Maxsus xususiyatga ega bo’lgan biriktiruvchi to’qimalar - Валеология - Рефераты

Maxsus xususiyatga ega bo’lgan biriktiruvchi to’qimalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136.6103515625 KB

Maxsus xususiyatga ega bo’lgan biriktiruvchi to’qimalar Reja: 1. Biriktiruvchi to’qimaning yoshga qarab o’zgarishi 2. Qon va biriktiruvchi to’qima hujayralarining o’zaro munosabati 3. Tog’ay to’qimasi (textus cartilagineus)

Yuqorida ko`rib o`tilgan , siyrak va zich biriktiruvchi to`qimadan tashqari, maxsus xususiyatga ega bulgan biriktiruvchi to`qimalar - retikulyar to`qima, yog` to`qimasi, shilliq to`qima, pigment to`qima fark qilinadi. Retikulyar (to`rsimon) to`qima (textus reticularis) . Bu to`qima retikulyar hujayralar va retikulin tolalardan tashkil topgan. Retikulyar hujayralar o`siqlari bilan birlashib, to`rsimon (reticulum) tuzilmani hosil qiladi. Retikulyar hujayralarga retikulin tolalar zich tegib yotadi. Retikulyar to`qima organizmning turli qismlarida uchraydi. Bu to`qima suyak ko`migi, limfa tuguni va taloqning stromasini hosil qiladi. Retikulyar to`qimani ichak shilliq qavatida, buyrakda va boshqa organlarda ham uchratish mumkin. Uning asosiy vazifalaridan biri qon shaklli elementlari ishlanib chiqishida maxsus mikromuhit hosil qilishdir. Bu to`qima hosil qilgan qovuzloklarda rivojlanayotgan qon shaklli elementlarining turli hujayralarini uchratish mumkin. Retikulyar to`qimaniig ba’zi hujayralari to`rdan ajrab, erkin retikulyar hujayralarni hosil qiladi. Taloq va limfa tugunining retikulyar to`qimasidan qon yoki limfa doimo o`tib turadi. Shuning uchun bu a’zolarning retikulyar hujayralari yot antigen bilan to`qnashadi va shu antigen to`g`risida limfotsitlarga ma’lumot yetkazib beradi. Y OG ’ to`qimasi (textus adiposus). YOG ` hujayralari biriktiruvchi to`qimaning ma’lum qismlarida to`planib, yog` to`qimasini hosil qiladi. Ikki xil yog` to`qimasi tafovut qilinadi: oq va qo`ngir. Oq yog` to`qimasi hujayralari yuqorida (« YOG ` hujayralari» ga q.) tasvirlangan tuzilishga ega bo`lib, u yog` to`qimasining asosiy qismini tashkil etadi. Qo`ng`ir yog` to`qimasi odamda ilk yoshlik davrida (kuraklar atrofida va tananing yon taraflarida) uchraydi. Qo`ng`ir yog` to`qimasi hujayralari sitoplazmasida mayda yog` tomchilari orasida donador endoplazmatik to`r, Golji kompleksi, ko`p miqdorda mitoxondriya va glikogen kiritmalari joylashadi. Yog’ hujayralaridagi sitoxromlar yog` to`qimasiga qo`ng`ir tus beradi. Yog’ hujayralaridagi yog` to`plamlari energetik manba hisoblanadi. 100 g yog` yonganda energiyadan tashqari 107,1 g suv ajraladi. Shunday qilib, suv

