Nerv tolalari (neurofibriae) - Валеология - Рефераты

Nerv tolalari (neurofibriae)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

150.8095703125 KB

Nerv tolalari (neurofibriae) Reja: 1. Nerv tolalarining degeneratsiyasi va regeneratsiyasi 2. Sinapslar, nerv oxirlari (synapsis, terminations nervosum) 3. Neyronlararo sinapslar

Nerv tolalari deb glial parda bilan o`ralgan nerv hujayralarining o`simtalariga (neyrit va dendritlarga) aytiladi. Nerv tolalari pardalarining tuzilishiga ko`ra ikki gruppaga bo`linadi: 1) miyelinsiz nerv tolalari; 2) miyelinli nerv tolalari. Miyelinli va miyelinsiz nerv tolalarining markazida o`q silindr joylashgan bo`lib, u nerv hujayrasining o`simtasidir. O’q silindr oligodendrotsitlar hisobiga hosil bo`lgan pardalar bilan o`ralgan. Bu hujayralar Shvann hujayralari yoki neyrolemmotsitlar deyiladi. Miyelinsiz nerv tolalari asosan vegetativ nerv sistemasining nerv stvollarini hosil qiladi. Miyelinsiz nerv tolasi neyrolemmotsit bilan o`ralgan o`q silindridan iborat. Bunda Shvann hujayrasining qobig`i o`q silindrni g`ilof singari o`rab turadi. Lemmotsitlarning pardalari juda yupqa bo`lganligi sababli yorug`lik mikroskopida hujayra chegaralari ko`rinmaydi. Neyrolemmotsitlar sitoplazmasi nozik lenta sifatida ko`rinib, uning ma’lum yerlarida yadrolar joylashgan. Yadro cho`zinchoq yoki tayoqcha shaklida bo`lib, o`q silindrining uzunasi bo`ylab joylashgan. Tashqi tomondan neyrolemmotsit bazal membrana bilan qoplangan. Bir neyrolemmotsit tanasidan bir necha (3-5, ba’zan 10-20) o`q silindr o`tgan bo`lishi mumkin. Bunday bir necha o`q iilindrga ega bo`lgan nerv tolasini «k a b e l tipidagi» tolalar deyiladi (97-rasm). Elektron mikroskop ostida tekshirishlar shuni ko`rsatdiki, o`q silindr taraqqiyoti davomida neyrolemmotsit ichiga botib kiradi va uning devoridan chuqurcha hosil qiladi. Chuqurchaning devorlari o`q silindrni hamma tomonidan o`rab oladi va uning yon devorlari birlashib ikki membranali tuzilma - mezaksonni hosil qiladi (98-rasm). Miyelinli nerv tolalari uzun ipsimon tuzilishga ega bo`lib, bu tolalar miyelinsiz tolalarga qaraganda ancha yo`g`on va ularning diametri 1 -20 mkm gacha yetadi. Miyelinli nerv tolasida 2 qismni - ichki (stratum muelini) – ancha yo`g`on qismni va tashqi – yupqaroq – neyrolemmotsitlarning yupqa sitoplazmasidan iborat qismini (neurolemma) farq qilish mumkin (99-rasm).

Tolalarga osmiy kislotasi bilan ta’sir qilganda uning miyelin qismi qora yoki to`q jigar rangga bo`yaladi, chunki uning tarkibida lipid va oqsil moddalar bor. Pardaning miyelinli qismi ma’lum bir masofada (500-600 mkm dan 2-3 mm gacha) uziladn. Bularni Ranvye bo`g`iqlari yoki tugun bo`g`iqlari deb atalib, ular qo`shni neyrolemmotsitlar (Shvann hujayrala-ri) chegarasida joylashadi. Bo`g`iqlar orasidagi miyelin qavatda oz yoki ko`p miqdorda qiya joylashgan chiziqlar - Shmidt – Lanterman kertiklari bor. Bu kertiklar miyelin qavatdagi oqsil va lipidlarning o`zaro ma’lum bir tartibda joylashishi tufayli hosil bo`ladi. Ikkala tugun bo`g`iqlari orasidagi nerv tolasi tugunlararo segmentni (nodus neurofibrae) tashkil etadi. 97-rasm. «Kabel» tipidagi nerv tolasining elektron mikrofotogrammasi. x25.000.

