Miyacha - Валеология - Рефераты

Miyacha

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157.3212890625 KB

Miyacha Reja: 1. Bosh miya yarim sharlari pustlog’i 2. Vegetativ (avtonom) nerv sistemasi 3. Vegetativ nerv sistemasining gangliylari 4. Miya pardalari

Miyacha (cerebellum) bosh miyaning bir qismi bo’lib, uzunchoq miya va ko’prikning ustida joylashgan. Miyacha, uzunchoq miya, ko’prik va o’rta miya bilan uch juft «oyoqchalar» orqali birikkan. Miyachadan ketuvchi va unga keluvchi o’tkazuvchi yo’llar shu oyoqcha-lar orqali o’tadi. Miyachaning oq moddasi ichida bir necha juft po’stloq osti yadrolori yotib, ulardan eng kattasi «tishli» yadrolardir ( nuclei dentalis ). Miyachaning po’stloq markazlari reflektor tarzda harakatni, tana muvozanatini va mushak tonusini boshqaradi. Miyachaning qaysi qismidan bo’lmasin, uning burmalariga perpendikulyar tarzda kesmalar olinsa, u (« arbor vitae ») («hayot daraxti») deb ataluvchi tasvir hosil qiladi. Har bir burmaga oq moddaning tor plastinkasi kirib turadi. Burmalar ust tomondan yaxlit po’st qatlam hosil qiluvchi kulrang modda bilan qoplangan. 109- rasm. Miyacha po’stlog’ining ko’ndalang kesimi. Kumush nitrat tuzp bilan impregnatciya qilingan. 06. 3,5. ok. 10. 1 - kulrang modda; a - kolekulyar qavat; b - ganglionar hujayralar qavati; v - do-nador qavat; 2 - oq modda. Miyacha po’stlog’ida uch qavat: 1) tashqi molekulyar (stratum molecu-lare); 2) urta ganglionar (stratum neuronum piriformium); 3) ichki donador qavatlar (stratum granulosum) farq qilinadi (109-rasm). Miyacha po’stlog’i yoki kulrang moddasi tarkibiga neyrogliotcitlar orasida joylashgan turli xil neyronlar kiradi. Miyacha po’stlog’ini uning o’rta qavatida bir qator joylashgan noksimon

Purkin’e hujayralaridan (neuronum pirifor-me - noksimon neyronlar) boshlab o’rganish qulayroq. Ularning tanasidai molekulyar qavatga, odatda, ikkita dendrit chiqib, darhol to’g’ri burchak ostida egiladi va ma’lum masofada burma yuzasiga parallel’ joylashadi (110-rasm). SHu masofada burma yuzasi tomon yo’nalgan dendritlardan ko’p miqdorda kuchli shox-langan tarmoqlar ketadi. Bu tarmoqlar molekulyar qavatning yuzasiga etib boradi va ular birlashib o’ziga xos sertarmoqli shaklni hosil qiladi. Purkin’e hujayralarining hamma shox-lari miyacha burmasi yo’nalishiga perpendikulyar holda bir yuzada joylashadi. Har bir Purkin’e hujayrasi tanasidan bntta ney-rit chiqib, donador qavat orqali oq moddaga yo’naladi va miyacha yadrolaridagi neyronlar bilan sinapslar hosil qiladi. SHu ney- ritning hujayra tanasiga yaqin joyidan ganglionar qavatga va molekulyar qavatning ichkarisiga yo’nalgan kollaterallar keta-di. Bu joyda ular shoxlanadilar va ularning tarmoqlari burma 110-rasm. Miyacha. Kumush nitrat tuzi bilan impregnatciya qilipgan. 1 - molekulyar qavat; 2 - noksimon nerv xujayralarining dendritlari; 3 - noksikon nerv hujayrasi; » - donaddr qavat. bo’ylab borib, qo’shni Purkin’e hujayralarining tanasi va dendritlarining pastki tarmoqlari bilan tutashadi. Miyacha po’stlo-g’idan chiqadigan neyritlar ichki yadrolarda (masalan, nucleus den-tatus da) tugallanuvchi markazdan yo’naluvchi yagona nerv tola-lari hisoblanadi. Molekulyar qavatda ikki xil: savatsimon (neuronum corbiferum) ea yulduzsimon

