubsimon hujayralardan iborat. Rivojlanish jarayoni davomida o’sayotgan bronx shoxla-rini o’rab turgan mezenximadan mushak elementlari, tog’aylar, bronxlarning elastik va fibroz to’qimasi hosil bo’ladi. Ayni vaqtda, mezenximadan qon tomirlar to’ri rivojlanadi. Ular bilan birgalikda o’pkaga nervlar o’sib kiradi. Plevraning vis-tceral va parietal varaqlari splanxnatom varaqlaridan hosil bo’ladi. Pusht rivojlanishining butun taraqqiyoti davomida al’veola pufakchalari bujmaygan bo’ladi. SHuning uchun ham o’lik tug’ilgan bola o’pkasining bir parchasi suvga tashlansa, bu bo’lak cho’kadi, aksincha, tug’ilib, bir oz yashab o’lgan bolaning o’pkasi suvda qalqib turadi. Bu hol sud meditcinasida ahamiyat-ga ega. Faqatgina bola tug’ilishi bilan olgan birinchi nafasi tufayli al’veola pufakchalari kengayadi. Buning natijasida al’veola bo’shlig’i keskin kengayib, devori yupqalashib qoladi va havo almashinishi uchun qulay sharoit

vujudga keladi.

BURUN BUSHLIG’I Burun bo’shlig’ida dahliz va nafas olish qismi tafovut etiladi. Dahliz teri epiteliysining davomi bo’lgan ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida yog’ bezlari va soch ildizlari joylashadi. Bu erda joylashgan ko’p-gina tuklar olinayotgan havodagi chang zarrachalarini tutib qoladi. Burun bo’shlig’ining nafas olish qismi ko’p qatorli prizmatik hilpillovchi epiteliyli ishlli^ parda bilan qop- langan. Bu erda 4 xil hujayralar: kiprikli, oraliq yoki bazal, mikrovorsinkali va qadahsimon yoki bez hujayralari tafovut qilinadi. Kiprikli epiteliy uzunligi 3-5 mkm bo’l-gan hilpillovchi kiprikchalar tutadi. Bu hujayralar orasida apikal qismida mikrovorsinkalar tutuvchi hujayralar ham bor. Qadahsimon hujayralar shilliq ishlovchi hujayralardir. Bu-run bo’shlig’ining nafas olish qismi shilliq qavatning o’z xusu-siy qatlamida juda ham yuza joylashgan ko’pgina qon tomirlar joylashadi. Bu tomirlar nafas havosini ilitib o’tkazishda mu-him ahamiyatga ega. Burun bo’shlig’ining quyi qismida joylash-gan enlik venalar chigali ba’zi ta’sirlar tufayli qon bilan to’lganda shilliq qavat ko’payib, burun bitish alomatlari yuza-ga kelishi mumkin. YUqori burun chig’anog’i sohasining shilliq pardasi hid retcep-torlari tutgan maxsus epiteliy bilan qoplangan («Hid bilish organi»ga q.). hiqildoq Hiqildoq nafas olish sistemasining havo o’tkazuvchi a’zosi bo’lib, u tovush hosil bo’lishida ham muhim o’rin tutadi. Hiqil-doq 3 pardadan tuzilgan: ishlliq parda, fibroz-tog’ay parda va adventitciya pardasi (155-rasm). SHilliq parda (Tunica mucosa) tovush bog’lamlaridan boshqa joylarda ko’p qatorli kiprikli epiteliy bilan qoplan-gan. Tovush bog’lamlari sohasida esa epiteliy ko’p qavatli yassi. SHilliq parda burmalari hiqildoqni o’rta qismida haqiqiy va soxta tovush bog’lamlarini hosil qiladi. SHilliq pardaning xususiy qavati siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’-qimadan iborat bo’lib u ko’p elastik tolalar tutadi. Tovush bog’lamlari ichida ko’ndalang targ’il mushak tutamlari joyla-

155- rasm. Bola hiqildog’i-ning bo’ylama kesimi (sxema). 1 - yutqinustn tog’ayi; 2 - shi L -liq qavatning xususiy qatlami; 3 - lg’mfoid to’plamlar; 4 - yol-g’on ovoz boy^amining ayrim mu-shak tutamlari; 5 - yolg’on ovoz boylami; 6 - bezlar; 7 - qalqon-simon tog’ay; 8 - hiqildoq qo-rinchasi; 9 - haqiqiy ovoz boyla-mi; 10 - haqiqiy ovoz boylami-ning mushaklari; 11 - epitelpy (YU. I. Afanas’evdan). shib, ularning qisqarishi tovush bog’lamlari orasidagi yoriqni toraytiradi yoki kengaytiradi va natijada tovush balandligi o’zgaradi. SHilliq pardaning xususiy qavatida aralash oqsil-shilliq bezlar va limfoid follikullar uchraydi. Limfoid follikullar to’plamlari hitcildoq murtagi deb ham nomlanadi. Fibroz- tog’ay pardasi gialin va elastik tog’aylardan' va ularni qoplab turgan fibroz to’qimadan iborat. Bu parda tayanch-himoya vazifasini o’taydi. Adventitciya pardasi siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat. Hiqildoqning ust qismida joylashgan hiqildoq usti tog’ayi, hiqildoqni halqumdan ajratib turadi. Bu tuzilma asosini elastik tog’ay hosil qilib, tog’ay shilliq : parda bilan o’ralgan. U ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qop-langan.