1 - Shvann hujayrasi sitoplazmasi; 2 - Shvann hujayrasi yadrosi; 3 - o`q silindrlar. 98-rasm. Mezaksonning hosil bo`lishi. Elektron mikrofotogramma. x37.500. 1- akson; 2 - aksolemma; 3 - lemmotsit (Shvann hujayrasi) qobigi. 99- rasm. Miyelinli nerv tolasi. Osmiy kislotasi bilan bo`yalgan. Quymich nervidan tayyorlangan. 0b. 40, ok.10. 1 – o’q silindr: 2 - miyelinli parda; 3 - neyrolemma (Shvann pardasi): 4 - Ranvye bo’g’iqlari. Uz taraqqiyot davrida bo`lg`usi miyelinli nerv tolasining o`q silindri, miyelinsiz nerv tolasi kabi, Shvann hujayralari tizimchasiga botib kiradi. Neyrolemmotsit hosil qilgan chuqurchaning yon devorlari ancha ko`tarilgan bo`lib, o`q silindrni belbog` kabi o`rab turadi. Asta-sekin neyrolemmotsitning chetki uchlari o`zaro yaqinlashadi va birikadi, natijada, ikki membranali struktura - mezaksonni hosil qiladi. So`ngra mezakson uzunlashadi va kontsentrik holatida

o`q silindr atrofida o`raladi. Shuning natijasida neyrolemmotsit sitoplazmasi torayadi va o`q silindr atrofida zich zona - miyelin qavati hosil bo`ladi (100-rasm). Elektron mikrosop miyelin qavatining mezaksonning kontsentrik takrorlanishidan iborat ekanligini ko`rsatadi. Miyelin parda mezaksonning ustma- ust qatlamlaridan iborat bo`lib, bunda och va to`q bo`yaluvchi qavatlarni ko`rish mumkin. Och bo`yaluvchi qavat lipid molekulalaridan, to`q bo`yaluvchi qavat esa oqsil molekulalaridan tuzilgan. 100- rasm. Miyelinli nerv tolasining hosil bo`lish sxemasi. 1 - aksolemma va lemmotsit qobigining o`zaro munosabati; 2 - yoriq; 3 - aksolemma va lemmo-tsit qobig`i; 4 -lemmotsit sitoplazmasi; 5 - mezakson (Robertsondan). Shunday qilib, miyelinli nerv tolasi quyidagi qismlardan tuzilganligini elektron mikroskop ostida qayd qilishimiz mumkin. Miyelinli tola markazida nerv hujayrasining o`simtasi - o`q silindr joylashadi. Uni chegaralab turuvchi plazmolemma yoki aksolemma esa mezaksonning bir necha qavatidan iborat miyelin qobig`iga tegib yotadi. Miyelin tashqi tarafdan neyrolemmotsitning yadro saqlovchi yupqa sitoplazmasi bilan o`ralgan. Sitoplazma neyrolemmotsitning tashqi plazmolemmasi vositasida uni o`rab turuvchi bazal plastinkadan ajralib turadi. Bazal plastinka atrofida kollagen tolalarni va ba’zan fibroblast hujayralarni uchratish mumkin. Nerv tolasi bo`ylab impulsning tarqalishida ularning hujayra qobig`i yoki plazmolemmasi asosiy o`rin tutadi. Ma’lumki, hamma hujayralar singari nerv hujayrasi ham polyarizatsiya-langan holatda bo`ladi. Neyronning polyarizatsiya holati asosan natriy va kaliy ionlari miqdoriga bog`liq bo`lib, odatda, hujayra

