Jinsiy a’zolar (organa genitalia)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.8310546875 KB

Скачать

Jinsiy a’zolar (organa genitalia) Reja: 1. Erkaklar jinsiy a’zolari. (organa gen1tahia masculina) 2. Urug’don (testis) 3. Urug’ olib chiquvchi yullar va urug’don ortig’i

Jinsiy (tanosil) organlar sistemasining fiziologik ahamiyati ikkita asosiy funktciya bilan bog’liq. U bir tomondan, jinsiy hujayralar - gametotcitlar (tuxum hujayrasi va spermatozoidlar)ning hosil bo’lishi ta’minlasa, ikkinchi tomondan, jinsiy gormonlar ishlab chiqarib muhim endokrin funktcnyapi o’taydi. Bu ikki faoliyat o’zaro uzviy bog’langan, chunkn jiisiy gormonlar organizmda gametalar kupaynish uchun zarur-sharoitni yaratib beradi. Jinsiy sistema, har ikkala jinsda, jinsiy hujayralar rivojlanadigan a’zolar va jinsiy yo’llardan iborat. Taraqqiyoti. Jinsiy sistema har ikkala jinsda ham ajratish sistemasi va buyrak usti bezlarining taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan holda rivojlanadi. Homiladagi gonadalarning yaratilishi birlamchi buyrak - Vol’f tanachasining yuzasidagi tcelomik epiteliyning yo’g’onlashuvi bilan boshlanadi. Bir vaqtning o’zida shunday tcelomik epiteliyning yo’g’onlashuvi, buyrak usti bezi po’stloq qismining paydo bo’lishiga asos hisoblangan birlamchi buyraklar orasida joylashgan interrenal tanani ho-sil qiladi. Jinsiy bolish epiteliysida yirik gonoblast hujayralari paydo bo’ladi. Bo’lajak jinsiy bezlar kurtagi - gonadaning o’zi esa quyidagi tarkibiy qismlardan iborat. 1) ovogoniy va spermatogoniy-larni hosil qiluvchi maxsus hujayralar; 2) jinsiy bezlarning epiteliysini hosil etuvchi tcelom epiteliysining hosilasi va 3) bo’lajak biriktiruvchi to’qimaning kurtagi - mezenxima. Qanday jins shakllanishidan qat’i nazar, homilaning ko’p ming hujayrali davrida gonoblastlar hosil bo’ladi. Gonoblast-lardan pirovardida, jinsiy hujayralar - gonotcitlar shaklla-kadi. Gonotcitlar yirik, yumaloq hujayralar bo’lib, o’ziga xos katta yadro tutadi. Ular tcitoplazmasi sariqlik moddasi va glikogenga boy bo’ladi. Dastlab, gonotcitlar pusht qalqonchasining kranial sohasida paydo bo’ladi, keyinchalik gonotcitlarning ko’p qismi entodermada, ya’ni sariqlik xaltachasining allan-toisga yondashgan erida to’planadi. Bu davrda gonotcitlar tezda proliferatciyaga uchraydi. Bir tomondan sariqlik xaltachada gonotcitlar miqdori ko’paysa, ikkinchi tomondan ular degenera-tciyaga uchraydi. Gonotcitlar jinsiy bolishlar tomon harakat qiladi. Bu holat homilaning 3-

haftasi oxirida boshlanib, 4-haftasida kuchayib ketadi. Birlamchi jinsiy hujayralar - gonotcitlar migratciyasi qon tomirlar orqali takomillashayotgan qon elementlari- ning harakati ta’sirida yuzaga keladi. Gonotcitlar orqa nchakning mezenximasidan o’tib, charvi bo’ylab jinsiy bolishga tomon yo’nalayotgan vaqtida, tcelom egshteliy xujayralari bo’-lajak jinsiy bolishning o’rnida differentciallashadi hamda ular gonotcitlar va mezenxima komponentlari bilan tutashadi. Embrion takomilining 4- haftasida birlamchi buyrakning me-dial tomonini qoplovchi tcelom epiteliyda jinsiy hujayralar aniqlanadi va ular kichik do’mboqcha hosil qiladi. SHu davrda jinsiy hujayralarning yadrosi och bo’yaladi va ular tcitoplaz-masida ishqoriy fosfataza aniqlanadi. Bu hujayralarda ste-roidlar almashinishining ayrim belgilari ko’rinadi. Jinsiy 'bolish to’qimasida maxsus oqsil modda ishlab chiqarilishi tax- mnn qilinadi. Gonotcitlarning jinsiy bolishlar tomon siljishining asosiy omili ana shu modda tomon yo’nalgan xemotaksisdir. Birlamchi jinsiy xujayralar epiteliyga botib kirish arafasida o’z glikogenini yo’qotadi va epiteliydan mezenximaga siljib borayotgan vaqtida qaytadan to’plab oladi. Bu erda hu-jayralar aktiv ko’payadi. Gonotcitlardagi glikogen miqdorining bunday o’zgarishi shu moddaning birlamchi jinsiy xujayralar siljishida energiya manbai ekanligidan dalolat beradi. Jinsiy bolishlardan birlamchi buyrak stromasiga folli-kulyar hujayra bilan o’ralgan gonotcitlardan iborat jinsi» iplar - tizimchalar o’sib kiradi. SHuning bilan bir vaqtda birlamchi buyrakdan kloakagacha davom etuvchi birlamchi buyrak nayidanshu nayga parallel yo’naluvchiparamezonefral nay (Myul-ler nayi) ajralib chiqadi. Paromezonefral nay ajralishi bi-lan jinsiy sistema taraqqiyotining indeferent, ya’ni ikkala jins uchun umumiy davr nihoyasiga etadi. SHundan keyin erkak va ayollar organizmida jinsiy sistema turlicha rivojlanadi. Erkak organizmining taraqqiyotida birlamchi buyrakning yuqori qirrasi bo’ylab jinsiy bolishlardan hosil bo’lgan jinsiy tizimchalar - seksual tasmalar o’sib kira boshlaydi. Bu - epitelial tizimchalar rivojlanishining dastlabki davrida-radial yo’nalishda yotgan bo’lsa, so’ngra bo’yiga zo’r berib o’sishi tufayli egila boshlaydi va shu vaqtdan boshlab egri-bugri urug’ tizimchalari nomini oladi.