(neuronum siellatum) nerv hujayralari joyla-shadi. Savatsimon hujayralar mayda (10-12 mkm) hujayralar bo’lib, ular tanasidan ko’p sonli uzun va nisbatan kam shoxlan-gan dendritlardan tashqari miyacha yuzasida Purkin’e hujayrala-ri dendritlarining tarmoqlari bilan bir sathda joylashgan uzun nerv tolalari ham chiqadi. Hujayra neyriti o’zining bu-tun tanasi davomida ganglioz qavatga Purkin’e hujayrasining tanasini savatchaga o’xshab o’rab oluvchi yon shoxchalarni uzatadi. Savatsimon hujayralarning neyritlari molekulyar qavatdan tashqariga chiqmaydi. YUlduzsimon hujayralar savatsimon hujayralardan yuqorida joylashib, ikki xil shaklda bo’ladi. Mayda yulduzsi-mon hujayralar nozik, kalta dendritlar va sal shoxlangan ney-ritlar bilan ta’minlangan. Bu neyritlar noksimon hujayralarning dendritlarida sinapslarni hosil qiladi. Yirik yulduzsimon hujayralar mayda hujayralardan farq qilib, uzun va kuchli shoxlangan dendrit va peyritlarga ega. Bu neyritlarning shoxlari noksimon hujayralarning dendritlari bilan bog’lanadi. Ularning ba’zilari esa noksimon hujayralarning tanasigacha etib boradi va savatcha tarkibiga qiradi. Molekulyar qavatning savatsimon va yulduzsimon hujayralari nerv impul’slarini noksimon hujayralarning dendritlari va tanasiga o’tkazib beruvchi qo’shimcha neyronlarning umumiy sistemaeini tashkil qiladi. Donador qavat neyronlarga juda boy. Donador qavatni ho-sil qiluvchi asosiy hujayralarni - donacha hujayralar neuro num granulifcrmis yoki oddiygina - donachalar deb ataladi. Ular o’ziga xos shaklga ega. Ularning kichik (3-8 mkm) tanasi deyarli yadro bilan to’lib turadi. TCitoplazmasi esa yadro atrofida torgina gardish hosil qiladi. Bu hujayralarning tanasidan qushlarning panjasiga o’xshash shoxlangan, kalta dendritlar chiqadi. Har bir hujayralardan molekulyar qavatning u yoki bu sathi-ga yo’nalgan T shaklida shoxlangan o’simta chiqadi. Ikkala shoxcha burma yo’nalishiga parallel holda ikki tomonga tarqaladi. Bu shoxcha molekulyar qavat doirasidan chiqmagan holda, telegraf simlariga o’xshab, Purkin’e hujayralarining dendritlari bo’ylab borib, ularni bo’ylama yo’nalishda bir-biri bilan bog’laydi. SHunday qilib, Purkin’e hujayralari uchta uyg’unlashgan sistemaga ega:

bittasi - xususiy neyritlar kollaterallaridan, ikkinchisi-donacha hujayralarining nerv o’simtalaridan hosil bo’lgan 2 ta bo’ylama va uchinchisi savatsimon hujayralardan ho-sil bo’lgan bir butun ko’ndalang sistemadan iborat. Gol’ji hujayralari yoki yirik yulduzsimon neyron-l a p (neuronum stellatum magnum) miyacha donador qavatining ikkinchi xil hujayralaridir. Bu hujayralarning 2 xili farqlanadi: kalta neyritli yulduzsimon hujayralar ganglionar qavat yaqinida yotadi. Ularning shoxlangan dendritlari moleku-lyar qavatda tarqalib, uning yuzasigacha etib borsa, neyritlari donador qavatga yo’naladi. Uzun neyritli yulduzsimon hujayra-lar donador qavatda o’ta shoxlanuvchi dendritlarga va oq moddaga yo’naluvchi neyritlarga ega. Bu hujayralar miyacha po’stlog’i turli sohalarining bir-biri bilan aloqasini ta’minlab, uning yaxlit bir organ bo’lib ishlashiga imkon beradi. Uchinchi tur hu-jaralarni duksimon gorizontal hujayralar ( r.eurcnum fusiforme horizontale ) tashkil qiladi. Ular ko’proq donador va ganglionar qavatlar orasida uchraydi. Ularning cho’zinchoq tana-sidan ikki tomonga qarab, ganglionar va donador qavatlarda tugaydigan uzun, gorizontal joylashgan dendritlar chiqadi. Bu hujayralarning neyritlari esa donador qavatga kollaterallar berib, oq moddaga o’tib ketadi. Ko’pgina nerv tolalari miyaning turli qismlaridan kelib, miyachaning io’stlog’ida tugallanadi. Miyachaning po’stlog’iga keluv-chi afferent nerv tolalari 2 turga bo’linadi: 1) moxsimon t ol a l a p.; 2) o’ r tc a.l o v ch.i.yoki lianasimon tolalar.. Moxsimon tolalar olivo-miyacha va ko’prik-miyacha o’tkazuvchi yo’llari tarkibida donador qavatga qarab boradi. Bu erda ular o’zlarining mag’izli qavatlarini yo’qotmasdan alohida shoxlanadi va miyacha «koptokchalarida» ( glomerulus ) tugallanadi. Bu koptokchalarda tolalar donador hujayralarning dendritlari bilan sinapslar hosil qiladi. Har bir tola miyachaning ko’pgina koptokchasiga tarmoqlar beradi va har bir koptokcha ko’p moxsimon tolalardan tarmoqlar qabul qiladi. Urmalovchi tolalar miyacha po’stlog’iga orqa miya va vestibulyar - miyacha yo’llari bo’ylab kirib boradi. Ular donador qavatni kesib o’tib, Purkin’e hujayralarining dendritlari bilan sinapslar hosil qiladi. Lianasimon tolalar ta’sirni miyacha po’stlog’ining noksimon hujayralariga bevosita o’tkazib