ichida hujayra tashqarisidagiga qaraganda natriy ionlari taxminan 8-10 marta kam, kaliy ionlari esa 40-50 baravar ko`pdir. Neyron plazmolemmasi ionlarni tanlab o`tkazish qobiliyatiga ega bo`lib, tinch holatda kaliy tashqariga, natriy esa ichkariga kirishga moyil bo`ladi. Kaliy ionlarining tashqariga chiqishi natriy ionlarining ichkariga kirishiga qaraganda tezroq bo`ladi. Natijada, hujayra ichida manfiy anionlar ko`proq yig`ilib, o`q silindr ichining manfiyligini belgilaydi. Potentsial ma’lum birlikka yetgach, neyron ichidagi manfiy potentsial kaliyning tashqariga chiqishiga qarshilik ko`rsatadi. Shunday qilib, hujayraning tinch holatidagi potentsiali yuzaga keladi. Bu to`g`rida batafsilroq fiziologiya kursida tanishasiz. Turli ta’sirlar natijasida nerv impulsining hosil bo`lishi nerv hujayrasi membranasining natriyni o`ta tez o`tkazuvchanligiga bog`liq. Ta’sir natijasida plazmolemma orqali natriy ionlari neyronlarga o`tib, uning manfiyligini kamaytiradi, ya’ni nerv o`simtasining bir qismida depolyarizatsiyani yuzaga keltiradi. Bu holat, o`z navbatida, o`q silindrining qo`shni qism membranasi o`tkazuvchanligini o`zgartiradi, so`ngra depolyarizatsiyaga olib keladi va hokazo. Depolyarizatsiyaga uchragan qismi esa bir necha millisekund ichida o`zini avvalgi holatiga qaytadi. Bayon etilgan mulohazalar miyelinsiz nerv tolalaridan nerv impulsi sekin o`tishini (1--2 m/s) aniq tushuntirib beradi. Miyelinli nerv tolasida miyelin izolyator (ajratgich) rolini o`ynaydi, chunki uning lipoproteid qavatlari ionlarning o`tishiga to`sqinlik qiladi. Miyelin qavat bo`lgani uchun nerv qo`zg`alishi butun tola bo`ylab bormay, Ranvye bo`g`iqlari sohasida bo`ladi, xolos. Natijada, depolyarizatsiyaga uchragan qismlar ma’lum masofada bo`lib (ko`pincha, 2-2,5 mm), nerv impulsining tez o`tishini (5- 120 m/s) belgilaydi. Nerv impulsining bunday o`tishini Ranvye sohalari bo`ylab sakrab (saltator) o`tkazish deb tushuntirish ham mumkin. Nerv tolalarining degeneratsiyasi va regeneratsiyasi. Ma’lumki, neyronlar bo`linish va almashinish qobiliyatini yo`qotgan hujayralardir. Ammo ularning o`simtalari va ulardan hosil bo`lgan nerv tolalari jarohatlanganda tiklanish

(regeneratsiya) xususiyatiga ega bo`ladi. Nerv tolalarining degeneratsiya va regeneratsiya jarayonlari eksperimental sharoitda, masalan, nerv tolasi kesilganda yaqqol ko`rinadi. Nerv tolasining jarohatdan yuqori, neyron tanasiga yaqin qismi markaziy, nerv tolasining pastga qaragan qismi periferik qism deyiladi. Nerv tolasini kesish uning markaziy, periferik qismlarida, nerv hujayrasi tanasida, neyrogliya va atrofdagi biriktiruvchi to`qimada javob reaktsiyasini qo`zg`atadi. Natijada, chandiq to`qima rivojlanadi. Chandiq to`qima neyrogliya elementlaridan hamda biriktiruvchi to`qimadan iborat. Shu chandiq orqali kelgusida regeneratsiya qiluvchi nerv tolalari o`sib o`tadi. Nerv hujayrasi tanasida bir qator o`zgarishlar sodir bo`ladi. Uning hajmi kattalashadi, yadro hujayra tanasining chekka qismiga siljiydi. Xromatofil modda o`zgarib xromatolizga uchraydi, keyinroq tamoman yo`q bo`lib ketadi. Kesilgandan so`ng zudlik bilan nervning ham periferik, ham markaziy qismlarida o`zgarishlar ro`y beradi Markaziy qism retrograd - yuqoriga ko`tariluvchi degeneratsiyaga uchraydi (boshqacha qilib aytganda, jarohat bo`lgan joydan neyron tanasiga tomon yo`nalgan), periferik qism esa pastga tushuvchi (Uoller) degeneratsiyasiga uchraydi. Periferik qism o`q silindr kesilgandan keyingi dastlabki ikki kun davomida juda tez shishadi va varikoz bo`rtmalar hosil qiladi. 3-5 sutka davomida o`q silindr alohida-alohida joylashgan qismlarga - fragmentlarga bo`linadi. Shu bilan bir vaqtda elektron mikroskop ostida ko`rilganda miyelin qavat membranalari yemirilgan bo`ladi. Miyelin tomchilari va o`q silindr fragmentlari so`rilish (rezorbsiya) jarayoniga yuz tutadi va bunda glial elementlar, asosan, multipotentsial gliya, astrotsitlar hamda biriktiruvchi to`qima makrofaglari ishtirok etadi. Glial elementlar tez bo`linib bir qator bo`lib joylashadi va natijada Byungner lentalari va tizmalari hosil bo`ladi. Byungner lentalari chandiq to`qima ichiga ham periferik, ham markaziy qismlardan o`sib kiradi. Ayni vaqtda markaziy bo`lakning o`q silindrlarida regenerativ jarayonlar ham sodir bo`ladi. Uning oxirlarida kolbasimon bo`rtmalar (o`sish kolbalari) hosil bo`lib, ular periferik tomon o`sa boshlaydi va glial chandiqdan o`sib o`tib, periferik bo`lakning Byungner lentalari tomon yo`naladi. Keyinchalik miyelin hosil bo`ladi