Boshlanishda bu tizimchalar morfo-logik jihatdan mutlaqo bir xil elementlardan tuzilgan bo’l-sa-da, keyinchalik bu tizimchalarda differentciallanish boshla-nib, tayanch va birlamchi jinsiy hujayralar ko’rinadi. Embrio-nal taraqqiyotning to’rtinchi oyidan boshlab, kompakt bo’lgan urug’ tizimchalarida bo’shliq paydo bo’lib, ular egri-bugri yo’l-larga aylanadi '(tubulus seminifer contortus). Embrional ta-raqqiyotning so’nggi oylarida erkaklar jinsiy bezi o’zining tuzilishida kam o’zgaradi, faqat bola tug’ilib, balog’at yoshiga etganda (12-14) yosh spermatogoniydan murakkab o’zgarishlar* yo’li bilan erkaklarning jinsiy hujayralari paydo bo’lish jarayoni, ya’ni spermatogenez boshlanadi. Urug’ yo’llarining shakllanishi bilan bir vaqtning o’zida erkaklar jinsiy sistemasining chiqaruv yo’llari ham shaklla-nadi. Birlamchi buyrak kanalchalari bilan urug’ kanalchalari orasidagi aloqa epitelial tizimchalar yordamida o’rnatiladi. Bu tizimchalarni Mixalkovich tizimchalari yoki Gofman kanal-chalari deyiladi. Bu kanalchalar urug’ kanalchalari va birlamchi buyrak kanalchalarini tutashtirib to’g’ri kanalchalarni (tubulus seminifer rectus) va urug’don to’rini (rete testes) hosil qiladi. Egri-bugri urug’ kanalchalari bilan Mixalkovich tizim-chalari yordamida tutashgan birlamchi buyrak oldingi bo’limining kanalchalari olib chiquvchi , kanalchalar (ductus efferentis testis) ga aylanadi va urug’don boshchasini hosil qiladi. Birlamchi buyrak kanali yoki Vol’f kanali urug’don ortig’ining nayi (ductus epididymidis) va urug’ chiqaruvchi nay (ductus deferens) ra aylanadi. SHu nayning oxirgi qismi urug’ otuvchi kanal (ductus eja-culatorius) ni beradi. Birlamchi buyrakning orqa bo’limi inqirozga yuz tutadi, ammo bir qism embrional qoldiqlar, odatda, urug’don to’ri sohasida, urug’don ortig’ining boshchasi qismida joylashadi. Urug’ pufakchalari birlamchi buyrak nayi yoki Vol’f nayi-ning pastki qismidan o’simta sifatida rivojlana boshlaydi. Balog’at yoshiga etish davrigacha ular sust rivojlanadi. Prostata bezi embrional hayotning uchinchi oyida siydik chiqa-ruvchi

kanalning boshlanish qismi epiteliysining o’simtalari •syfatida paydo bo’la boshlaydi. Kanalning yo’g’onlashgan bu o’simtalari shoxlanadi va siydik chiqaruv kanali mushak parda-sining ichiga kirib, prostata bezi qismini hosil qila boshlaydi. Tug’ilish davriga kelganda sekretor oxirlarining ko’pchiligi to’la tizimchalardan iborat bo’ladi, uning bo’shliqlari faqat postnatal hayotning birinchi yillaridan boshlab shakllana boshlaydi. Kupfer bezlari xuddi prostata bezi kabi siydik chiqaruv kanalining o’simtalaridan paydo bo’ladi. Siydik chiqaruv kana-lining o’ziga kelsak, bu siydik- jins sinusidan hosil bo’ladi. Erkak jinsi hosil bo’lishida bu sinus uzun tor kanalga aylanadi. Jinsiy olat, kloakaning oldingi qirg’og’ining yoniga joylash-gan mezenximaning o’sib ketishi natijasida hosil bo’lgan jin-siy olat boshchasining kurtagi (ayol jinsi bo’lsa-klitor) sifa-tida paydo bo’ladi. Keyinchalik jinsiy do’mboq pastki yuzasidan o’tgan chuqurlik yordamida o’ng va chap jinsiy burmalarga bo’lina-di, bular orasida jinsiy teshik paydo bo’ladi. Taraqqiyotning so’nggi davrlarida do’mboq jinsiy olatga aylanadi, jinsiy burmalarning pastki qismi birikib, g’ovak tanani hosil qiladi. Jinsiy do’mboq bilan bir vaqtda uni o’rovchi aylana burma-jinsiy bolish hosil bo’ladi. Jinsiy bolishning yon qismlari bitib ketib, moyak xaltasining teri qismini hosil qiladi. Emb-rion hayotining 9- oyida chov kanali orqali urug’ bezlari qorin bo’shlig’idan moyak xaltasiga tushadi. Agar urug’ bezlari moyak xaltasiga tushmasa, kriptorxizm nomi bilan ma’lum bo’lgan anomaliya paydo bo’ladi. Erkaklar jinsiy sistemasining taraqqiyotida paramezonef-ral nay deyarli to’liq reduktciyaga uchraydi, shu bilan birga urug’don yuqori qutbida joylashgan kichik tana paramezonefral kanal yuqori bo’limining rudimenti hisoblanadi. Myuller nayi- ning pastki birikkan oxirlari ham saqlanadi va erkaklar •bachadonchasini hosil qiladi. Balog’atga etganda bu bachadoncha prostata bezining orasida urug’ chiqaruvchi yo’lning chiqaruv ka-naliga quyilish o’rniga joylashgan bo’ladi. Tuxumdonning embriogenezida mezenximaning rivojlanishi birlamchi buyrak tanasining asosida ro’y beradi va natijada, indeferent davrida hosil bo’lgan jinsiy

