Nerv oxirlari - Валеология - Рефераты

Nerv oxirlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97.595703125 KB

Nerv oxirlari Reja: 1. Retseptorlar. 2. Nerv-mushak duklari 3. Effektor nerv oxirlari

Nerv oxirlari sezuvchi (retseptor) va harakatlantiruvchi (effektor) nerv oxirlariga bo`liiadi. Retseptor nerv oxirlari butkul reflekslarning boshlanish qismi bo`lsa, effektorlar qo`zg`alishni ishchi a’zolarga yetkazadi. Retseptorlar. Ular ta’sirlanuvchi maxsus (neyroepitelial, neyroglial) hujayralardan va sezuvchi nerv hujayrasining den-drit o`simtalaridan iborat. Ta’sirlanuvchi hujayra presinaptik qism, nerv hujayraning dendrit o`simtasi esa postsinaptik qism sifatida sinapslar hosil qiladi. Retseptorlar ikki yirik gruppaga: interoretseptorlarg (ichki a’zolarda va muvozanat organlarida joylashgan) va ekstroretseptorlarga (tashqi muhitdan ta’sirni qabul qiluvchi) bo`linadi. Qabul qilib oladigan ta’sirotning xossasiga ko`ra mexanoretseptorlar, baroretseptorlar, xemoryetseptorlar va termoretseptorlar farqlanadi. Retseptorlar sezuvchi nerv oxirlarining tuzilish xususiyatlariga qarab faqatgina o`q silindrning oxirgi tolalaridan iborat bo`lgan erkin nerv oxirlariga (terminatio nervi libera) hamda o`q silindr tarmoqlaridan tashqari gliya hujayralari saqlovchi erkin bo`lmagan turlarga bo`linadi. Erkin bo`lmagan nerv oxirlari biriktiruvchi to`qimali kapsulali (corpusculum nervi capsulatum) va (kapsulasiz nerv oxirlariga bo`linadi (corpusculum nervi noncapsulatum). Erkin nerv oxirlari epiteliy to`qimasida joylashgan bo`lib, ularning tuzilishi oddiy. Epiteliy osti qavatidagi sezuvchi nervlardan tarmoqlar chiqib, epiteliy sirti tomon ko`tariladi va o`zining miyelin qavatini yo`qotib, epiteliy hujayralari orasiga o`tadi. Ulardan yon shoxlar chiqib epiteliy hujayralarlda tugallanadi. Bunday nerv oxirlari og`riqni qabul qiladi. Ko`p qavatli epiteliy to`qimasida yuqorida ko`rib chiqilgan nerv oxirlariga qaraganda murakkabroq tuzilgan nerv oxirlari ham bor. Ular sezish menisklari (meniscus tactus) yoki Merkel hujayralaridan (epitheli oidocytus tactus) va nerv oxirlaridan tashkil topgan. Merkel hujayralari sezuvchi nerv oxkrlarining presinaptik qismini hosil qilib, u atrof hujayralarda och bo`yalgan sitoplazmasi va to`q bo`yalgan cho`zinchoq yadrosi bilan ajralib turadi. Elektron mikroskop ostida bu hujayralar sitoplazmasida maxsus donachalar topilgan. Postsinaptik qism

