Nerv sistemasi (systema nervosum) - Валеология - Рефераты

Nerv sistemasi (systema nervosum)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.7080078125 KB

Nerv sistemasi (systema nervosum) Reja: 1. Umurtqalararo yoki spinal nerv tugunlari ccanclia spinaliaj) periferik nervlar 2. Orqa miya (medulla spinalis) 3. Bosh miya (encephalon) 4. Miya uzagi yoki stvoli

Odam nerv sistemasi juda murakkab tuzilgan bo’lib, organizmdagi barcha hayotiy jarayonlarni boshqarishni va organizm-ning tashqi muhit bilan o’zaro aloqasini ta’minlaydi. Nerv-sistemasi endokrin sistemasi bilan chambarchas bog’lanib, yagona nerv-gumoral boshqaruv markazini hosil qiladi. Anatomik jihatdan nerv sistemasi shartli ravishda ma r kaziy va periferik qismlarga bo’linadi. Nerv sistemasi ta’sirida organizmda kechadigan barcha faoliyatlar funktcional sistema tarzida ro’y beradi. Funktcional sistema - organizmning o’zgargan biror holatga moslashuvida ro’y beradigan markaziy va periferik mexanizm l arning dinamik uyg’unlashuvidan iborat murakkab jarayondir. Bu sistemaning o’ziga xosligi uning tarkibiga kirgan strukturalarning dinamik o’zgaruvchanligidadir. Funktcional sistema geterogen bo’lib, uning tarkibiga turli anatomik sistemalarga mansub bo’l-gan biror jarayonda ishtirok etuvchi elementlar kiradi. Bajaradigan vazifasiga ko’ra nerv sistemasi somatik yoki tcerebrospinal hamda vegetativ nerv sistemasiga bo’linadi. Somatik nerv sistemasi ichki organlar, tomirlar va bezlardan tashqari, tananing barcha qismini boshqarsa, vegetatia nerv sistemasi ichki organlar, tomirlar va bezlar faoliyatini boshqaradi. Nerv sistemasi morfologik va turli funktcional xususiyatlarga ega bo’lgan neyronlar zanjiridan iborat reflektor yoylar orqali organizmda bo’ladigan o’zgarish holatlari haqida markazga (bosh miyaga) axborot etkazib beradi va ularning aloqasini ta’minlaydi. Nerv sistemasining taraqqiyoti. Nerv sistemasi embrion tanasi dorzal qismining ektodermasidan takomil etadi. Ektodermadan nerv plastinkasi, nerv tarnovchasi va nerv (mag’iz) nayla-rining hosil bo’lishi haqida umumiy gistologiya bo’lnmida bafurja to’xtalib o’tilgan. Nerv plastinkasidan hali nay hosil bo’lmasdanoq, uning yuqori qirralaridan ikkita lateral hujayra tasmalari, ya’ni tutun chizimchalari hosil bo’ladi. Bu chizimchalardan esa umurtqalararo gangliylar yuzaga keladi. Ma’lumki nerv nayi dastavval bir qavat hujayralardan iborat. So’ngra,