beradi. SHunday qilib, miyacha po’stlo-g’iga keladigan qo’zg’atuvchi impul’slar noksimon hujayralarga bevosita o’rmalovchi tolalar, yohud donador hujayralarning o’simtalari orqali etkaziladi. Molekulyar qavatning yulduzsimon va savatsimon neyronlari, shuningdek, donador qavatning yirik yulduzsimon hujayralari noksimon hujayralarga tormozlovchi ta’sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Moxsimon tolalar orqali keladi-gan impul’slar ko’rsatilgan hujayralar sinapslarida tormozlanishi va noksimon neyronlarga etib kelmasligi mumkin. Javob efferent impul’slari Purkin’e hujayralarining neyritlari orqali chiqadi. Miyacha po’stlog’ida glial asos bo’lib, u turli gliotcitlardan tuzilgan. Donador qavatda tolali va plazmatik astrotcitlar hamda oligodendrogliotcitlar bo’ladi. Tolali astrotcitlar o’z o’simtalarining oyoqchalari bilan tomirlar atrofida membrana-lar hosil qiladi. Ganglionar qavatda Purkin’e hujayralari-ning orasida to’q yadroli maxsus gliotcitlar yotadi. Ularning o’simtalari miyacha po’stlog’iga qarab borib, Purkin’e hujayra-lari dendritlarining tarmoqlariii ushlab turuvchi tolalarni hosil qiladi. Molekulyar va ganglionar qavatlarda ko’p miqdor-da glnal makrofaglar bo’ladi. Bosh miya yarim sharlari pustlog’i Bosh miya yarnm sharlari po’stlog’i ruhiy va ixtiyoriy faoliyat markazi hisoblanadi. Bosh mpya po’stlog’i miya stvoli va orqa miya harakat apparatlari bilan piramidal yo’lning nerv tutamlari va miya yarim sharlari kulrang va oq moddadan ibo-rat. Kulrang modda tashqarida joylashgan bo’lib, katta yarim sharlarining po’stlog’ini hosil qiladi. Otc modda esa uning ostida yotadi. Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i nerv xujayralaridan tuzil-gan bo’lib, ularning soni 10-14 milliardga etadi. Bosh miya po’stlog’ning kalinligi taxminan 3 mm bo’lib, miyaning ba’zi qismlarida hujayralari tuzilishi va tolalarining o’ziga xos joyla-shishi bilan farq qiladi. Miya yarim sharlari po’stlog’i tuzilishidagi bu farq funktcional xarakterdagi farqlarga anchagina mos tushib, nerv impul’slarining aktiv analiz va sintez qilinish joyi - po’stloq maydonchasiga xos bo’ladi. Miya po’stlog’i-ning barcha hujayralari mul’tipolyar neyronlardan iborat bo’lib, ularning bir qancha xillari - piramidasimon, duksimon, yulduzsimon, o’rgimchaksimon va