yetishmaganda yog` suv manbai bo`lib ham xizmat qiladi. Metabolitik jarayonda qo`ng`ir yog` to`qimasi alohida o`rin tutadi. Uning metabolitik aktivligi oq yog` to`qmasiga nisbatan 20 marta yuqori. Organizm soviganda qo`ng`ir yog` to`qimasi mitoxondriyalarida fosforlanishning oksidlanishdan ajralishi natijasida issiqlik energiyasi ajralib, u organizmni isitadi. Yog’ to`qimasi mexanik funksiyani ham bajarib, organizmni turli ta’sirlardan saqlaydi (masalan, teri osti yog` kletchatkasi). Pigment to`qimasi (textus pigmentosus). Bu to`qima ko`p miqdorda pigment hujayralarini (melanotsitlarni) saqlaydi. Bu to`qima so`rg`ich sohasida, anal teshigi atrofida, yorg`oq xaltada hamda ko`zning qon tomir va rangdor pardalarida uchraydi. Shilliq to`qima (textus mucosus). Bu to`qima faqatgina embrionlarda uchraydi. Uning hujayralari asosan fibroblastlar bo`lib, asosiy moddada juda ko`p miqdorda gialuron kislotasi uchraydi. Bu kislota amorf yoki asosiy moddaga dirildoq yoki shilliqsimon xususiyat beradi. Homiladorlikning ikkinchi yarmidan boshlab asosiy moddada kollagen tolalarining miqdori oshadi va shilliq to`qima siyrak tolali biriktiruvchi to`qima shaklini ola boshlaydi. Biriktiruvchi to’qimaning yoshga qarab o’zgarishi Biriktirurchi to`qimada yoshning o`tib borishi bilan asta-sekin hujayra elementlarining kamayishi kuzatiladi. Asosan fibro blast hujayralari kamayishi natijasida ma’lum darajada aso-siy modda ham kamayadi. Yosh biriktiruvchi to`qima asosiy moddaga boy bo`lib, tolalar kam bo`ladi. Funktsional aktiv hujayra elementlarining bo`lishi biriktiruvchi to`qimada moddalar al-mashinuvining yuqori bo`lishini ta’minlaydi. Yosh o`tishi bilan biriktiruvchi to`qima glikozaminoglikanlarining tarkibiy qismlari ham o`zgaradi. Gialuron kislota kamayib, xondriotinsulfat va uning efirlari oshadi. Sulfatlangan polianionlar oshishi uning qon plazmasining beta-lipoproteid fraksiyasi bilan erimaydigan komplekslar hosil qilishiga olib keladi. Bu esa qon tomir devorida ateromatoz tanachalar hosil bo`lishiga va ateroskleroz kasalligining rivojlanishiga sabab bo`ladi. Xondriotinsulfatning ko`payishi uning kaltsiy tuzlari bilan bog`lanishini

kuchaytirib, bu jarayonlar organizm qarishi bilan parallel kechadi. Shunday qilib, yosh ulg`ayishi bilan biriktiruvchi to`qimaning tolalari ko`payib, hujayra elementlari kamayadi. Bu jarayon shunchalik sezilarliki, ko`pchilik mualliflar a’zolarning yosh ulg`ayishi bilan sklerozga uchrashini e’tirof etadilar. Bu esa a’zolarning biriktiruvchi to`qima orqali oziqlanishini buzilishga olib keladi. Qon va biriktiruvchi to’qima hujayralarining o’zaro munosabati Ichki muhit tuzilmalari bo`lgan qon va biriktiruvchi to`qima hujayralari kelib chiqishi, tuzilishi va faoliyati bo`yicha bir-biri bilan uzviy bog`liqdir. Sog`lom organizmda ular orasidagi munosabat yaqqol ko`zga tashlanmaydi. Ba’zi kasalliklarda (masalan, yallig`lanish jarayonida), bu hujayralarning birgalikda faoliyat qilishini aniq ko`rish mumkin. Yallig`lanish - bu to`qi-malarda turli shikastlovchi ta’sirlarga javoban vujudga keladigan himoya jarayonidir. Bu jarayon bir-biridan keskin chegaralanmagan bnr necha bosqichlardan iborat bo`lib, uning har bir bosqichida qon va biriktiruvchi to`qimaning ma’lum bir hujayralari asosiy o`rin tutadi. To`qima jarohatlanganda yoki unga yot zarrachalar (masalan, mikroblar) tushganda dastavval shu joy-dagi qon kapillyarlarining kengayishi va devorining o`tkazuvchanligi oshishi kuzatiladi. Natijada, yallig`lanish maydonida to`qima suyuqligining miqdori keskin oshadi va shish hosil bo`ladi. Yallig`lanish maydonidagi parchalanish mahsulotlari bu yerga neytrofil leykotsitlarni jalb qiladi (xemotaksis). Qon kapillyarlari devori orqali chiqqan neytrofil leykotsitlar yallig`la-nish maydoni atrofida to`planadi va leykotsitar valni hosil qiladi. Neytrofil leykotsitlar yot zarrachalarni fagotsitoz qiladi va shu bilan birga o`zlari ham ko`p miqdorda yemiriladi. Keyingi bosqichda yallig`lanish maydoni atrofiga ko`p miqdorda monotsitlar va limfotsitlar to`planadi. Monotsitlar makrofaglarga aylanib, yot zarrachalarni fagotsitoz qiladi. Yallig`lanish maydoni yot zarrachalardan va yemirilgan hujayra qoldiqlaridan tozalangandan so`ng bu yerda qayta tiklanish (regeneratsiya) bosqichi amalga oshadi. Bu bosqichda yallig`lanish maydonida ko`p miqdorda fibroblastlarning hosil bo`lishi kuzatiladi. Ular kollagen tolalarini ishlab chiqarib, jarohatlangan joyning qayta tiklanishini ta’minlaydi.