hujayralarning tez bo’linishi natijasida nay devori ko’p qavatli hujayralarga ega bo’ladi. Nerv nayi bosh (kranial) va dum (kaudal) teshiklarga ega. Embr i on taraqqiyotining to’rtinchi haftasining oxiriga borib, oldin kaudal neyroporalar, so’ng asta-sekin nerv nayining bosh tomonidagi teshik - kranial neyropora bekilib ketadi. Nerv nayining bosh tomonida qopsimon kengayma mavjud bo’lib, bu tuzilma birlamchi miya kurtagi hisoblanadi. Nerv nayining shu qismida uchta birlamchi miya pufaklari: prosencephslon- oldingi, mesencephalon o’rta, rhombencephalon - orqa miya pufagi ro’yobga chiqadi. Bu pufaklar bosh miyaning kurtagi hisoblanadi. Keyingi jarayon, ya’ni to’rtinchi hafta davomida oldingi va orqa miya pufaklarining har biri bir-biridan ajralib ketmagan 2 ta pufakchaga bo’linadi. SHunday qilib, 5 ta miya pufaklari hosil bo’ladi. Nerv nayining qolgan qismidan esa orqa miya kurtaklari taraqqiy etadi. Embrion taraqqiyotiniig 6-haftasida nay devori ventral va dorzal tomonlariga nisbatan aniq ifodalangan ko’p qavatli bo’lib qoladi. SHu davrda nayning yon devorlarida 3 qavat hujayralar yuzaga keladi. Nay devorining ichki yuzasida o’siqchalarga ega bo’lgan ependima hujayralari qoplamasi joylashadi. Nayning o’rta qavati cho’zinchok, radial joylashgan hujayralardan iborat. Bu qavat hujayralaridan markaziy nerv sistemasi kulrang moddasining neyron va neyrogliotcitlari differentciallashadi. Nayning yuza qavati o’rta qavat hujayralarining o’siqlaridan iborat. Bu qirg’oq qavatdir. Bu qavat keyinchalik nerv sistemasining oq moddasini hosil qiladi. Nerv nayi hujayra-larining differentciallashuvi jarayonida 2 xil hujayra - nerv (neyroblastlar) va tayanch (glioblastlar) hujayralar yuzaga keladi. Markaziy perv sistemasining miya qobiqlari embriogenezning 2-oyida nerv kurtagi ektodermasidan (miyaning yumshok va to’r qavatlari) hamda markaziy nerv sistemasi kurtagini o’ra-gan mezenximadan (qattiq miya pardasi) taraqqiy etadi. Umurtqalararo yoki spinal nerv tugunlari ccanclia spinaliaj) Ular ustki tomondan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan bo’lib, undan tugunning ichkarisiga stroma hosil qiluvchi tolalar tutami ketadi. Organning

stromasi kapillyar qon to- 106- rasm. Umurtqalararo nerv tugu’n. Gematoksnlin- eozin bilan bo’yalgan. 06. 40„ ok. 10. 1 •-nerv hujayralari; 2 - biriktiruvchi t u q i mali kepsula: mirlarga boy bo’lib, unda nerv tolalari va neyrotcitlar, hamda 1 gliotcitlarni uchratish mumkin. Nerv tugunining neyronlari aso-san organning chekka qismlarida gruppa bo’lib joylashadi. Tu-gunning o’rta qismida esa nerv tolalari joylashadi. Tugunni hosil qiluvchi hujayralar o’zlarining tuzilishlariga qarab bi- polyar, aniqrog’i, psevdounipolyar nerv hujayralariga kiradi. Hujayraning tanasidan chiquvchi yakka o’simta «T» shaklida ikkiga bo’linadi: ularning biri dendrit, ikkinchisi neyritdir. Dendritlar periferiyada sezuvchi apparatlar bilan boshlanadi. Nenritlar esa orqa miyaning orqa ildizchasini tashkil etib, orqa-miya xujayralari bilan sinapslar hosil qiladi. Neyronlarning o’simtalari tugunda va undan tashqarida neyrolemmotcitlardan hosnl bo’lgan parda bilan o’raladi. Tugunni hosil qiluvchi nerv xujayralari yupqa biriktiruvchi to’qimali kapsula va gliotcitlar ( gloicyti gangl ) bilan qoplangan. Bu gliotcitlar yo’ldosh yoki satvllit hujayralar deb ataladi (106-rasm). Periferik nervlar Periferik nervlar yoki nerv o’zaklari nerv tolalaridan iborat. Ularning ba’zilarida mielinli nerv tolalarining, boshqalarida esa aksincha mielinsiz nerv tolalarining miqdori ko’p bo’lishi mumkin. Ba’zi bir nervlarning o’rab turuvchi qobig’ida alohida hujayralar uchraydi.