ko’ndalang joylashgan neyronlar tafovut qilinadi. Bosh miya po’stlog’ining asosiy hujayralari piramidasi-m o ;i n e y r o n l a r d i r. Ular mayda (kattaligi 10-12 mkm)„ o’rta (20 mkm) va yirik (40 mkm va undan ziyod) bo’ladi. Bu ney-ronlarning tanasi konussymon bo’lib, hujayra uchi miya yuzasiga qaragan. Hujayra uchidan chiqqan uzun, yo’g’on dendrit miya po’st-larining yuzasida elpig’ichsimon ko’pgina tolalarga bo’linib ketadi. Neyron tanasining yonlaridan chpqqan kalta dendritlar shu hujayralardan upcha uzoqlashmay, mayda tolalar hosil qiladi. Har bir piramidasnmon hujanra asosidan chiqqan neyrit assotciativ, komissural va proektcion yo’l tolalarini tashkil qiladi. Bosh mpya po’stlog’shshng d u k s i m o n h u j a y r a l a p i turli kattalikka ega bo’lib, po’stloqnnng quyi qatlamlarida joylashadi. YU l d u z s i m o n h u j a y r a l a p turlicha kattalikda bo’ladi. Bu neyronlar tanasidan ko’plab dendritlar chiqadi. YUlduzsimon hujayralar miya po’stlog’ining turli qatlamlarida joylashadi. CHuqur qatlamlarda joylashgan hujayralar ko’tari-luvchi uzun aksonlarga ega bo’lib, ular miya po’stlog’ining tashqi yuzasiga yo’naladi. Bu aksonlar o’z yo’lida boshqa neyronlarning dendritlari bilan kollaterallar hosil qiladi. Urgimchaksimon va shoxlangan neyronlar tanasi mayda bo’lib, ular-ning aksonlari kalta va bir talay tarmoqlangandir. Bosh miya po’stlog’ining ko’ndalang neyronlari po’st-loqning yuza qatlamlarida joylashadi. Gorizontal yo’nalgan nerv o’simtalari piramidasimon hujayralarning dendritlari bilan qo’shilib, po’stlotc tarkibida ko’ndalangiga birlashgan sistemani hosil qiladi. Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i neyronlari neyrogliotcitlar bilan yaqindan aloqador bo’ladi. Tayanch vazifani bajaruvchi astrotcitlar o’simtalariniig qo’shilishi po’stloqning sintcitiy tuzilishiga ega bo’lgan asosini yaratadi. Asosan trofik vazifani bajaruvchi oligodendrogliotcitlar po’stloq neyronlari bilan o’ta yaqin aloqada bo’lib, nerv o’simtalarining pardalarini hosil qiladi. Ependimogliotcitlar bosh miya yarim sharlari qorinchalarining devorini qoplab turadi. Bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining eng yuza sathida bir qator

gliotcitlardan iborat hujayralar joylashib, ular po’stloqning nerv elementlarini yumshoq miya qavatidan ajratib turadi. Boshi miya po’stlog’iga diqqat bilan qaralsa, uning har xil qismlarida turlicha ifodalangap neyronlar qatlamini ko’rish mumkin. Miya po’stlog’ida neyronlarning joylashishiga tc i t o a r- 11K rasm. Odam katta miya sharlarishshg po’stlop!. A - hujayralirning joylanish sxeiasi (tcitoarxitektonika); 1 - melekulyar qavat; 2 - tash-qi donador qavat; 2 - piramidasimon qavat; 4 - ichki donador qavat; 5 - ganglionar qavat-’ -polimorf hujayralar (V.G. Eliseevdan). B- pustloqning eng rivojlangan bo’limlari-dagn tolalarning joylanish sxemasi (mieloarxitektonika); 7 - tolalarning tashqi asosiy qatlami; 8 - Bayarje tashqi tizimchas»; 9 - ichki bll tizimcha (Bargmandan). xitektonika, nerv tolalarining joylashishiga esa mielo- arxitektonika deyiladi.

Bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining harakatlantiruvchi zo-nasida (masalan, markaziy oldingi pushtasi) aniq chegaralanmagan 6 qavat tafovut qilinadi 1. Molekulyar qavat (lamina molecularis) oz miqdorda urchuqsimon mayda neyronlardan tashkil topgan (assotciativ ney-ronlar^) bo’lib, ularning neyritlari miya sirtiga parallel hol-da joilashgan nerv tolalarining chigali tarkibiga kiradi. 2. Tashqi donador qavat (lamina granularis externa) mayda neyronlar hisobiga hosil bo’lib, ular asosan piramida shaklidadir. Bu hujayralarning neyritlari oq modda tomonga yo’nalib, qisman molekulyar qavatning tangentcial chigaliga ham qo’shilib ketadi. 3. Piramidasimon hujayralar qavati (lamina piramidalis) mayda va kalta piramidasimon neyronlardan ibo-rat. Bu neyronlar kattaligi 10-40 mkm bo’ladi. Ularning uchidan chiqqan shoxlanuvchi dendritlari molekulyar qavatda tugallanadi, yon tomondan chiquvchi dendritlari esa shu qavatdagi qo’shni hujay- ralar bilan sinapslar hosil qiladi. Neyritlari esa oq modda tomon yo’naladi. 4. Ichki donador qavat (lamina granularis interna) po’stloqning ha,r xil qismlarida turlicha rivojlangan. Po’st-loqning ayrim joylarida umuman bo’lmasligi mumkin. Ular may-da piramidasimon va yulduzsimon hujayralardan iborat. Bu qavatda yaxshi rivojlangan tangentcial - tashqi ko’ndalang nerv tolalari (Bayarje chizimchalari) joylashadi. 5. Ganglionar qavat (lamina ganglionaris) yirik pi-ramidasimon neyronlar qavati bo’lib, po’stloqning asosan hara? katlantiruvchi markazlarida, masalan, oldingi markaziy pushta-da mujassamlangan. Bu hujayralarning eng kattalarining ba- landligi 120 mkm va kengligi 80 mkm bo’lib, birinchi marta 1871 yilda Kievlik olim V. YA. Betc tomonidan topilganligi sababli Betc hujayralari deyiladi. Bu hujayralarning neyrit-lari harakatlantiruvchi yadrolarning neyronlari bilan sinaps- lar ho-sil qilib tugaydi. SHu bilan birga Betc hujayralarining neyritlari ko’p miqdorda kollaterallar hosil qilib, ular or-qali po’stloqning bevosita o’ziga tormozlovchi impul’slar beri-shi mumkin. 6. Polimorf. hujayralar qavati (lamina muetifor-mis) turli shakldati tiayda

neyronlardan iborat bo’lib, ular-ning neyritlari oq moddaga yo’nalgan, dendritlari po’stloqning molekulyar qavatigacha etgan bo’ladi. Po’stloqda joylashgan nerv tolalari (mieloarxitekto-nika) ham bir nechta qavat hosil qiladi. Nerv tolalari po’st-loqning turli joylarida har xil bo’lib, bo’ylama va ko’ndalang yo’nalgan 7 qavatdan iborat: 1) tangentcial tolalar qavati; 2) mag’izli nerv tolalari kam bo’lgan qavat; 3) chizimcha ustki qavati; 4) tangentcial mag’iz nerv tolalaridan iborat tashqi Bayarje chizimchasi; 5) chizimchalararo qavat; 6) ichki Bayarje chnzimchasi (bu qavat ham tangentcial yo’nalgan mag’izli nerv to-lalaridan iborat); 7) chizimcha ostki qavati. Nerv tolalarining qavati neyronlar qavatiga mos tushmaydi. Ikkala Bayarje chizimchasi ham piramidasimon hujayralar-nnng afferent tolalari va ular kollaterallaridan hosil bo’ladi. Bosh miya po’stlog’ida faoliyati jihatidan quyidagi nerv to-lalari ajratiladi: 1. Proyoktcion tolalar -ular afferent (markazga intiluvchi yoki sezuvchi) va efferent (markazdan qochuvchi yoki h a rakatlantiruvchi) bo’lishi mumkin; 2. Assotciativ tolalar - po’stloqning turli qismlari» ni o’zaro bog’lab turadi; 3. Komissural tolalar - ikkala yarim sharlarni o’zaro bog’lash vazifasini o’taydi. Lroektcion tolalar miya po’stlog’iga organizmning ichki va ta sh qi muhitidan yo’nalgan nerv impul’slarini o’tkazadi. SHu bilan birga proektcion tolalar o’z tarkibida nerv sistemasining quyn bo’limlariga javob impul’slarini olib boruvchi tolalarni ham saqlaydi. Assotciativ nerv tolalar ning uzun va kalta xillari bo’ladt?. Kalta nerv tolalari bosh miya yarim sharlarining ayrim qismla g rini o’zaro bog’lasa, uzun nerv tolalari bitta yarim shariing uzoqroq qismlarini tutashtirib turadi. Komissural tolalar bosh miya po’stlog’ining uzun neyritlari hisobiga hosil bo’lib,