Shunday qilib, yallig`lanish jarayonida shartli ravishda ketma-ket keladigan uch bosqichni qayd qilish mumkin: a) leykotsitlar; b) makrofaglar; v) fibroblastlar bosqichlari. Bu jarayonda aytib o`tilgan hujayralardan tashqari to`qima bazofillari, eozinofil va bazofil leykotsitlar ham ishtirok etadi. Ichki muhit tuzilmalarining, ya’ni qon va biriktiruvchi to`qima hujayralarining o`zaro munosabati rangli sxemada keltirilgan (sxemaga qarang). Bu sxema professorlar Q. R. To`xtayev, A. Yu. Yu`ldoshevlar olib borgan ko`p yillik tadqiqotlar asosida tuzilgan bo`lib, ikki asosiy qismdan iborat. Uning birinchi qismida qon hujayralarining taraqqiyoti keltirilgan. Bu yerda qonning o`zak hujayralaridan to yetuk qon shaklli elementlari hosil bo`lgunga qadar kechadigan jarayonda (ya’ni, gemopoez jarayonida) bo`ladigan morfologik o`zgarishlar o`z ifodasini topgan. Sxemaning ikkinchi qismi esa to`qimalarga o`tgan qon hujayralarining biriktiruvchi to`qima va epiteliy to`qimasi hujayralari bilan o`zaro munosabatini aks ettiradi. Yot zarrachalar, masalan,. mikroblar, ichki muhitga jarohatlangan teri yoki shilliq pardalar epitslinsi orqali kiradi. Ularga javoban kapillyarlar va post kapillyar venulalar devori orqali leykotsitlar chiqadi.. Ular bazal membranadan o`tib, epiteliy orasiga kirishi va bu yerda yot zarrachalar bilan uchrashishi mumkin. Epiteliy jarohatlanganda yot zarrachalar shilliq qavatning xususiy pardasiga kirishi mumkin. Bu holda qon va biriktnruvchi to`qima hujayralarining himoya vazifasi bevosita shu yerda amalga oshadi. Shunday qilib, organizmda kechadigan yallig`lanish va barcha turli xil himoya reaksiyalarida qon va biriktiruvchi to`qima hujayralari bir-biri bilan uzviy bog`liq holda ishtirok etadi. Tog’ay to’qimasi (textus cartilagineus) Tog`ay to`qimasi biriktiruvchi to`qimaning bir turi bo`lib, tog`ay hujayralaridan va hujayralararo moddadan tashkil topgan. Uning tarkibida 70-80% suv, 10-15% organik moddalar va 4- 7% mineral tuzlar bor. Organik moddalar asosan oqsil, lipid,. glikozaminoglikan va proteoglikanlardan iborat. Oqsillar ichida fibrillyar oqsillar (kollagen, elastin) va nofibrillyar oqsillarni farq qilish mumkin. Tog`ay to`qimasidagi glikozaminoglikan va proteoglikanlar asosan