Ayrim nerv tolalari o’zlarining yo’nalishi bo’yicha ingichka shoxchalarga tarmoqlanishi mumkin. Nerv o’zaklari eng tashqi tomondan yog’ hujayralari va qon tomirlariga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qimali parda - epinevriy bilan qoplangan. Har bir nerv o’zagi 2-6 nerv tolalar tutamlaridan iborat. Nerv tolalarini o’z navbatida qatlam joylashgan hujay-ralar qavatidan va ingichka fibrillalardan iborat zich birik-tiruvchi to’qimali parda - perinevriy o’raydi. Nerv tolalarining orasiga kirib boradigan biriktiruvchi to’qimaning ingichka qatlamlari esa endonevriy deb ataladi. Nerv o’zaklarini o’rab turuvchi parda limfa, qon tomirlar va nerv oxirlari bilan yaxshi ta’minlangan. Qon tomirlar epinev-riy orqali kirib, nerv o’zagining barcha qavatlarida zich to’r hosil qiladi. Orqa miya (medulla spinalis) Orqa miya ( medulla spinalis ) umurtqa pog’onasi kanali shida joylashib, 41- 45 sm uzunlikka ega, 31-32 juft oldingi va shuncha orqa shoxlari bo’ladi. Orqa miyaning oldingi va orqa shoxlarining o’zaro anatomik va funktcional bog’liq bo’lgan qismlari segmentlar deb ataladi. Birinchi 8 segment orqa miyaning bo’yin qismini tashkil qiladi. Ko’krak bo’limi 12 segmentdan, bel va dumg’aza bo’limlari esa har biri 5 ta segmentdan iborat. Oxirgi 1-2 segment dum bo’limini hosil qiladi. Orqa miyaning tuzilishi. Orqa miyaning ko’ndalang kesimida yu q m o d d a ( substantia alba ) va uning markazida kapalak shak-lini eslatuvchi kulrang modda ( substantia grisea ) joy-dashgan (107-rasm). Kulrang moddaning shakli orqa miyaning turli bo’limlarida o’zgaradi. Orqa miya ko’ndalang kesimining har bir yarmida oldingi ( cornu ventral is ) .va orqa ( cornu dorsalis ) shoxlar, 8-bo’yin va 3-bel segmentlari sohasida esa yon shoxlar ( ccrnu Iateralis ) tafovut etiladi. Orqa miyaning kulrang moddasi nerv hujayralaridan, mielinsiz va nozik mielinli tolalardan hamda neyrogliyadan iborat. Kulrang modda neyritlari orqa miyadan chiqib ketuvchi oldingi shoxlardagi mul’tipolyar ildizcha hujayralari (neurocytus radicularis), o’simtalari kulrang moddadan chiqmasdan sinapslar hosil qilib tugallanuvchi ichki hujayralar ( neurocytus internus ) va aksonlari orqa

miyaning boshqa segmentlari oq moddasiga va bosh miyaning ayrim joylari tomon yo’naluvchi o’tkazuv yo’lini hosil qilgan tutamli hujayralardan ( neurocytus funicularis ) iborat. SHunday qilib, mul’tipolyar nerv hujayralari kulrang moddaning tar-kibiy qismidir. 107-rasm. Orqa miya (sxema)., 1 - yumshoq parda; 2- orqa mnya oraliq tusig’i; 3 - oq modda. 4 - markaziy nay; 5 - orqa shox; 6 - oldingi shox; 7 - mul’tipolyar Oki harakatlantiruvchi nerv hujayralari; 8 -• kul-rang modda, 9 - oldingi oraliq yoriq. Orqa shoxlar joylashgan erda orqa miyaga periferiyadan turli impul’slar olib keluvchi orqa ildizcha kiradi. Orqa shox-larda ta’sirni o’tkazishga tegishli bo’lgan hujayra tanalari joylashgan. Orqa miyaning oldingi shoxlarida esa periferik harakat neyronlarining tanalari bo’lgan yirik hujayralar joylashgan. Bu hujayralarning aksonlari oldingi ildizchani hosil qiladi. Oldingi ildizchaning tarkibiga tanalari orqa miyaning yon shoxlarida joylashgan vegetativ neyronlarning ak-sonlari ham kiradi. SHunday qilib, orqa ildizchalar sezish vazifasini bajaruvchi nerv tolalari tutamlaridan iborat. Oldingi ildizchalar aso-san harakatlantiruvchi bo’lib, ularning tarkibiga ham vegetativ tolalar kiradi. Orqa shoxda g’ovak qavat, jelatinasimon modda, orqa shoxning xususiy yadrosi va dorsal yoki Qlark yadrolari farq qilinadi. G’ovak qavat glial sinch bo’lib, unda ko’p miqdorda mayda tutamli hujayralar