tizimchalarning erkin oxirlari va birlamchi buyrakning kanallari parchalanadi. SHunga bog’liq holda birlamchi buyrak nayi atrofiyaga uchraydi, paramezonefral nay esa rivojlanadi, differentciallashadi. Jinsiy bolishdan bo’lajak tuxumdonning po’stloq qismiga jinsiy tizimchalarning o’sib kirishi davom etadi. Ammo mezen-xima asta-sekin jinsiy tizimchalarning yuqori qismlaridan ham o’sib o’tib, ularni homila epiteliysn tizimchalariga bo’ladi. Ni-hoyat, mezenximaning keyingi o’sishidan bu tizimchalar bir qa-vatli follikulyar epiteliy bilan o’ralgan, o’rtasida gonotcit joylashgan kichik komplekslarga - premordial follikullargz bo’linadi. Jinsiy bolishlardan jinsiy tizimchalarning o’sishi qiz bola hayotining birinchi yili oxiriga qadar davom etadi. Mezenxima jinsiy tizimchalar boshlanishini jinsiy bolishdan ajratadi. Mezenximaning bu qavati tuxumdonning biriktiruvchi to’qimali oqliq pardasini hosil qiladi. Bu parda ustida jin-siy bolish qoldiqlari faoliyatsiz, embrional jinsiy epiteliy holida saqlanib qoladi. Embrional hayotning oxiriga kelib, barcha jinsiy urug’ ti-zimchalari premordial follikullarga bo’linib turadi. Hayotning birinchi yillaridan boshlab barcha jinsiy hujayralar tuxum-donda birlamchi yoki premordial follikul tarkibida birinchi tartibli ovotcit davrida bo’ladi. Tuxum hujayralar organning po’stloq qismida joylashgan bo’lib, ularning soni 300000- 400 000 taga etadi. Vaqt o’tishi bilan tuxum hujayralarning soni kamayib boradi. Tug’ilgan vaqtida qiz bola tuxumdonida 50 000-80 000 ta tuxum xujayrasi bo’ladi. 10 yoshga etganda ular- ning soni 20 000 tagacha kamayadi va organizm balog’at yoshiga etganda tuxum hujayralarning soni 15 000 tadan oshmaydi. SHun-day bo’lishiga qaramasdan ko’p sonli hujayralardan faqatgina bir qismi (300-400) rivojlanishda davom etadi va urug’lanish-ga tayyor tuxum hujayralarni hosil qiladi, qolganlari inqi-rozga yuz tutib, so’rilib ketadi. Paramezonefral nayning yuqori qismi bachadon naylariga aylanadi va uning voronkasimon kengaygan oxiri esa tuxumdon-ni qoplaydi. Paramezonefral naylarning pastki qismlari o’zaro qo’shilib, bachadon va qinning taraqqiyotiga asos soladi. Rivojlanayotgan tuxumdonda mezenxima bilan to’lgan birlamchi buyrak

qoldiqlari uning miya qismiga aylanadi. Myuller nayining qo’shilmagan joyi o’zining yuqori qismidan bachadon epiteliysini, quyi qismida esa qin epitsliysini hosil qiladi. Agar shu Myuller naylarining qo’shilishi to’la bo’lmasa, unda ayrim hayvonlarda odatdagiday hisoblangan, lekin odam uchun anomaliya - ikki shohli bachadon vujudga keladi. Ayrim vaqtda esa Myuller naylarining umuman qo’shilmasligi natija-sida bir jinsda 2 ta bachadon va 2 ta qin hosil bo’lishi mumkin Erkaklar jinsiy a’zolari. (organa gen1tahia masculina) Erkaklar jinsiy sistemasi bir juft bez - urug’don va urug’ olib chiqruvchi naylar, prostata bezi, urug’ pufakchalari vajinsiy olat kabi a’zolardan ' iborat. URUG’DON (TESTIS) Anatomik jihatdan urug’don ovalsimon tanachadan iborat. U bir necha qavat pardalar bilan o’ralgan bo’lib, shulardan ikki-tasi - seroz va oqsil pardalar urug’donning xususiy pardalari hisoblanadi. Seroz parda mezoteliy hujayralaridan iborat bo’lib, urug’donning asosiy qismini o’rab turadi. U aniq chegarasiz elastik tolalarga boy bo’lgan zich biriktiruvchi to’qimadan iborat fibroz, ya’ni oqsil pardaga (tunica albuginea) o’tadi. Urug’don oqsil pardasining chuqur qatlamlarida tomirlar ko’p bo’ladi, shuning uchun bu qism tomirli parda (tunica vasculosa) sifatida ajratiladi. Oqsil parda urug’donning bir tomonida qalinlashadi, bu er urug’don oralig’i (mediastinum testis) deb nomlanib, uning ichida kapillyarlar va urug’don to’ri (rete testis) joylashadi. SHu oraliqdan tomirli pardaga qarab radial yo’nalishda biriktiruvchi to’qimali to’siqlar (septulum testis) tarqaladi. To’siqlar urug’donni bo’laklar (lobulus testis) ga bo’ladi. Bo’laklarning keng asosi tashqariga, uchi urug’don oralig’iga qarab yo’nalgandir. Bo’laklarning soni odamda 100-250 tagacha etadi. To’siqlar elastik tolalarga boy bo’lib, ulardan ancha yirik bo’lgan urug’donni oziqlantiruvchi qon tomirlar o’tadi. Har bir bo’lakda 1-2 dona egri-bugri urug’ kanalchalari tubulus seminifer contortus) joylashadi. Bu kanalchalarning uzunligi 70-80 sm gacha etadi.