hujayra oraliq moddasining asosiy moddasida bo`ladi. Ular tog`ay to`qimasining fizik-kimyoviy xossalarini (zichligini yoki turgorini) belgilaydi. Tog`ay to`qimasining hujayra elementlari. Tog`ay to`qimasida 2 xil asosiy tog`ay hujayralari: xondrotsitlar va xondroblastlar (yoki xondroblastotsitlar) farq qilinadi. Xondrotsitlar oval yoki yumaloq bo`lib, hujayra yuzasida mikrovorsinkalar tu-tadi. Hujayralar hujayralararo moddadagi maxsus bo`shliqlarda yakka-yakka yoki to`p-to`p bo`lib joylashadn. To`p-to`p bo’lib- joylashgan hujayralar umumiy bo`shliqda yotib bir dona boshlang`ich hujayraning bo`linishi natijasida hosil bo`ladn. Bu to`p hujayralar izogen gruppa deb nomlanadi. Har bir hujayrada bitta yoki ikkita yadrocha tutuvchi yumaloq yadro bo`ladi. Hujayraning sitoplazmasi bir oz bazofil bo`lib, tor halqa shaklida yadro atrofini o`raydi. Hujayra organellari ko`p emas. Rivojlanayotgan tog`ay hujayralar sitoplazmasida ko`p miqdorda mitoxondriyalar, Golji kompleksi va endollazmatik to`r joylashadi. Tog`ay hujayralarini gistoximik usullar bilan o`rganilganda unda glikogen, lipidlar mavjudligini hamda bir qator fermentlarning (ishkoriy fosfataza, lipaza, oksidaza) yuksak aktivligi aniqlangan. Tog`ay hujayralarining ikkinchi turi xondroblastlardyr. Ular tog`ay usti pardasining ostida, tog`ay to`qimasining periferiyasida joylashgan bo`lib, yassilashgan shaklga ega va yakka-yakka bo`lib hujayralararo moddada yotadi. Xondroblastlar xondrotsitlarga nisbatan kengroq sitoplazmaga ega bo`lib, ribonuklein kislotaga boy bo`lganligi sababli sitoplazmasi bazofil bo`yaladi. Elektron mikroskop ostida xondroblast hujayralarida endoplazmatik to`rning parallel membranalari ko`rinadi. Bu holat hujayraning yuqori sintetik faoliyatidan'darak beradi. Sitoplazmada glikogen va mukopolisaxaridlarning katta to`plamlari aniqlanadi. Ba’zan endoplazmatik to`r membranalari hujayra qobig`iga yaqinlashadi. Hujayraning bunday tuzilishi sekret ishlovchi hujayralarga xos-dir. Xondroblastlar takomillashish natijasida xondrotsitlarga aylanadi. Tog`ay ustida qon tomir kapillyarlariga boy bo`lgan biriktiruvchi to`qima yotadi. Qon tomirlar va nerv oxirlari atrofida uzun fibroblast tipidagi hujayralar va kollagen tolalarning tutamlari joylashadi. Bu tuzilma tog`ay usti pardasi -

perixondr (yunon. peri -oldi, chondros - tog`ay) deb nomlanadi. Tog`ay to`qimasining oziqlanishi, regsneratsiyasi va ba’zi bir gistoximik xususiyatlari tog`ay usti pardasiga bog`liq. Tog`ay usti pardasida qon tomirlari joylashgan siyrak tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat tashqi qavat, o`zida xondroblastlar va ularning boshlang`ich hujayralari bo`lgan prexondroblastlar tutuvchi ichki qavat ajratiladi. Tog`ay usti pardasining bevosita ostida duksimon shaklga ega yosh xondrotsitlar joylashadi. Perixondr tog`ay to`qimasining o`sishida va regeneratsiyasida muhim o`rin tutadi. Bundan tashqari, tog`ayning hujayralararo moddasida qon tomirlar yo`qligi uchun moddalar diffuziya yo`li bilan tog`ay usti pardalaridagi qon tomirlardan boradi. Tog`ay usti pardasi yo`q joyda (bo`g`im tog`aylarida) oziq moddalar sinovial suyuqlikdan diffuziya yo`li bilan kiradi. Tog`ay hujayralararo moddasi kolloid bo`lgani uchun suv va tuz o`tishi osondir. Tog`ay oziqlanishining yomonlashuvi tog`ay hujayralararo moddasida, ayniqsa, gialin tog`ayida Ca ++ tuzlarining o`tirishiga olib keladi. Hujayralararo modda. Hujayralararo modda - tolalar va asosiy moddadan tashkil topgan. Gialin tog`ayda II tip kollagen (xondrin) tolalar bo`lsa, elastik tog`ayda kollagen tolalar bilan bir qatorda elastik tolalar ham juda ko`p. Xondrin tolalarnilg tuzilishi asl biriktiruvchi to`qimanichg kollagen tolalarini eslatadi. Kollagen tolalarning nur sindirish qobiliyati asosiy moddanikiga taxminan teng bo`lgani uchun ular oddiy yorug`lik mikroskopi ostida ko`rinmaydi. Hujapralarzro moddaning bo`shliq devorlariga yaqin qismlari atrofidagi hujayra-lararo moddadan nurni kuchli sindirish qobiliyati bilan farq qiladi. Bu qavat tog`ay hujayralariga kapsula bo`lib xizmat qiladi. Hujayralararo modda oqsillarga, lipidlarga, glikozaminoglikan va proteoglikanlarga boydir. Glikozaminoglikanlar asosan sulfatlangan bo`lib, o`z ichiga xondroitinsulfatlarni, keratin sulfatni va gialuron kislotasini oladi. Sulfatlangan glikozaminoglikanlar nofibrillyar oqsillar bilan birikib proteoglikanlarni hosil qiladi. Asosan hujayralararo moddasining tuzilishiga qarab, tog`ayning uch turi: 1) gialin (shishasimon); 2) elastik (to`rsimon); 3) tolali (kollagen tolali) turlari farqlanadi.