bo`lgan nerv tolasi tarmoqlari Merkel hujayrasi atrofida nafis to`r hosil qilib joylashadi. Bu hujayralar taktil sezgini qabul qiladi. Merkel hujayralari eshituv, muvozanat, ta’m bilish va boshqa a’zolardagi hujayralar singari ektodermadan rivojlanib, ta’surotni sezuvchi neyronlarning dendritiga uzatgani uchun ularni sensoepitelial yoki neyroepitelial (ikkilamchi sezuvchi) hujayralar deyiladi. Agar ta’sirotni sezuvchi nerv hujayraning dendrit o`simtasi bevosita qabul qilsa (bu hujayralar nerv plastinkasidan rivojlanadp), bunday hujayralar birlamchi - sezuvchi yoki neyrosensor hujayralar hisoblanadi. Ko`zning to`r pardasidagi tayoqcha va kolbachalar hosil qiluvchi fotoretseptor hujayralar neyrosensor' hujayralar timsolidir. Elektron mikroskop neyroepitelial hujayralarning apikal qismida kiprikchalar yoki mikrovorsinkalar borligini ko`rsatdi. Neyroepitelial hujayralar nafas yo`llarida, o`pka alveolala-rida, jigar, o`t chiqaruv yo`llarida, o`t xaltasida, me’da osti bezida, me’dada aniqlangan. Bizda olingan dalillar neyroepitelial hujayralar ingichka ichak epiteliysida ham uchrashini ko`rsatdi. Bu hujayralar noksimon shaklga ega bo`lib, jiyakli enterotsit hujayralari orasida joylashadi. Ularning ustki yuzasida kam miqdorda uzunligi 0,8-1,0 mkm, eni esa 0,2-0,3 mkm ga teng mikrovorsinkalar joylashgan. Biriktiruvchi to`qimadagi retseptorlar turlicha bo`lib, ular butasimon tarmoqlangan o`q silindrdan va uni o`rab turuvchi o`ziga xos glial hujayralardan - neyrolemmotsitlardan iborat, Kapsulaga o`ralgan nerv oxirlari ham turlicha shaklga ega bo`lib, bu retseptorlarga Fater-Pachini plastinkasimon (corpusculum lamellosum) tanachasi, Meysner sezish (corpusculum tactus) tanachalari, genital tanachalar va boshqalar kiradi. Hamma kapsulali nerv oxirlari quyidagi 3 tuzilmadan: 1) sezuvchi nerv hujayrasi dendritining o`q silindridan; 2) o`q silindr atrofidagi ney-rolemmotsitlardan; 3) eng tashqi qism - biriktiruvchi to`qimali kapsuladan iborat. Fater-Pachini tanachalari - yirik, oval shakldagi tuzilmalar bo`lib, ularning kattaligi 3 mm gacha bo`ladi va shuning uchun uni oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin. Unda kapsula yoki tashqi kolba bo`lib, bir-biriga kontsentrik

joylashgan fibroblastlar va kollagen tolalardan tashkil topgan plastinkalardan iborat (102-rasm). Tanachaning markazida o`z pardasini yo`qotgan o`q silindr, uning atrofida neyrolemmotsitlar kolba (bulbus interims) hosil qilib joylashadi. Fater-Pachini tanachalari bosim va og`riqni qabul qiladi. M e y s n e r t a n a c h a l a r i - cho`zinchoq shaklga ega bo`lib, elastik tolaga boy yupqa biriktiruvchi to`qimali kapsula bilan o`ralgan. Kapsula ichiga o`q silindr kirib, juda mayda shoxlarga tarmoqlanadi va ular har bir neyrolemmotsit ostida kengayib tugallanadi. Meysner tanachalari terining so`rg`ichli yuzasiga berilgan bosimni qabul qiladi (103-rasm). G e n i t a l tanachalar dumaloq shaklda bo`lib, tashqi tomondan yupqa biriktiruvchi to`qima kapsula bilan o`ralgan, uning ichida neirolemmotsitlar bor. Kapsula ichiga bir emas, bir necha o`q silindrlar kiradi va ularnimg shoxlari bu yerda joylashgan glial hujayralar bilan kontaktlar hosil qiladi. Genital tanachalar jinsiy va boshqa organlarning biriktiruvchi to`qimalarida joylashgan,. Krauze kolbalari kichik bo`lib uning ichiga birgina o`q silindr kiradi va mayda shoxlarga ajraladi. Bu shoxchalar glial kolba va tashqi biriktiruvchi to`qimali kapsula bilan o`ralgan. Krauze kolbalari butun tana bo`ylab tarqalgan bo`lib, temperatura sezgisini qabul qiladi. Skelet mushaklarining retseptorlari murakkab tuzilgan. Oddiy holatlarda miyelinli nerv tolasi mushakka yaqinlashib miyelin qavatini yo`qotadi va bir necha shoxlarga parchalanadi. Ular alohida mushak tolalarining sarkolemmasi sirtida korzinka hosil qilib tugallanadi. Nerv-mushak duklari (fusus neuromuscularis) deb nomlangan retseptorlar ancha murakkab tuzilishga ega. Bu retseptorlarda bir yoki bir necha mushak tolalari spiralsimon o`ralgan nerv oxirlari bilan biriktiruvchi to`qimali kapsula ichida yotadi. Kapsula ostidagi bo`shliq to`qima suyuqlig`i bilan to`lgan. Uq silindrning mayda tarmoqlari kapsula ostidan o`tib mushak tolasini spiralsimon o`rab oladi. Harakatlantiruvchi tanachalarda bo`lgani kabi: skelet mushaklarining bu qismida ko`ndalang-targ`illik yo`qoladi va sarkoplazmada ko`p miqdorda mitoxondriyalar va yadrolar to`planadi.