Urug’donda hammasi bo’lib, 300-450 tagacha egri-bugri kanalchalar mavjud. Urug’don bo’lagiiing uchida egri-bugri urug’ naylari to’g’ri kanallar (tubulu seminifer rectus) ga o’tib, urug’don to’rini hosil qiladi-da, urug’ olib chiquvchi naylarga aylanadi.

Egri-bugri urug’ naylarining tuzilishi . Egri-bugri urug’ nay-lari.ingichqa naylardan iborat bo’lib, ularning devori tayanch hujayralar - sustenototcitlar (Sertoli hujayrasi) hamda ular orasida joylashgan jinsiy hujayralardan - spermatogen hujayralardan tashki topgan bo’ladi (241-rasm). Kanalchalarning tayanch va spermatogen epiteliysi plastinkasimon biriktiruvchi to’qima bilan qoplangan bazal membranada yotadi. Biriktiruvchi to’qima aylana va bo’ylama yo’nalgan kollagen va ular orasida yotgan elastik tolalardan iborat bo’lib, ular urug’ naylarining devoriga anchagina zichlik beradi. Sertoli hujayralari yirik konus shaklida bo’lib, uchlari bilan nayning bo’shlig’iga yo’nalgandir. Ularning keng asosi bazal membranada yotadi. Hujayra tanasidan har tomonga nozik tcitoplazmatik o’simtalar chiqadi. Bu o’simtalar qo’shni tayanch hujayralarining shunday o’simtalari bilan tutashadi. Bu hu- jayralarning tcitoplazmasida yog’lar, lipoid tomchilari, oqsil kristallari va boshqa ko’plab trofik kiritmalar uchraydi. Hu-jayraning uchburchaksimon yadrosi hujayraning pastki qismida joylashadi. Tayanch hujayralar spermatogen epiteliyning oziq- 241- rasm. Urug’don. Gematoksilin- eozin bilan bo’yalgan. 06. 10. ok. 10 1 - urug’donning egri- b>gri naychalarn; 2- spermatogen epnteliy hujayralari; 3- naychalar oraliq to’qimasi; 4 - interstitciy hujayralari. lanishini ta’minlaydi, spermatidlarning metabolitik mahsu-lotlarini yutadi. Xuddn shu hujayralarning o’simtalari hosil qilgan to’rda spermatogen epiteliy hujayralari joylashadi. Bazal membrana ustida, tayanch hujayralarining orasida, yosh jinsiy hujayralar - spermatogoniy hujayralari joylashadi(242-rasm).

Spermatogenez. Erkaklar jinsiy xujayrasi - spermatozoidlar urug’donning egri-bugri kanalchalarida paydo bo’ladi. Spermatogenez deb nomlanuvchi bunday jarayon balog’at yoshiga etganlarda boshlanadi. Urug’donda spermatozoidlarning ishlab chiqarilishi jinsiy aktivlik so’nguncha davom eta beradi va egri-bugri nay devorida spermatogenezning turli davriga mansub bo’lgan jinsiy hujayralar ma’lum bir tartibda joylashadi. Spermatogenez jarayoni 4 davrga bo’lib o’rganiladi: 1) ko’ pay ish; 2) o’sish; 3) etilish; 4) shakllanish. K o’ p a y i sh davrida spermatogoniy hujayralari son jiha-tidan ortib boradi. Spermatogoniy hujayralarining o’lchamlari juda kichik. Ular spermatogen epiteliyning tashqi-periferik qavatini tashkil qiladi va bevosita bazal membrana ustida yotadi. Bazal membranada yotgan hujayralar qavati bo’linadi, natijada, hujayralar soni ko’payadi va bu holat sig’ishmagan hujayralarnipg yuqori qavatga ko’tarilishiga olib keladi. Bu 242-rasm Egri-bugri nay ko’ndalang kesimining elektron mikrofotografiyasi. x 580. 1 - egri- bugri nay bo’shlig’i; 2 - Sertoli hujayragi; 3 - spermatogoniy; 4 - xremesomalarning paxiten bosqichidagi birlamchi spermatotcit; 5- spermatidlar; 6 - Leydig (inter-stitciy) hujayralari; 7 - naynpng kapillyar va venulalari.

hujlyralar endi mitotik bo’linish qobiliyatini yo’qotadi va sper:,k)togenezning keyingi o’sish davriga o’tadi. Usish davriga o’tgan hujayralarning o’lchamlari osha boshlaydi. Bu davr yirik birinchi tartibli spermatotcitlar hosil bo’lishi bilan xarakterlanadi. Bu hujayralar egri-bugri nay devorida spermatogen epiteliydan keyingi ikkinchi qavatni egallaydi. Etilish davrining boshlanishi bilan birinchi tartibli spermatotcit ikkinchi tartbli spermatotcit (prespermatidlar) ga bo’linadi. Etilish davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundakk, hosil bo’lgan presperyagatidlar interkinez davrgitg o’tamasdan qayta ikkiga bo’linadi. Bunday bo’linishi redaktcion bo’linish yoki meyoz deb ataladi. Reduktcion bo’linish yoki meyoz. Har bir hayvon yoki o’simlik hujayralarining yadrosida xromosomalarning soni doimiydir. Odamning somatik hujayralari 46 ta xromosomaga ega. Urug’lanish jarayonida tuxum va urug’ hujayralarining qo’-shilib homila taraqqiy etishida har bir tur uchun xos bo’lgan xromosomalar soni saqlanib qoladi. Bu esa tayyor bo’lgan jin-siy hujayralarning xromosomalar soni somatik hujayralarga nisbatan ikki barobar kam bo’lishi bilan ifodalanadi. Somatik hujayralarda diploid son (46 ta) bo’lsa, jinsiy hujayralarda xromosomalarning soni gaploid songa (23 taga) tengdir. Xromosomalar sonining kamayishi (reduktciyasi) spermato-genezning etilish davrida ro’y beradi. Reduktciya hodisasi shu davrda bo’lib o’tadigan bo’linishning ketma-ket - interkinez davrisiz qaytalanishi orqasida hosil bo’ladi. Reduktcion bo’linishga tayyorlanish spermatogenezning o’sish davrida boshlanadi. Birinchi tartibli spermatotcit yadrolarida o’sish davrida xromosomalar uzun ipchalar sifatida ko’rina boshlaydi, yadro qobig’i va yadrocha saqlanib qoladi. Bu davr leptogen davr (leptos - ingichka) deb yuritiladi. Leptogen xro- mosomalarda buralganlik kamroq bo’lib, ular ingichka va uzun-roqdir. SHu belgisi bilan bu xromosomalar kariokinezning boshlang’ich fazasi - profazada kuzatiladigan xromosomalardan farqlznib turadi. Leptogen xromosomalarning halqasimon bo’lib egilganligi ko’rinadi. Ularning umumiy soni diploid songa (46)