bor. Jelatinasimon moddada nerv hujayralari kam bo’lib, gliotcitlar ko’proq bo’ladi. Orqa shoxning xususiy yadrosi tutamli hujayralardan iborag bo’lib, ularning aksonlari orqa miyaning qarama-qarshi tomoniga o’tib, u erda orqa miya-miyacha va orqa miya-talamik yo’l hosil qilib miyachaga va ko’ruv do’mboqchasiga qarab ketadi. 108-rasm. Orqa miya mul’tipolyar nerv hujayralari. Kumush nitryat tuzi bilan im. prsgpatciya qilipgap. 06. 40, ok. 10. 1 - yadro; 2 - tcntoplazma; 3 - hujayra o’simtalari. Dorsal (Klark) yadro yirik tutamli neyronlardan iborat bo’lib, ularning aksonlari shoxlangan dendritlari bilan kulrang moddani kesib o’tib oq modda yon tizimchasiga kiradi va dorsal orqa miya - miyacha o’tkazuv yo’li tarkibida miyachaga ko’tariladi (Fleming yo’li). Orqa miyaning oraliq zonasida medial va lateral oraliq yadrolar joylashadi. Medial yadro neyronlarining neyrntlari ventral orqa miya-miyacha o’tkazuv yo’li tarkibiga kiradi. Lateral yadrolar esa yon shoxlarda joylashib assotciativ spmpa-tik neyronlar to’plamidan iborat. Ularning aksonlari oldingi ildizchalar tarkibida somatik-harakatlantiruvchi tolalar bilan birgalikda orqa miyadan chiqib, simpatik ustunning birikti-ruvchi shoxlari tarzida shakllanadi.

Oldingi shoxda eng yirik mul’tipolyar (100-140 mkm) neyronlar bor (108- rasm). Bu hujayralar yon shoxlardagi yadro-larning neyronlari kabi ildizcha hujayralar bo’lib, ularning neyritlari oldingi ildizchalar tolalarining asosiy massasini tashkil etadi. YAdrolar somatomotorlar markazlaridir. Oldingi shoxlarda medial va lateral gruppa harakat neyronlari farq kilinadi. Medial gruppa hujayralar tana va umurtqa pog’onasi mushaklarining ishini ta’minlaydi. Lateral g.ruppa hujayra,- lari esa miyaning bo’yn va bel sohasidagi bo’rtmalarda joylash-gan bo’lib, qo’l hamda oyoq mushaklarini innervatciya qiladi. Faoliyati jihatidan barcha xarakat neyronlari yirik va mayda al’fa-motoneyronlarga va gamma-motoneyronlarga bo’linadi. yirik al’fa-motoneyronlar skelet mushaklarining keskin qis-qarishini, mayda al’fa-motoneyronlar esa ularning tonusini ta’minlaydi. Gamma- motoneyronlarning aksonlari nerv-mushak duklari tarkibiga kirib, mushak tolalarining sekin qisqari-shida ishtirok etadi. Oq modda orqa miyada periferik qismda joylashib, mielin iarda bilan o’ralgan ko’tariluvchi va tushuvchi nerv tolalarining ayrim ustunchalaridan iborat. Orqa miyaning har bir yarmida 3 tadan ustunchalar bor: oldingi ustuncha orqa miyaning ol-dingi bo’ylama o’yig’i bilan oldingi shox orasida, yon u.stuncha esa oldingi va orqa shoxning orasida, orqa ustuncha esa orqa shox bilai orqa bo’ylama egatning orasida joylashgan. Orqa miyaning o’tkazuvchi yo’llari orasida orqa miyaning xususiy apparati bo’lgan kalta o’tkazuvchi yo’llarni (ular orqa miyaning o’z segmentlari orasidagi aloqani ta’minlaydi) va orqa miyani bosh miya bilan bog’lovchi uzun o’tkazuvchi yo’llarni farq kilish mumkin. Utkazuvchi yo’llar anatomiya kursida batafsil bayon etilgan. Orqa miya kulrang moddasining asosini neyrogliyaning uzun va qisqa o’simtali astrotcitlari tashkil etadi. Oligodendrotcitlar nerv tolalarining qobig’ini hosil qilishda qatnashadi. Ependimotcitlar esa orqa miya suyuqligi oquvchi kanal devorini hosil qilib, shu suyuqlik miqdori va tarkibi doimiy bo’lishini ta’minlab turadi. Mikrogliotcitlar (makrofaglar) qon orqali kirgan monotcitlar hisobiga hosil