TRAXEYA (KEKIRDAK) GGraxeya uzunligi 11 sm va diametri 2-2,5 sm keladigan nay.. Traxeya devori 4 parda: ishlliq, shilliq osti, fibroz-tog’ay va tashqi adventitcial pardalardan iborat (156-rasm). SHilliq parda (tunica mucosa)-traxeyaning zich qism-lari bilan yaxshi bog’langanligi sababli burmalar hosil qil-maydi. U ko’p miqdorda qadahsimon hujayra tutgan bir qavatli,. ko’p qatorli kiprikli epiteliy bilan qoplangan bo’lib, 4 xil hujayrani farq qilish mumkin: kiprikli, qadahsimon, bazal va endokrin. Kiprikli hujayralar prizma shaklida bo’lib api-kal yuzasida 250 ga yaqin kiprikchalar tutadi. Ular hiqildoq. tarafga harakat qilib, traxeyadan turli yot moddalarni tashqa-riga chiqarishga yordam beradi. Qadahsimon hujayralar shilliq hosil qiladi. Bazal hujayralar kambial hujayralar hisob-lanadi. Endokrin hujayralarning bir necha turi farqlanib, ular turli gormonlarni: serotonin, dopamin hosil qiladi. Bu gormonlar nafas sistemasining turli qismlari faoliyatini boshqarishdan tashqari boshqa a’zolarga ham ta’sir qiladi (masalan, noradrenalin bronx devorini kengaytiradi. Sero-tonin ko’p ajralsa, bronx torayadi va hokazo). SHilliq pardaning xususiy qavati ko’p miqdorda bo’ylama yo’nalishdagi elastik tolalar, limfa va qon kapillyarlarini tutuvchi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan. SHilliq osti pardasida (tunica submucosa) aralash (oqsil shilliq) bezlar joylashadi. Ularning chiqaruv yo’llari kengaymalar hosil qilib, shilliq parda yuzasiga ochiladi. Bun-day bezlar traxeya devorining orqa va yon qismlarida ko’pdir. Traxeyaning fibroz-tog’ay pardasi (tunica fibro-cartilaginea) traxeyaning orqa devorida tutashmagan, 16-20 tagi-alin tog’ay halqalaridan tuzilgan. Bu halqalarning erkin oxirlari silliq mushak tutamlari orqali birlashgan bo’ladi. Mushak hujayralari, asosan, aylana yo’nalishga ega bo’lsada, ularning

156-rasm. Traxeya (kekirdak). 1 - ko’p qatorli kiprikli epiteliy; a - hujayra knpriklari; b - qadahsimon bez hujayrasi; 2 _ shilliq qavatn’ng xususiy plastinkasi; 3 - shchlliq osti qavat; v - traxeya bezlari; 4 - tog’ay usti pardasi; 5 - tolali tog’ay qavati (gialpn tog’ayi bilan); 6- qon tomir; 7 - adventitcial qa- v at (V. g. Eliseevdan). ayrimlari bo’ylama joylashgan. Traxeyaning tog’aydan holi bo’lgan bu qismi membranoz deb ataladi. Bu qismning borligi uchun traxeyaning orqa devori elastikdir. Bu muhim ahamiyatga ega, chunki traxeyaning ortida qizilo’ngach joylashadi. Qizilo’ngachdan o’tayotgan ovqat luqmalari traxeyaning tog’ay qism tomonidan qarshilikka uchramaydi. Traxeyaning tashqi - a d-v e n t i tc i ya p a p d a c i (tu nica adventitia) ko’p miqdor-da limfa va qon tomirlar tu-tuvchi siyrak tolali shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qi-madan tashkil topgan. Traxeya chap va o’ng bosh bronxlarga bo’linib, ular o’z navbatida o’ng o’pkada uch, chap o’pkada esa ikki ,bo’lak bronxlarga bo’linadi (bu bronxlar o’pka parenximasidan tashqarida joylashadi). Bu bronxlar birinchi tartibdagi bronxlar deb yuritiladi. Har bir bi-rinchi tartibdagi bronx yirik zonali (har o’pkada 4 tadan) bronxlarga bo’linadi. Zonal bronxlar esa

o’pka ichiga kiradi. Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984.

Похожие

Hazm sistemasi (systema gigestorium)

Nerv sistemasi (systema nervosum)

Yurak va tomirlar sistemasi (systema cardio angiologae)

NAFAS OLISH AZOLARI, QON VA BOLALAR INFEKSIYASI.

Qon. Yurak-tomir va nafas olish tizimi