teng. Leptogen bosqichdan so’ng gomologik xromosoma-lar juftlapshb yig’iladi (konyugatciya) va uzunasi bo’ylab bir-biriga zichlashadi, ba’zan o’zaro chirmashishi ham mumkin. Bu davr - sinapten yoki zigoten (synapsis - qo’shilish, zygoo - qo’-shish) davri, deb yuritiladi. Buning ahamiyati shundaki, o’zaro kon’yugatciyalangan (chirmashgan) xromosomalar orasida gen al-mashinuvi bo’lib turadi. Uzaro chirmashib, buralish natijasida xromosomalar kaltalashadi va yo’g’onlashadi. Bu davr paxiten (pachys - yo’g’on) davr deyiladi. So’ngi davrda kon’yugatlar o’zaro bog’langan holda qisman ajraladi va har bir xromosoma-larda bo’ylama yoriq ko’rinadi - bu esa diploten (diploos - ikkilangan) davrdir. Xromosomalarning spiralsimon buralishi davom etadi. Bunda bir-biriga chirmashgan, har biri 2 ga aj-ralgan juft xromosomalar turlicha shakldagi qisqa tanacha --tetradalarga aylanishini kuzatish mumkin. 23 dona tetrada hosil bo’ladi, chunki har bir tetrada ikkita o’zaro kon’yugatciya-lashgan xromosomadan iborat. Har bir tetrada tarkibidagi xro-mosoma uzunasiga ikkiga bo’linganligi uchun bir tetradada to’rtta alohida xromosoma bo’ladi (tetra - to’rt demakdir). SHu tetrada tutgan xujayra I tartibdagi spermatotcitdirlinish metafazasi ketib, o’zaro chirmashgan xromosomalar o’zlarining yoriqlari bilan ekvatorial plastinka bo’ylab yotadi. Anafazaga kelib tetrada yoriqlaridan ajralib hosil bo’lgan diadalar deb nomlanuvchi xromosomalar turli qutbga qarab suriladi va II tartibli spermatotcitlar hosil bo’ladi. Demak, bitta ikkinchi tartibli spermatotcit tetradaning yarmini, ya’ni diadani oladi. Ikkinchi tartibli spermatotcitdagi diadalar-ning soni birinchi tartibli spermatotcit yadrosidagi tetrada soniga (23 ga) teng. Etilish davridagi interkinez davri bo’lma-ganligi uchun xromosomalar keyingi bo’linish uchun soni oshmagan (reduplikatciyalanmagan) holatda o’tadi. Diada xromosomolari ekvatorial plastinka bo’ylab o’zlarining o’simtalari bilan joy-lashib oladi. Ikkinchi tartibli spermatotcit diadalari bo’linib monadalarni hosil qiladi va bu monadalar qutbga qarab aj-raladi. Ykkinchi tartibli spermatotcit bo’linishidan spermatid-lar hosil bo’ladi. Ularning yadrosidagi monadalar soni ikkinchi tartibli spermatotcit yadrosidagi diadalar soniga teng, ya’ni gaploid bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, mitozdan meyozning farqi xromosomalarning

kon’yugatciyasi yuz berishi va etilish davrining bi-rinchi bo’linishi va ikkinchi bo’linishi orasida interkinez davri-ning yo’qligidir. Bu esa spermatidlarda xromosomalar sonining ikki marta kamayishiga sababchi bo’ladi. Demak, etilish davrining oxirida boshlang’ich 1 ta sperma-togen epiteliydan gaploid xromosoma tutgan 4 ta spermatid hosil bo’ladi. Spermatidlar boshqa bo’linmaydi va oxirgi shakl-lanish davriga o’tadi. SHakllanish yoki spermogenez. Spermatidlar un-cha yirik bo’lmagan yadroli yumaloq hujayralardir. YAdro atro-fida plastinkasimon kompleksning zichlashgan zonasi, tcentroso-ma va mayda mitoxondriyalar joylashadi. Spermatidlarning qayta tuzilish jarayoni plastinkasimon kompleks zonasida yadro yuzasiga tegib turgan zichlashgan granula paydo bo’lishidan bosh-lanadi. Bu akroblastdir. Keyinchalik akroblastning o’lchamlari kattalashib, g’ilof sifatida yadroni qoplaydi, akroblastning o’rtasida esa zichlashgan tanacha - akrosoma differentcialla-shadi. SHakllanayotgan spermatid o’z akrosomasi bilan, odatda, tayanch Sertoli hujayrasining apikal yuzasiga qarab turadi. Bunda spermatidning qarama-qarshi chetiga, urug’ kanali ichiga qaragan tomonga ikki tcentrioladan iborat tcentrosoma surila-di. TCentrosomaning tcentrodesmozi yadro yuzasiga perpendikulyar holda joylashadi. Bundan keyingi o’zgarishlar natijasida proksimal tcentriola yadro qobig’iga tegib yotadi, distal joy-lashgani esa ikkiga bo’linadi. Distal tcentriolaning old qis-midan xivich shakllanadi, so’ngra u spermatozoid dumining o’q ipiga aylanadi. Distal tcentriolaning orqa yarmisi aylana Hosil qiladi. Bu halqacha xivichi bo’ylab surilib, spermatozoid-ning o’rta qismining orqa chegarasini hosil qiladi. Spermatidning taraqqiyot jarayonida uning yadrosi asta-eekin zichlashadi va xromatin gomogen zich massa ko’rinishini oladi. Dum qismining o’sishi bilan spermatidning tcitoplazmasi yadro atrofidan sirg’alib, shakllanayotgan spermatozoidning o’rta qismiga suriladi. Mitoxondriyalar xivchinchaning proksimal qismi yonida joylashadi. Spermatid tcitoplazmasi, spermatozo-idga aylanayotganda, kuchli ravishda reduktciyaga uchraydi. Spermatogen epiteliy buzuvchi ta’sirlariga o’ta sezgir hisob-lanadi. Turli