Gialin tog’ay to’qimasi Gialin tog`ay ko`p uchraydigan tog`ay turidir. Embrion skeletining ko`p qismi voyaga yetgan organizmda esa qovurg`alarning to`sh suyagiga tutashish joyi, bo`g`imlar yuzasi va havo o`tkazuvchi yo`llar devori gialin tog`aydan tuzilgandir. U ko`kimtir rangi bilan farqlanadi. Tog`ay tashqi tomondan biriktiruvchi to`qimaning yupqa qavati - perixondr bilan qoplangan (79 - rasm). Tog`ayning yuqori qavatidagi xondrotsit hujayralari xondroblast hujayralaridan ko`p farq qilmaydi, chuqurroq savatida esa tog`ay hujayralari asta-sekin kattalashadi. Xondrotsitning yuzasi tekis bo`lmay elektron mikroskopda ko`rinuvchi mikrovorsinkalari bor (80-rasm). Bu hujayralar yadrosi yumaloq bo`lib, xromatini kamdir. Sitoplazmasida kontsentrik sisternalar shaklida endoplazmatik to`r joylashganligi ko`rinadi. 79- rasm. Gialin tog`ay. Kekirdakdan tayyorlangan. Gematoksilin-eozin bilan bo`yalgan. 0b. 10. ok.10. 1 - togay ustki pardasi; 2 - yosh tog`ay hujayralar; 3 - izogen gruppa; 4 - oraliq asosiy modda.

80- rasm. Xondrotsit. O`pka bronxidagi gialin tog`ay. Elektron mikrofotogramma. 1 - yadro; 2 - Golji zonasi; 3 - lipid tomchilari; 4 - glikogen donachalari; 5 - mitoxon- driyalar; 7 - donador endoplazmatik to`r; 7 - sitoplazmatik tolalar; 8 - vakuola; 9 - hujayraning arrasimon qirrasi; 10 -kapsula sohasi; 11 - asosiy modda; 12 - qo`shni xondrotsitning bir qismi (Rodindan). Xondrotsit mitoz yo`li bilan bo`linadi. Hosil bo`lgan yangi hujayralar atrofida zich hujayralararo modda bo`lgani uchun ular bir-biridan uzoqlashmay izogen gruppalarni hosil qiladi. Shuning uchun qari tog`aylardagi izogen gruppalar 8-10 tagacha xondrotsitlar tutadi. Hujayralararo moddaning holatiga ko`ra tog`ay hujayrasining shakllari turlicha bo`lishi mumkin. Yosh tog`aydagi hujayralararo modda suvga va proteoglikanlarga boy, bu yerda tog`ay hujayralari shakli yumaloq. Qari tog`aylarda hujayralararo modda zichlashgan bo`lib, hujayralari odatda disk shaklini oladi. Yakka yoki izogen gruppalar atrofida yotgan hujayralararo modda turlicha bo`yaladi, chunki uning tarkibida oqsillar va proteoglikanlar miqdori turlicha bo`ladi. Hujayralararo moddaning hujayralar atrofida bevosita joylashgan,