Effektor nerv oxirlari. Neyroneffektor sinasplar h a r a k a t l a n t i r u v c h i va sekretor turlarga bo`linadi. Ularning presinaptik qismi bo`lib effektor neyronning aksoni, post-sinaptik qismi bo`lib esa mushak tolasi, silliq mushak hujayralari yoki bez hujayralar hisoblanadi. Effektor nerv oxirlari ( teriuatio neuromuscularis ) ichida harakatlantiruvchi yoki motor nerv oxirlari yaxshi o`rganilgan. 102-rasm. Fater - Pachini tanachasining elektron mikrofotogrammasi. X 6000. 1 - nerv hujayrasi o’simtasi; 2- tanacha yorig’I; 3 - ichki kolbaning plastinkasimon hujayralari; 4 -hujayra yadrosi. Ular somatik yoki vegetativ nerv sistemasidagi neyronlar neyritlarining oxirgi apparatlari bo`lib, nerv impulslarini bevosita ishchi organlarga yetkazib beradi. Harakatlantiruvchi tanacha nerv o`q silindrining oxirgi tolalaridan va mushak tolasining o`zgargan mos qismlaridan tashkil topgan (104-rasm). Miyelinli nerv oxiri mushak tolasiga yetib kelgandan so`ng miyelin qavatini yo`qotadi, 103- rasm. Kapsula bilam o`ralgan Meysner tanachasi. Odamning barmoq terisidan tayyorlangan. Kumush bilan impregnatsiya qilingan. Ob.20. ok 10. 1 - teri epidermisi; 2 - teri dermasining so`rg`ichli qavati; 3 - nerv oxiri kapsulasi; 4 - gliya xujayrasinnng yadrosi.

mushak sarkolemmasiga botib kiradi. Mushak tolasida o`q silindr bir-necha mayda oxirgi tolalarga tarmoqlanadi va ko`p miqdorda mitoxondriyalar va pufakchalar saqlovchi sinaptik qismni hosiya qiladi. Nerv tolasining mayda tarmoqlari mushak to`qimasining sarkolemmasi bilan o`raladi. Mushak tolasining sarkolemmasi. postsinaptik qismni hosil qilib, u va presinaptik qism (aksolemma) orasida sinaps bo`shlig`i (yorig`i) hosil bo`ladi. Bu bo`shliqdan ikkilamchi sinaps yoriqlari radial holatda turli tomon-ga yo`naladi. Ikkilamchi yoriqlar postsinaptik qismning (sarkolemmaning) burmalari hisobiga hosil bo`ladi. Nerv tolasi bo`yicha tarqalgan impuls ta’sirida sinaptik pufakchalardagi mediator sinaptik bo`shlig`iga chiqadi va postsinaptik qismda depolyarizatsiya hosil qiladi. Nerv impulsi ko`ndalang-targ`il mushak bo`ylab tarqalishida mushak tolasining T-sistemalari muhim o`rin tutadi. 104-rasm. Harakatlantiruvchi nerv-mushak oxirining ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 1- neyrolemmotsit sitoplazmasi; 2 -neyrolemmotsit yadrosi; 3 - neyrolemmotsit plazmolemmasi; 4- o’q silindr; 5 - aksolemma; 6 - postsinaptik membrana (sarkolemma); 7 - aksoplazma mitoxondriyalari; 8-sinaptik yoriq; 9- mushak tolasi mitoxondriyalari; 10 - presinaptik pufakchalar; 11 - presinaptik membrana (aksolemma); 12 - mushak tolasi qobig`i (sarkolemma); 13 -mushak tolasining yadrosi; 14 - miofibrilla (V.G. Yeliseev va boshqalar). Effektor nerv oxirlariga silliq mushak hujayrasida (yoki hujayralarida) tugaydigan nerv oxirlari va sekretor nerv oxirlari ham kiradi. Sekretor nervlar bez oxirgi bo`limlaridagi sekretor hujayralarning bazal membranasi sohasida tugaydi) (terminatio neurosecretoris)