intoksikatciyalarda, avitaminozlarda, ochlikda, ayniqsa, radiatciya nuri ta’sirida spermatogenez jarayoni su-sayishi, hatto to’xtab, spermatogen epiteliysi atrofiyaga uchrashi mumkin. Egri-bugri urug’ naylarining oralaridagi siyrak birikti-ruvchi qatlamlarda ko’plab qon va limfa tomirlari hamda nerv tolalari yotadi. Egri-bugri urug’ nayi va bo’lak ichida qon kapillyarlarining atrofida urug’donning yirik interstitciy bez hujayralari (glandulo cytus testis) - Leydig hujayralarining to’plami joylashadi. Bu hujayralar yirik, yumaloq yoki ko’p qirrali bo’lib, tcitoplazmasida lipidlar, glikogen kiritmalari va turli kristalloidlar tutadi. Esh ortib borgan sari hujayra tcitoplazmasida pigment yig’ila boradi. Trofik kiritmalarning ko’pligi, interstitciy hujayralari spermatogen epiteliyning oziqlantirishda qatnashadi deyishga imkon beradi. Bundan tashqari, Leydig hujayralari shu bilan bir qatorda erkaklar jinsiy gormoni ishlanishida ishtirok etadi, deb qaraladi. Urug’donning faoliyati gipofiz bezining oldingi bo’limida ishlanuvchi gonadotrop gormonining ta’siriga bog’liq. Urug’donning yoshga qarab o’zgarishi. YAngi tug’il-gan bolalar urug’donining og’irligi 800 mg ga teng bo’lib, bo’lak-larga bo’linganligi yaqqol ko’rinib turadi. Urug’donlar bu davr-da siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimali stro-mada yotuvchi uncha egri-bugri bo’lmagan, ba’zan bir-birlariga tegib yotuvchi urug’ kanalchalaridan iboratdir. Urug’ kanalchala-ri tor, bo’shlig’i deyarli ko’rinmay, ba’zan kanal hujayralari uni to’la bekitib qo’yadi. Kanal hujayralari etilmagan Sertoli hujayralari, spermatogoniylar va birlamchi gonotcitlardan iborat. Erkaklar jinsiy sistemasining bola tug’ilgandan so’nggi taraqqiyotining b i r i nch i to’rt yili statik davrdeb nomlanadi. Bu davrda urug’ kanalchalari kichik o’lchamga ega bo’-lib, ozgina egri-bugridir. Hujayralar esa bir qavat bo’lib yotadi. Urug’donning maxsus funktciyasi kuzatilmaydi. 4 yoshdan 10 yoshgacha davr urug’don postnatal taraqqiyotining ikkinchi davridir. Bu davr ichida kanallarda spermato goniy va birinchi tartibli spermatotcitlarni uchratish mumkin. Interstitciyda Leydig hujayralariga asos bo’luvchi hujayralar paydo bo’lib, differentciallasha boshlaydi. Hujayralar

o’lchamlarining oshishi, jinsiy hujayralar sonining ko’payishi, I tartibli spermatotcitlarning paydo bo’lishi, tayanch hujayraning differentcirovkasi bu davrni bolaning organizmida jinsiy sifatlarning paydo bo’lish davri deyishga asos beradi. Uchinchi davr 10 yoshdan 12-16 yoshgacha bo’lib, taraqqiyot davri deb nomlanadi. Morfometrik kuzatishlar urug’donning bu davrida intensiv o’sishini tasdiqlaydi. Hujayralar katta-lashadi va soni oshadi. Ayniqsa, Sertoli hujayralari sezilarli darajada o’zgaradi. Ularning yadrosi kattalashadi, 1-II tartibli spermatotcitlar ko’payadi. Ba’zan spermatidlar ham uchraydi. 12-14 yoshlarda kanalda etarli darajada spermatotcitlar bo’ladi. Bu davrda urug’ chiqaruv yo’llarining taraqqiyoti ham sezilarli darajada bo’ladi. Urug’don ortig’i morfologik jihatdan katta yoshdagi odamlarniig urug’don ortig’idan farq qilmaydi. Spermatogenezning muntazam ro’y berishi urug’don taraqqiyotining to’rtinchi davri hisoblanadi. Spermatogen epiteliyning barcha hujayralari hamda spsrmatozoidlarning kanallarda uchrashi bu davrning muhim morfologik belgisidir. 18-20 yoshdan boshlab aktiv spermatogenez davri boshlanadi. YUqori funktcional aktiv holat 50-55 yoshlargacha davom etadi. 50 yoshdan 80 yoshgacha urug’donda atrofik, distrofik va nekrobio-tik xarakterdagi jarayonlar rivojlanib boradi. Bu o’zgarish-lar involyutciya deb nomlanadi. Bu esa spermatogenezning susayishi va biriktiruvchi to’qimaning o’sib ketishi bilan xarak-terlanadi. Urug’ kanalchalarining ichi bo’shab qoladi. Ammo shunga qaramasdan 80 yoshlarda ham spermatogenez ro’y beradigan ka-nalchalar uchraydi. Urug’ olib chiquvchi yullar va urug’don ortig’i Urug’ olib chiquvchi yo’llar urug’don to’g’ri naylari (tubuli semini-feri recti) dan boshlanadi va urug’don oralig’ida "joylashgan urug’don to’ri (rete testis) ga o’tadi, bu erdan esa 12--15 ta o’ta egri-bugri urug’ olib chiquvchi naylar (ductuli efferens testis) chiqadi. Naylar yi-gilib urug’don ortig’ining boshchasini hosil qiladi. SHu erdan urug’-don ortig’ining nayi (ductus epididymis) boshlanadi. Bu nay ko’p sonli burmalar hosil qilib, urug’don ortig’ining tana va dum qismini tashkil qiladi. Urug’don ortig’ining kanali urug’ olib chiquvchi to’g’ri yo’l (ductus