ko`p miqdorda glikozaminoglikan va proteoglikanlar saqlovchi zonasi keskin bazofil bo`yaladi. Bazofil bo`yaluvchi moddalar izogen gruppalarni har tomondan bir tekisda o`ragani uchun ular sharsimon tanacha-larni hosil qiladi. Yirik va qari tog`ayda bazofil tanachalar atrofida halqa singari oksifil zona shakllanadi, chunki yosh ulg`ayib borgan sari tog`ay hujayralarining soni va amorf moddada glikozaminoglikanlar miqdori kamayadi. Pirovardida hujayralararo modda bazofiliyasining susayishi va unda kaltsiy tuzlari o`tirishi (ohaklanish) kuzatiladi. Hamma gialin tog`aylar ham bir xil tuzilishga ega emas, masalan, bo`g`imlar yuzasidagi tog`ay perixondrga ega bo`lmaydi. Bo`g`im tog`aylarida uch zona ajratiladi. Tashqi zona mayda, yassilashgan, kam differensiallangan xondrotsitlardan, o`rta zona nirik, yumaloq hujayralardan, ichki zona esa kaltsiy tuzlari o`tirgan tog`ay moddasidan iborat. Elastik tog’ay to’qimasi Elastik tog`ay quloq suprasida, hiqildoqda (shoxchasimon va ponasimon tog`aylarda), hiqildoq usti tog`ayida uchraydi. Ular sarg`ish rangli, xira bo`ladi. Tuzilishi jihatidan gialin tog`ayini eslatadi. Hujayrasi yumaloq shaklga ega bo`lib, yakka-yakka yoki izogen gruppani hosil qilib joylashadi (81-rasm). Elastik tog`ay hujayralarining sitoplazmasida gialin tog`aydan farqli ravishda yog` va glikogen kam to`planadi (82-rasm). Hujayralararo moddasida kollagen tolalari bilan bir qatorda elastik to`rni hosil qiluvchi elastik tolalarni ko`rish mumkin. Bu elastik tolalar tog`ay ust pardasiga o`tib ketadi. Elastik tog`ayda ohaklanish kuzatilmaydi. 81-rasm. Elastik tog`ay. Quloq suprasidan tayyorlangan. Orsein bilan

bo`yalgan. 0b. 10, ok. 10. 1 - tog`ay ustki pardasi; 2 - yosh togay hujayralari; 3 - izogen gruppalar; 4 -oraliq asosiy modda; 5 - elastik tolalar. 82- rasm. Xondrotsit. Elastik tog`ay. Elektrom mikrofotogramma. 1 - yadro; 2 - mitoxondriya; 3 - sitoplazmatik filamentlar; 4 - hujayra qobig`i; 5 - asosiy modda; 6 - elastik tolalar (Rodindan). Tolali tog’ai to’qimasi Tolali tog`ay tolali biriktiruvchi to`qimaning pay, bog`lam turlarini gialin tog`ayga o`tish joylarida uchraydi. Masalan: sonning yumaloq bog`lamida, o`mrovto`sh bo`g`imida uchraydi. Umurtqalararo disklar ham tolali tog`aylardan iborat (83-rasm). Tolali tog`ayda ham hujayralarni (xondrotsitlarni) va hujayralararo moddani ajratish mumkin. Hujayralararo modda parallel yo`nalgan kollagen tolalardan va bazofil bo`yaluvchi amorf moddadan tashkil topgan. Bu moddada bo`shliqlar bo`lib, ular yakka-yakka yoki izogen gruppalar hosil qilib yotuvchi tog`ay hujayralarini tutadi. Xondrotsitlar oval yoki yumaloq shaklga ega bo`lib, gialin tog`aydan paylarga o`tish davomida yassilanadi va pay hujayralari singari qator-qator bo`lib joylashadi. Shunday qilib, tolali tog`ayni gialin tog`ayning pay yoki bog`lamga o`tadigan oraliq shakli deb ifodalasa ham bo`ladi.