bir bosh miya yarim sharini ikkinchisi byag lan bog’lab turadi. 112-rasm. Gematoentcefalik yoki «qon-miya» to’siginiig tuzilishi (sxema)'. rotcitinng kapill ya r atre y nda kengaycha CH es«l qilgan oxnrn: -5 - ieyren; 6 - ney- ronlarning usymtalarn; 7 - olig)dendroglnotcit (T.N. Radostinadan. Bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining ayrim maydonchalari yuqorida ko’rsatib o’tilgan qavatlarning turli darajada rivojlanganligi bilan farq qiladi. Masalan, harakat markazi hisoblangan oldingi markaziy pushta po’stlog’ida uchinchi, beshinchi va oltinchi qavatlar yaxshi rivojlangan bo’lib, ikkinchi va to’r- tinchi qavatlar sust rivojlangandir. Bunday miya po’stlog’i a granulyar tip tuzilishiga ega bo’lgan po’stloq deb ataladi. Sezuvchi markazlarda esa, aksincha, donador qavatlar (ya’ni ikkinchi va to’rtinchi qavat) o’ta rivojlangan bo’ladi. Bunday tu-zilishga ega bo’lgan miya po’stlog’i granulyar tipdagi po’stloqdir. YUmshoq miya pardasidan po’stloqqa ko’pgina mayda arteriyalar kiradi. Bu arteriyalarning ko’pchiligi tarmoqlanib, po’stloq yuza sathida va uning chuqur qatlamlarida kapillyarlar to’rini hosil qiladi. Ayrim arteriyalar oq moddaga qadar davom etib, kapillyarlarga bo’linib ketadi. Kapillyarlar to’rining zichligi miya po’stlog’ining hamma qavatlarida bir xil bo’lmaydi. Yirik neyronlar atrofida kapillyarlar zich to’rlar hosil qiladi. SHuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, bosh miyaning kulrang moddasi (po’stlog’i va yadrolari) oq moddaga nisbatan juda kuchli rivojlangan kapillyarlar to’riga ega bo’ladi. Kapillyarlarning yaxlit

endoteliysi va uzluksiz bazal membranasi ularni tashqi tarafdan o’rab turgan astrotcitlarning o’simtalari bilan birlikda maxsus gematoentcefalik (ya’ni «qon- miya») to’siqni hosil qiladi (112-rasm). Bu to’siq qon orqali keladigan yot moddalar-ni miya moddasiga o’tkazmaydi va shu tufayli miya neyronlari uchun himoya vazifasini o’taydi. Vegetativ (avtonom) nerv sistemasi Vegetativ nerv sistemasining bosh va orqa miyadan tashqarida joylashgan periferik va miyaning kulrang moddasida joylashgan markaziy qismlari farq qilinadi. Periferik qism-lari nervlar, nerv tugunlari va chigallaridan, markaziy qism-lari esa kulrang moddaning maxsus yadrolaridan iborat. Vegetativ nerv sistemasi bajaradigan vazifasigako’ra sim-patik va parasimpatik qismlarga ajratiladi. Simpatik nerv sistemasining markaziga orqa miya ko’krak va bel sohasining yon shoxlaridagi vegetativ yadrolari, parasimpatik nerv sistemasiga esa III, VII, IX va X juft kalla nervlari-ning va orqa miya dumg’aza bo’limining vegetativ yadrolari kira-di. Markaziy qismning mul’tipolyar neyronlari vegetativ nerv sistemasi reflektor yoyining assotciativ hujayralaridir. Ular-ning aksonlari orqa miya oldingi ildizchalari yoki kalla nervlari tarkibida chiqib, periferik vegetativ gangliylarning neyron-lari bilan sinapslar hosil qiladi. Ular vegetativ nerv siste- masining preganglionar tolalari bo’lib, odatda, mielin qavat bilan qoplakgan va xolinergik tzbiatga egadir. YUqorida sanab o’tilgan bo’limlardan tashqari, gipotalamus sohasida, III qorinchaning tubida butun avtonom sistema uchun umumiy bo’lgan markazlar joylashgan. Subtalamik sohadan uzunchoq va orqa miya bo’ylab hamma yon shoxlarning simpatik yaddyula-rini bog’lovchi tolalar ketadi. Oraliq miyaning avtonom siste-masi markazlari tcerebrospinal sistemaning po’stloq osti markazlari bilan bog’langan.