bo’lib, kulrang va oq moddalarda bir tekisda joylashadi. Orqa miyaning qon bilan ta’minlanishi. Orqa miya oldingi va orqa ildizchalar bilan kiradigan ildizcha arteriyalar orqali qon bilan ta’minlanadi. Oldingi katta ildizcha arteriyalari orqa miyaning oldingi yuzasida ko’tariluvchi va tushuvchi tarmoqlarga ajraladi. Oldingi ildizcha arteriyalar orqa miyaning 4/5 kismini, ya’ni kulrang moddaning oldingi, yon, qisman orqa shox-larini va oq moddaning orqa ustunchalaridan tashqari hamma qismlarini qon bilan ta’minlaydi. Orqa shoxlarning medial bo’limlari va orqa ustunchalari mayda orqa ildizcha arteriyalar hisobiga qon bilan ta’minlanadi. Orqa miyaning shoxlanuvchi arteriyalar sistemasi kapillyar to’r bilan tugallanadi. Bu erdan qon umurtqa kanalining venoz chigallariga quyiladi. Venoz kon esa umurtqa kanalidan ildizcha venalari orqali chiqib ketadi. Bosh miya (encephalon) Bosh miya anatomik jihatdan uzunchoq miya, miyacha, ko’prik, Urta, oraliq miya, miya stvoli va katta yarim sharlaridan iborat. Bosh miyada nerv hujayralaridan iborat kulrang modda va nerv tolalaridan tuzilgan ok; modda farq qilinadi. Kulrang modda bosh miya sharlari va miyacha po’stlog’ini, hamda miya stvolining yadrolarini hosil qiladi. Miya stvoli o’z ichiga uzunchoq miya, ko’prik, o’rta miya, orali^ va oxirgi miyaning bazal qismlarini oladi. Kulrang moddaning yadrolari mul’tipolyar neyronlardan tu-zilgan bo’lib, o’zining funktciyasiga qarab harakat, sezuvchi va assotciativ gruppalarga bo’linadi. Gipotalamik sohaning yadro-larini hosil qiluvchi mul’tipolyar neyronlar neyrosekret ishlab chiqarish xususiyatlari bilan boshqa yadrolardan farq qiladi. Oq modda mielin nerv tolalaridan tuzilgan bo’lib, ular aso san bo’ylama yo’nalgan har xil qalinlikdagi tutamlarni hosil qiladi. Miya uzagi yoki stvoli Miyaning o’zagiga uzunchoq miya, miya ko’prigi, oraliq va oxirgi miyaning bazal qismi kiradi. U oq moddadan va neyronlar to’plami bo’lgan kulrang modda