deferens) ga o’tadi va urug’ otuvchi yo’l bilan tamom bo’ladi. To’g’ri naylar va urug’don to’ri oddiy tuzilishga ega. To’g’ri naylarning devori tcilindrik epiteliy bilan, to’r kanallari kubsimon yoki yassi epiteliy bilan qoplangan. Bu hujayralar bazal membranada yotadi, kanalning tashqarisidan siyrak bi-riktiruvchi to’qima yupqa qatlam hosil qilib yotadi. Urug’don ortig’i. Urug’don ortig’i boshcha, tana va dum qism-dan iborat. Urug’don ortig’ining boshchasi 12-15 dona egri-bugri urug’ olib boruvchi naylardan iborat. Bu naylar urug’don ortig’i-ning nayiga yig’iladi va urug’don ortig’ining dum qismida urug’ olib chiquvchi yo’lga aylanadi. 243- rasm. Urug’don ortig’ining nayi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. Ob. 10, ok. 10. I _ xususiy plastinka; 2 - naycha bo’shlig’idagi spermatozoidlar; 3 - naYAlarare bi- riktiruvchn to’q>"Ma. Urug’ olib boruvchi nayning diametri 0,6 mm va uzunligi 4- 6 mm ga teng. Epitelial hujayralar ostida biriktiruvchi to’qi-madan iborat xususiy parda yotadi, so’ngra muskul parda joyla-shadi. Kanal bo’shlig’i bir tekis emas, bu holat uning epiteliy-sining alohida tuzilishi bilan bog’liqdir. Epiteliy har xil kattalikdagi hujayralardan: kiprikchalari bor bo’lgan baland prizmatik va kichik kubsimon hujayralardan iborat. Bu hu-jayralar navbatma-navbat joylashgani uchun baland hujayra-lar yonida chuqurchalar hosil bo’ladi. Baland hujayralarda ham, past hujayralarda ham lipid va pigment donachalari hamda vakuolalar borligi bu hujayralarda sekretor faoliyat borli-gidan darak beradi.

Urug’don ortig’ining nayi ikki qatorli epiteliy bilan qoplangan. Bu epiteliy ikki xil hujayralardan iborat (243-rasm): 1) apikal yuzasida steriotciliylar (harakatsiz tuk tutamlari-ni) tutuvchi, o’zining erkin yuzasi bilan jinsiy qoplamaning tekis yuzasini hosil qiluvchi baland prizmatik hujayralar hamda 2) mayda oraliq hujayralar. Ular o’z yadrolarining joylashuviga ko’ra ikki qatorli epiteliyning pastki qatorini hosil qiladi. Urug’don ortig’ining nayi yupqa, nozik xususiy qatlamga ega bo’lib, undan keyin nisbatan qalin silliq mushak qavati yotadi. Kuchli ravishda egilgan urug’don ortig’i nayining ba’zi tirsaklari o’zaro biriktiruvchi to’qima yordamida tutashgan bo’ladi. Urug’don ortig’i nayining bushlig’g’g sugoqliq bjlan to’la. Unda ba’zan alohida, ba’zan yig’ilgan holatda spermatozoidlar joy-lashadi. Bu suyuqliq urug’ chiqaruvchi yo’llar epitelmysining sekretor faolnyatining mahsulidan hamda bu erga egri-bugri naylardan oqib kelgan suyuqlikdan iboratdir. Bu suyuqlik sper- mani suyultiradi, spermatozoidlarning saqlanishini ta’min-laydi. Ayniqsa, mo’l sekretciya urug’don ortig’i naylarining hal-qalarida kuzatiladi. Urug’don ortig’ini sperma to’planuvchi rezervuar sifatida ham ko’rsatish mumkin. Urug’ olib ketuvchi yo’l. Bu yo’l ikki qavatli, ku-tikulasi aniq ko’rinib turgan tcilindrik epiteliy bilan qop-langan. SHilliq parda 4-6 ta bo’ylamasiga yo’nalgan burmalar x.osil qilgani uchun ko’ndalang kesimi yulduzsimon ko’rinishga ega bo’ladi. Kanal shilliq pardasining xususiy qavati siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tashkil topgan. Bu erda elastik tolalar ko’p. Xususiy pardadan so’ng yaxshi rivojlangan uchta: ichki, va tashqi bo’ylama, o’rtasi aylana qavatlardan ibo-rat mushak qatlami yotadi. Mushak pardasidan keyin elastik tolalarga mo’l bo’lgan tolali parda -adventitciya qavati joy-lashadi. Urug’ olib ketuvchi yo’l mushak qavatining peristal’tik hara-qati spermani urug’ olib ketuvchi yo’llarda surilishini va eyaku-lyatciya vaqtida uni chiqarib tashlashini ta’minlaydi. Urug’ olib chiquvchi yo’lning oxirlari ampulasimon kengayadi va bu erda