Vegetativ nerv sistemasining gangliylari Vegetativ nerv sistemasining periferik nerv tugunlari organlardan tashqarida (ekstramural) yoki organlar devorida (intramural) joylashishi mumkin. Vegetativ gangliylardan chiqqan nerv tarmoqlari tarkibida ikki xil tolalar bo’ladi. Ulardan biri gangliylarning o’zida hosil bo’lib, periferiya tomon yo’naladi (postganglionar tolalar), boshqalari esa gangliylarni bosh yoki orqa miya bilan bog’laydi (preganglionar tolalar). Vegetativ nerv sistemasining tarkibiga markaziy neyronlar (preganglionar tolalar ko’rinishidagi aksonlar bilan birga) va periferik tugunlarda joylashgan periferik neyronlar kiradi. Periferik neyronlarning aksonlari organ va to’qimalargacha etib borib, ular bilan sinapslarni hosil qiladi. Preganglionar tolalar mielin parda bilan o’ralganligi uchun ularning bog’lovchi tarmoq-larining rangi oq bo’ladi. Postganglionar tolalar ingichkaroq bo’lib, ko’p hollarda ularning mielin qo- big’i bo’lmaydi. Vegetativ n e rv sistemasining periferik tugunlari ekstramural simpatik (vertebral va paraverte-bral gangliylar), bosh miyaning parasimpatik tugunlari va intramural gangliylardan iborat. Oddiy preparatlarda vegetativ gangliylarning tuzilishi umurtqalararo gangliylarga o’xshaydi. Bu gangliylar ustidan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan bo’lib, undan gangliyning ichiga to’siqlar kiradi va biriktiruvchi to’qimali stromani

113-rasm. Vegetativ nerv tuguiinipg tuzilishi (sxema). 1 - uzun o’simtali neyron; 2 - akson; 3 - teng o’simtaln neyron; 4 - glnotcitlar (T. N. Radostinadan). hosil qiladi. Bu stromada nerv hujayralari va nerv tolalari joylashgan. Bu tugunlar umurtqalararo gangliylardan farq qilib, turli shakldagi va kattalikdagi mul’tipolyar nerv hujayralaridan iborat (113-rasm). Vegetativgan- gliylarning neyronlari va ularning o’simtalari gangliotcitlar-dan hosil bo’lgan qobiq bilan o’ralgan. Vegetativ nerv sistemasining gangliylarida asosan uch xil neyronlar farq qilinadi: 1. Uzun aksonli neyronlar yoki I tip Dogel’ hujayralari, ularning o’simtalari bir necha kalta tarmoqli dendritlardan va gangliydan tashqariga ketuvchi uzun neyritdan iborat. Teng o’simtali neyronlar yoki II tip Dogel’ hujayralari. Ptip Dogel’ hujayralarining bir necha teng o’simtalari bo’lib, tuzilishi jihatidan qaysi biri akson ekanligini aniqlab bo’lmaydi. Hamma o’simtalar shoxlanmasdan gangliydan tash- qarigl ketadi. I tip hujayralarida parasimpatik nervlarning pregatnglionar tolalari tugallanadi. SHuning uchun ular bu sis-xemaning reflektor yoyi tarkibidagi ikkinchi harakatlanti-ruvchi yoki effektor neyronlari hisoblanadi. II tip hujayralarni periferik vegetativ nerv sistemasining sezuvchi yoki affektor elementlariga kiritiladi. III tip hujayralar oraliq yoki assotciativ ney-ronlar hisoblanib, ularning o’siqlari qo’shni tugunlar ney-ronlarining dendritlari bilan sinapslar hosil qiladi.