(yadrolar) dan iborat. Miya stvolining barcha yadrolari o’z faoliyatlariga ko’ra harakat, sezuvva assotciativ gruppalarga bo’lingan mul’tipolyar neyronlardan iborat. Harakat neyronlari - efferent neyronlarning asoslari kalla nervlarining harakatlantiruvchi tolalari hisoblanadi. Barcha yadrolarni kalla nervlari yadrolariga va oraliq yadrolarga ajratish mumkin. Kalla nervlari yadrolariga til osti, qo’shimcha, adashgan nervlar yadrolari misoldir. Oraliq yadrolari esa uzunchoq va o’rta miyalarning ko’pchilik yadrolarini o’z ichiga oladi. Bulardan tashqari, stvolda orqa miya va miya stvolidan nerv impul’slarini bosh miya yarim sharlari po’stlog’iga hamda miya po’stlog’idan miya stvolining o’ziga va orqa miyaga o’tkazib turuv-chi ko’pgina yadrolar mavjud. O’zunchoq miya. Miyaning bu qismida, aksariyat, uning dorzal sathida harakat va sezgi kalla nervlarining yadrolari joyla-shadi. Harakat nervlari medial, sezgi nervlari lateral, vegeta-tiv nerv yadrolari esa oraliq zonada yotadi. Bulardan tashqari, uzunchoq miyaga kelgan nerv impul’slarini miyaning boshqa qism-lariga o’tkazib beruvchi yadrolar ham mavjud. Bunday yadrolarga quyi olivalar kiradi. Bu tuzilma yirik mul’tipolyar neyronlar tutib, uning neyritlari miyacha va ko’ruv do’mbog’i hujayralari bilan simpatik aloqada bo’ladi. SHu quyi olivalarga o’z navba-tida miyachadan, qizil yadrodan, to’r substantciyadan va orqa miya-dan nerv tolalari keladi. Uzunchoq miyaning o’rta qismida miyaning muhim koordinatciya apparati bo’lgan retikulyar formatciya joylashadi. Bu formatciyada turli tomonga yo’naluvchi nerv tolalarining to’ri yotadi. Bu to’rda uzun dendritli mayda mul’tchpolyar neyronlar mavjud bo’lib, ularning aksonlari bosh miya yarim sharlari po’stlog’iga yoki miyachaga yo’naladi. Bu tolalar kollaterallari shu retikulyar to’r boshqa neyronlarn bilan simpatik aloqada bo’ladi. Shunday qilib, retikulyar formatciya orqa miya, miyacha, bosh miya po’stlog’i va gipotalamus bilan bog’langan murakkab reflektor markaz hisoblanadi. Miya ko’prigi. Miya ko’prigi dorsal va ventral qismlarga bo’linadi. Dorsal qismda nerv tolalari, V-VIII juft kalla nervlarining yadrolari joylashadi. Ventral qismni esa ko’prikning xususiy yadrolari va piramidal o’tkazuvchi yo’llarning nerv

tolalari tashkil etadi. O ’rta miya. Urta miya to’rt tepalikning kulrang moddasi va miya bandidan iborat. Miya bandi bosh miya po’stlog’idan yo’nalgan mielinli nerv tolalaridan tashkil topgan. Urta miyaning eng yirik tuzilmasi uning qizil yadrosidir. Bu yadroda turli - rubrospinal yo’l hosil qiluvchi yirik neyronlar, yadroning oldingi yon qismlarida joylashgan, neyritlari miya ko’prigi yadrolariga yo’nalgan o’rtacha kattalikdagi hamda tolalari miyachaning oldingi oyoqchalariga, ko’ruv do’mbog’iga va bosh miya po’stlog’iga tarqal-gan neyronlar joylashadi. Markaziy kulrang moddadan ventrolateral holatda retikulyar formatciya joylashadi. Oraliq miya. Oraliq miyaning asosiy qismi ko’ruv do’mbog’idir. Bu do’mboqda ventral holatda mayda yadrolarga ega bo’lgan gipo-talamik soha joylashadi. Ko’ruv do’mbog’i o’zaro oq modda bilan ajralgan ko’pgina yadrolardan iborat. Bu yadrolar assotciativ tolalar orqali bir-biri bilan bog’langan. Ko’ruv do’mbog’iga bosh miyadan nerv impul’slari ekstrapiramidal harakat yo’li orqali o’tadi. Do’mboqning kaudal gruppa yadrosida ko’ruv yo’lining tolalari yo’naladi. Gipotalamik soha. Bu soha 32 juftga yaqin yadrolar saqlab, organizmni neyro-endokrin boshqaruvida ishtirok etuvchi eng aso-siy a’zolardan biri bo’lib hisoblanadi. Gipotalamus haqida to’la ma’lumot «Endokrin sistema» bobida keltirilgan.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991

Похожие

Hazm sistemasi (systema gigestorium)

Nafas olish sistemasi (systema respiratorhim)

Yurak va tomirlar sistemasi (systema cardio angiologae)

Nerv oxirlari

NERV TIZIMI VA OLIY NERV FAOLIYATI. ANALIZATORLAR