va tola o`zining normal shaklini tiklaydi. Shuni aytib o`tish kerakki, nerv tolasida asosan glial chandiq bor bo`lib, periferik hamda markaziy qismlar orasidagi masofa kichik bo`lgandagina qayta tiklanadi. Sinapslar, nerv oxirlaғi (synapsis, terminations nervosum) Nerv hujayrasi o`simtalarining boshqa neyronlar yoki nerv bo`lmagan tuzilmalar bilan hosil qilgan maxsus birikmalariga sinapslar (yunon. synapsis - birikish, qo`shilish) deb ataladi. Ikki nerv hujayralarining o`zaro birikishi organizmdagi sinapslarning asosiy qismini tashkil qilib, ularni neyronlararo sinapslar (synapsis interneuronales) deb ataladi. Agar nerv hujayrasi o`simtalari nerv bo`lmagan tuzilmalarda- (retseptor hujayralarda, mushak tolalarida, bezlarda va boshqa bir qator to`qimalarda) tugasa, bu sinapslar neyroeffektor (effector) va neyroretseptor (receptor) sinapslar yoki nerv oxirlari deb yurtiladi. Neyronlararo sinapslar Ikki nerv hujayrasi orasida sinapslarning quyidagi turlari farqlanadi: 1. Aksosomatik sinapslar (birinchi neyronning aksoni ikinchisining tanasida tugallanadi). 2. Aksodendritik sinapslar (birinchi neyronning aksoni ik-kinchi neyron dendritlari bilan sinapslar hosil qiladi (101-rasm). 3. Aksoaksonal sinapslar (birinchi neyronning aksoni ikkinchi neyron aksonida tugallanadi). Hozirgi vaqtda ikki neyron tanasi o`rtasida va dendrodendritik sinapslar ham mavjudligi mualliflar tomonidan qayd etilgan. Sinaps sohasida birinchi neyronning aksoni nozik tolalarga tarmoqlanib tugmachasimon kengaymalar hosil qiladi va ikkinchi neyronning dendritlarida yoki tanasida tugaydi. Sinapslar qo`zg`alishni retseptor neyrondan effektor yoki assotsiativ neyronga, faqat bir tomonga o`tkazish qobiliyatiga ega. Bir nerv hujayrada bir necha nerv hujayralarining o`simtalari tugashi mumkin. Orqa miyaning oldingi shoxlaridagi harakatlantiruvchi nerv hujayrasida taxminan 10

000 nerv tarmoqlari tugaydi. Ayrim nozik tuzilishlarni hisobga olmaganda hamma sinapslar bir xil tuzilishga ega. Sinaps sohasida aksonning oxirgi tarmoqlari kengaymalar hosil qiladi (presinaptik qism, pars presynaptica). Presinaptik qismda ko`p miqdorda mitoxondriyalar hamda diametri 40-100 nm keladigan sinaptik pufakchalar joylashadi. 101- rasm. Nerv hujayrasining ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 1 - aksodendritik sinaps; 2 - aksosomatik sinaps; 3 - presinaptik pufakchalar; 4 – sinaps bo`shligi: 5- presinaptik membrana; 6 - postsinaptik membrana; 7 - endoplazmatik to`r; 8 - mitoxondriya; 9 - Golji kompleksi; 10 - neyrofibrillalar; 11 - yadro; 12 - yadrocha; 13 - neyrit (akson). (V.G. Yeliseev va boshqalardan, 1970). Xolinergik sinapslarda pufakchalar kichikroq (30-50 nm) bo`lib, monoaminoergik sinapslarda yirikroq (50-90 nm) bo`ladi. Bu qism tutashuvchi yuzasi presinaptik membrana deb nomlanadi. Presinaptik qism bilan ikkinchi neyronning tanasi yoki dendriti bir-biriga zich tegib turmasdan, ular oralig`ida