muskul parda tololari bir tekisda yotmaydi. Aylana bo’ylab joylashgan qavatda qiyshiq yo’nalgan mushak tolalari paydo bo’ladi, bo’ylama mushak to’plamlarining bir butunligi bo’linadi va urug’ otuvchi yo’lga kelganda yo’qoladi. Jinsiy yo’l ampula qismining shilliq pardasi juda burmadorligi bilan ajralib turadi, bundan tashqari, bezlarni eslatuvchi kubsimon epiteliy bilan qoplangan botiqlik hosil qiladi. Xususiy qavat ampulyar qismida ham elastik tolalarga boy. Normal holatda ampulyar bo’shliqda spermatozoidlar bo’lmaydi, ammo eyakulyatciyadan so’ng spermatozoidlarning ma’lum bir qismi ushlanib qolishi va qayta eyakulyatciyada ajralishi mumkin.

URUG’ PUFAKCHALARI Urug’ pufakchalari urug’ olib ketuvchi yo’lning bo’rtib chiqqan qismidan iborat. Pufakchalar yaxshi ifodalangan sekretor funk-tciyasi va ko’p sonli burmalari borligi bilan xarakterlanadi. Uning ichki qismida bosh burmalardan tashqari ikkilamchi va uchlamchi burmalarni ajratish mumkin. Bu burmalar o’zaro bi-rikib murakkab katakli tuzilma hosil qiladi. Urug’ pufakchalarining devorida ham uch parda farqlanadi, shilliq, mushak va tashqi biriktiruvchi to’qima yoki adventitciya pardalari. SHilliq parda bir qavatli kubsimon yoki past priz-matik epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida shilliq par- danyng xususiy qavati joylashadi. U elastik tolalarga boy, siyrak tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat. Mushak iarda tartibsiz joylashgan silliq mushak tolalaridan iborat. Tash-qi adventitciya qavati hamma joydagi kabi siyrak birikitiruv-chi to’qimadan iborat. Urug’ pufakchalari urug’ saqlovchi joy bo’lmay, balki qo’shimcha jinsiy bezlar bo’lib, shilliq suyuqlik ishlaydi va u chiqari-ladigan spermaga aralashib. uni neytrallaydi va suyulti-radi. Urug’ otuvchi kanal. Urug’ otuvchi yo’lning burmali shil-liq pardasi bir qavat prizmasimon epiteliy bilan qoplangan bo’lib, devorida uncha rivojlanmagan mushak pardalari tutadi. Bu kanal biriktiruvchi to’qimadan iborat parda bilan o’ralgan. Urug’ otib chiqaruvchi kanal dorzomedial devorida bir qator or-tiqlar mavjud. Ba’zi bir ortiqlar tuzilishi bo’yicha urug’ pu-fakchalari bilan bir xil bo’lgani uchun u qo’shimcha pufakchalari ham deb nomlanishi mumkin. Boshqalari esa, prostata bezining bez naylarini eslatadi. Har ikkalasining devorida silliq mu-shak tolalari yotadi. PROSTATA BEZI (PROSTATA) Prostata bezi urogenital sinus murtagidan rivojlanib, siy-dik chiqaruv kanaliga ochiladi. Bu a’zo mushakli bez hisoblanib, uning bez qismi al’veolalar, sekretor bo’limlar va naylar sis-temasidan iborat. Bezning anchagina qismi har tomonga yo’nalgan silliq mushak tutamlaridan tashkil topgan. Mushak tutamlari-dan tashqari elastik tolalarga boy biriktiruvchi to’qima ham mavjud. Mushak tutamlari

$biriktiruvchi to’qima qatlamlari bi-lan birgalikda bezni 30-50 ta bez bo’laklariga bo’ladi (244-rasm). Mushak tutamlarining qisqarishi eyakulyatciya paytida bez bo’laklaridan sekretni chiqarib beradi. Bez oxirgi bo’lagining ko’pgina ajratuv naylari siydik chiqaruv kanalining prostota qismiga ochiladi. Bezning oxirgi sekretor bo’limlari kubsimon eiiteliy bilan qoplangan, hujayralarning tcitoplazmasi esa sekret hosil bo’li-shiga qarab donador yoki to’rsimon bo’ladi. Bu hujayralar ikki xil ko’rinishga ega: birinchisi-yirik sekretor hujayralar bo’-lib, pufaksimon yadrosi hujayraning bazal qismida joylashgan; ikkinchisi - mayda hujayralar ensiz tcitoplazmaga ega va sekre-tor hujayralar asosida yotadi. CHiqaruv naylarining distal qis-mi prizmatik, ba’zan ko’p qatorli epiteliy bilan qoplangan bo’lib, burmali bo’shliq hosil qiladi. Yirik chiqaruv yo’llarida o’zgaruvchan epiteliy uchraydi. Urug’ do’mboqchasi (colliculus semi nalis) siydik chiqa-ruv kanalining orqa devoriga o’rnashadi. Uning yuzasi o’zgaruvchan epiteliy bilan qoplangan bo’lib, asosini ko’plab elastik tolalar va silliq mushak hujayralarini tutuvchi biriktiruvchi to’qima 244' rasm. Prosgaga bezi. Gemagoksilin-elip bilan bo’yalgan. 05. 20. ok. 10. \'i- oxirgi sekrstor bo’limlar; 2 - bo’laklararo mushak va biriktaruvchi to’qima; 3 - bez hujayralari; 4 - snlli^mushak hujayralari; 5 - prostata bez hujayralarining mah- suloti. tashkil etadi. Urug’ do’mboqchasida jinsiy sezgining asosiy nuq-tasi bo’lgan nerv tolalari va nerv oxirlari ko’plab joylashib, ularning ta’sirlanishi erektciya va$

Jinsiy a’zolar (organa genitalia)

20.09.2019

0

96.8310546875 KB

Похожие