83-rasm. Tolali tog`ay. Umurtqalararo diskdan tayyorlangan. Gematoksilin- eozin bilan bo`yalgan. 0b. 20, ok. 10. 1 - kollagen tolalar; 2 - tog`ay hujayralarar. Tog’ay to`qimasining taraqqiyoti (xondriogistogenez) va regeneratsiyasi Tog`ay to`qimasi embrion davrida mezenximadan rivojlanadi. o`lajak tog`ay to`qimasi hosil bo`ladigan joylarda mezenxima hujayralari ko`payib, o`simtalarini yo`qotadi va bir-biriga zich yetadi. Mezenximaning bu qismi xondrogen yoki skeletogen kurtak deyiladi. Keyingi bosqichda mezenxima hujayralari hujayralararo modda hosil qila oladigan tog`ay hujayralari - prexondroblast va xondroblastlarga differensiallanadi. Hujayralararo modda yangi hosil buladigan kollagen tolalar bilan birga tayanch vazifasini ham o`taydi. Hujayralararo moddaning shu davrda oksifil bo`yalishi bu hujayralar tomonidan fibrillyar oqsil ishlab chiqarilishiga bog`liq. Tog`ay hujayralari hujayralararo modda ishlab chiqarishni davom ettiradi va bir-biridan uzoqlashadi. Hujairalararo moddada yangi kollagen tolalarning shakllanishi amorf moddaning o`zgarishlari bilan bog`liq. Tog`ay hujayralarining keyingi differensiallanishi amorf moddada glikozaminoglikanlarning (asosan, xondroitinsulfatlarning) sintezlanishiga olib keladi. Xondroitinsulfatlzr nofibrillyar oqsillar bilan birikib, proteoglikanlarni hosil qiladi. Pro-teoglikanlar amorf modda va kollagen tolalarga shimiladi, natijada, kollagen tolalar oddiy mikroskop ostida

ko`rinmaydigan bo`lib qoladi. Yosh tog`ayning hujayralari mitotik bo`linishda davom etib, yangi-yangi hujayralarni hosil qiladi. Bu hujayralar izogen gruppalarni vujudga keltiradi. Bu jarayon tog`ayning ichki ta-rafdan o`sishini belgilaydi. Intussustseptsion yoki interstitsial (lat. intus-ichki, suscipio - ishtirok) o`sish go`daklik davrida va yosh bolalarda kuzatiladi. Skeletogen kurtakni o`rab turgan mezenxima hujayralari ham ko`payishda davom etadi va hujayralararo modda hosil qiladi. Natijada, skeletogen kurtak bu hujayralar hisobiga ham kengayadi. Tog`ayning bu usulda o`sishini appozitsion (latincha appositi - tashqi tarafdan) o`sish deyiladi. Tog`ay kurtakni qoplab turgai mezenxima hujayralari zichlashadi va tog`ay usti pardasini hosil qiladn. Tog`ay o`sishining oxirgi bosqichida to`qimaning o`sishi va unnng oziq biLan ta’minoti orasida tafovut ro`y beradi. Tog`ay markazidagi hujayralar ko`payishdan to`xtaydi. Proteoglikanlar esa oksifil bo`yaluvchi oddiy oqsil - albuminga aylanadi. Qari kishilarda va kasallarda tog`ay hujayra oralits moddasiga kaltsiy tuzlari o`tirishi natijasida asbestli distrofiya hosil bo`ladi. Ba’zi hollarda (kuchli rivojlangan distrofiyada) tog`ay ichnga qon tomirlar o`sib kirib, tog`ay to`qimasining suyak to`qimasiga aylanishi kuzatiladi. Turli ta’sirlar natijasida jarohatlangan tog`ay regeneratsiya qobiliyatiga ega. Tog`ay regeneratsiyasida perixondrda joylashgan hujayralar muhim o`rin tutadi. Bu hujayralar tog`ap hujayralariga aylanadi, ular orasida esa tog`ayning hujayralararo moddasi shakllanib, jarohatlangan tog`ay tiklanadi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

Похожие

Biriktiruvchi to`qima (textus conjunctivus)

Venalar (venulae)

Me’da osti bezining tuzilishi

Yurak va tomirlar sistemasi (systema cardio angiologae)

Ingichka ichak