Vegetativ gangliylarning nerv hujayralari orasida ko’p miqdorda mielinli va mielinsiz nerv tolalari bor. Ularning tarkibida shu gangliy neyronlarining o’simtalari va sinapsla-rini hosil qiluvchi yoki qo’shni gangliylarga o’tib ketuvchi pre-ganglionar tolalar bo’ladi. Simpatik tugunlarning postganglioiar tolalari organlarda sinapslar hosil qilib tugaydi. Bu sinapslar asosan adrenergik, qisman purinergik tabiatga ega. Parasimpatik gangliylarning postganglionar tolalari a’zolarda xolinergik sinapslar hosil qilib yakunlanadi. Vegetativ tugunlarning tarkibida umurtqalararo gangliylarning o’tkazuvchi tolalari bor. Intramural tugunlardagi nerv tolalarining tarmoqlari to’r hosil qilib, bu to’rning halqasida turli kattalikdagi gangliylar joylashgan. Vegetativ nerv sistemasida chegara tarmog’ining yirik gangliylaridan umurtqa oldi va qorin bo’shlig’idagi tugunlardan tashqari nerv bo’ylab ko’pgina mayda gangliylar ham tarqalgan. Ularning eng maydalari atigi bir necha hujayralardan tuzilgan. Ko’pincha nerv yo’-lida yolg’iz nerv hujayralari ham uchraydi. Me’da-ichak yo’li devorida uch xil intramural chigallar ((shilliq osti qavatida, mushak qavatida va seroz qavat ostida) joylashgan bo’lib, ular o’ziga xos xususiyatga egadir. Bu chigallar tarkibida harakatlantiruvchi (xolinergik), tormozlovchi (adren-ergik va purinergik) va a’zolar faoliyatini boshqaruvchi (pep- tidergik) neyronlar uchraydi. Miya pardalari Bosh va orqa miya uch qavat parda bilan o’ralgan: 1) qattiq miya pardasi; 2) to’r parda; 3) yumshoq miya pardasi. Qattiq miya pardasi miya bo’shlig’ini suyak devorlaridan ajratib turadi. Orqa miyaning kanalidagi qattiq parda umuriq.a1 suyaklarining tanalaridan ingichka bo’shliq - epidural bo’shliq bilan ajralgan bo’lib, bu bo’shliq g’ovak biriktiruvchi to’qima va oz miqdordagi suyuqlik bilan to’lgan. Bu bilan qattiq pardaning kam bo’lsa ham harakatlanishi ta’minlanadi. Orqa miyaning qattiq pardasi zich biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, elastik tolalarga boy va ichki yuzasidan

yassi glial hujayralar bilan qoplangan. Bosh miya suyagida qattiq miya pardasi orqa miyadagi kabi zich biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan va uning tarkibida elastik tolalar 2 qavatdan iborat: ulardan biri tashqi qavat - bosh miya suyaklariga bevosita yopishib turadi va bosh miya suyak-larining periostlari hisoblanadi; ichki qavat orqa miyaning shu qavatiga mos keladi. Miyaning qattitc pardasida qon xomirlar va nervlar nisbatan ozdir. To’r parda - yupqa plastinka sifatida bo’lib, juda nozigk biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan. Uning tashqi qismida tor subdural bo’shliq bo’lib, oz miqdorda tcerebrospinal suyuqliq bilan to’lgan. Natijada to’r parda bevosita qattiq pardaga yopishib turadi. Ostidagi yumshoq miya pardasi bilan to’r parda biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lgan ko’p miqdordagi to’siqlar yordamida bog’langan bo’lib, ular juda ingichka elastik tolalar tutadi. To’siqlar va to’r parda yassi glial hujayralar bilan o’ralgan. To’r parda ostida bo’shliq (subaraxnoidal bo’shliq) tcerebrospinal suyuqliq bilan to’lgan bo’lib, miyaning qorinchalari bilan birikkan YUmshoq miya pardasi - nozik siyrak tolali biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan bo’lib, miya moddasiga yopishib turadi va uning barcha pushtg1lariga davom etadi. Miyaning yumshoq pardasi to’r parda bilan uzviy bog’langan va yassi glial hujayralar bilan qoplangan. U miyani oziqlantiruvchi qon tomirlarga va nera elementlariga boy.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

Похожие

Nerv sistemasi (systema nervosum)

NERV TIZIMI VA OLIY NERV FAOLIYATI. ANALIZATORLAR

Yutqin

Yurakning kundalang targ’il mushak to’qimasi

Sochlar