kengligi taxminan 20 nm bo`lgan sinaps bo`shlig`i (yorig`i) joylashgan. Ikkinchi neyronning postsinaptik qismi (pars postsynaptica) postsinaptik membrana bilan qoplangan. Shunday qilib, presinaptik va postsinaptik membranalar birinchi va ikkinchi neyronlar aksolemmasidir. Sinaptik pufakchalarda mediatorlar bo`ladi, ular yordamida nerv qo`zg`alishi bir hujayradan ikkinchisiga uzatiladi. Mediator nerv hujayrada hosil bo`lgani uchun neyronlarni sekretor hujayralar deb ham aytish mumkin. Har bir neyron ma’lum tuda mediatorlar ishlash qobiliyatiga ega. Mediatorlarning turiga qarab quyidagi neyronlar farq qilinadi: 1. Xolinergik (atsetilxolin ajratuvchi) neyronlar. 2. Monoaminergik (dofamin, noradrenalin, adrenalin, serotonin, norepineftin, ya’ni katexolaminlar ajratuvchi) neyronlar. 3. Peptidergik (peptidlar ajratuvchi) neyronlar. 4. Mediator sifatida aminokislotalarni (glyutamat, glitsin, gamma-amin - yog` kislota) saqlovchi neyronlar. 5. Purinergik (mediator sifatida ATF va uning mahsulotlarini saqlovchi) neyronlar. Atsetilxolin parasimpatik, noradrenalin esa simpatik nerv oxirlarida hosil bo`lsa, serotonin faqat miya o`zagi sohasida, peptidlar gipotalamo-gipofizar neyrosekretor sohada hosil bo`ladi. Dofamin, glitsin va gamma-amin-yog` kislotasi tormozlovchi mediatorlar hisoblanadi. Nerv hujayrasi bo`yicha tarqalayotgan nerv impulsi presinaptik qismga yetgach sinaptik pufakchalarda saqlanayotgan mediator presinaptik membrana orqali sinaps bo`shlig`iga chiqadi. Bu yoriq. tor bo`lganligi sababli (20 nm) mediator qisqa vaqt ichida postsinaptik membranaga yetadi va uning natriy va kaliy ionlariga bo`lgan o`tkazuvchanligini oshirib yuboradi. Natijada, depolyarizatsiya yuzaga keladi. Depolyarizatsiya ma’lum darajada (kiritik nuqtaga) yetganidan so`ng, ikkinchi neyronda ham nerv impulsi hosil bo`lib, u nerv hujayra bo`yicha tarqala boshlaydi. Sinaps sohasida mediatorlarni parchalovchi fermentlar joylashganlign tufayli mediatorlar juda qisqa vaqt ichida qo`zg`alishni yuzaga keltirish qobiliyatiga ega bo`ladi.

Ko`rib o`tilgan sinapslar ximiyaviy sinapslarga misol bo`lib, ularda bo`ladigan ximiyaviy jarayonlar nerv impulsi ta’sirida sinaptik pufakchalardagi mediatorni sinaptik yoriqqa chiqishi va shu moddani postsinaptik membranaga ta’sir qilib, unda qo`zg`atuvchi potensialni yuzaga keltirishdan iborat. Ximiyaviy sinapslardan tashqari elektrik sinapslar ham mavjud bo`lib, ular baliqlarning elektr organida va dengiz qisqichbaqasida topilgan. by sinapslarda qo`zg`alish ximiyaviy yo`l bilan emas, balki elektrik usulda faqat bir tomonga uzatiladi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975

Похожие

Nerv oxirlari

NERV TIZIMI VA OLIY NERV FAOLIYATI. ANALIZATORLAR

Nerv sistemasi (systema nervosum)

Miyacha

Yurak (cor)