Reflektor yoy haqida tushuncha Nerv sistemasining faoliyati asosida reflektor yoy yotadi. U nerv sistemasining morfofunksional birligini tashkil qiladi. Reflektor yoy retseptordan boshlanib, effektor bilan tugaydi. Eng oddiy reflektor yoy kamida ikki neyrondan tashkil topgan. Birinchi neyronning dendritlari ma’lum a’zolarda retseptorlar hosil qilib, neyriti esa orqa miyaning sezish markazlarida tugaydi. Ikkinchi neyron dendritlari orqa miyada birinchi neyron neyritlari bilan sinaps hosil qilib, neyriti harakatlantiruvchi nerv oxirlarini (mushak yoki bezlarda) hosil qiladi. Shunday qilib, eng oddiy reflektor syda ham impulsni markazga olib boruvchi va markazdan organlarga olib keluvchi tuzilmalarni ko`rishimiz mumkin. Aksariyat holatlarda uch yoki undan ko`p neyrondan tashkil tongan reflektor yoyini ko`ramiz (105-rasm). Uch neyrondan tashkil topgan reflektor yoyida yuqorida qayd qilingan ikki neyronli reflektor yoydan farqli ravishda uchinchi qo`shimcha (assotsiativ yoki tutashtiruvchi) neyron ham kirib, u sezuvchi va harakatlantiruvchi neyronlar orasida joylashadi. Bu neyron dendritlari sezuvchi neyronning neyriti bilan, neyriti esa harakatlantiruvchi neyronning dendriti bilan sinapslar hosil qiladi. Bu oddiy reflector yoylardan tashqari somatik nerv sistemasida murakkab refleks yoyi ham farqlanib, u bir necha neyronlardan tashkil 105- rasm. Oddiy reflektor yoyi (sxema). 1 – sezuvchi nerv hujayrasi; 2 – te- ridagi retseptor; 3 - sezuvchi nerv hujayrasining dendriti; 4 – neyrolem- ma; 5 - lemmotsit yadrosi; 6 – miye- lin pardasi; 7 - nerv tolasi bo’g’iqlari; 8-o`q silindr; 9 – kertik; 10 - sezuvchi nerv hujayrasining neyriti; 11 – ha- rakatlantiruvchi nerv hujayrasi: 12 – xarakatlantiruvchi nerv hujayrasi dendriti; 13 - harakatlantiruzchi nerv hujayrasi neyriti; 11- miyelinli tola; 15 - effektor; 16 - orqa miya nerv tu- guni: 17 - orqa miya nervining dorsal shoxchasi; 18- orqa ildizcha, 19- orqa shoxcha; 20 - oldingi shoxcha; 21 – oldingi ildizcha; 22- orqa miya nervining ventral shohchasi (V.G. Yeliseevdan).

topgan. Bu reflektor yoyda markaziy nerv sistemasining boshka nerv markazlari ishtirok etadi. Nerv to`qimasini, xususan, nerv sistemasini o`rganishga rus olimlaridan D. A. T i m o f e- y e v, A. N. M i s l a v s k i y, A. S. D o g e l va boshqalar katta hissa ko`shdilar. A. N. Mislavskiy nerv tugunlari va nerv oxirlarsning morfologik tuzilishini mukammal o`rgandi. A. S. Dogel esa markaziy va periferik nerv sistemasining morfologiyasi bo`yicha chuqur ishlar olib bordiki, uning ishlari neyrogistologiya va fiziologiyani rivojlantirishda yorqin iz qoldirdi. V. I. Lavrentyev va uning o`quvchilari avtonom nerv sistemasini o`rganib, nerv hujayralari orasida sinapslar mavjudligini ko`rsatdilar va sinapslarni o`rganishga asos soldilar. Nerv oxirlarini mukammal o`rganishda E. M. Shlyaxtin, A. N. Kolosov va ularning shogirdlari, K. A. L a v r o v va N. I. Zazibinlarning xizmati katta. T. A. Grigoryeva qon tomirlarning innervatsiyasini o`rgandi va birinchi marta adabiyotga qon tomir-to`qima retseptorlari tushunchasini kiritdi. Hozirgi avlod gistologlari zamonaviy usullar bilan (elektron mikroskopiya, miqdoriy gistoximiya, radioavtografiya) qurollanib, yuqorida qayd qilingan olimlarning ishlarini muvaffaqiyat bilan davom ettirmoqdalar.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984.

Похожие

NERV TIZIMI VA OLIY NERV FAOLIYATI. ANALIZATORLAR

Nerv tolalari (neurofibriae)

Nerv sistemasi (systema nervosum)

Teri va uning hosilalari

Pardali labirintning chig’anoq kanali