Ingichka ichak - Валеология - Рефераты

Ingichka ichak

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

336.7998046875 KB

Ingichka ichak Reja: 1. Ingichka ichakda oziq moddalarning parchalanishi va so’rilishi 2. Ingichka ichakning tuzilishi

Ingichka ichakda oziq moddalarning parchalanishi va so’rilishi : bilan bog’liq turli xil jarayonlar amalga oshadi. Bu erda hamma oziq moddalar - oqsillar, yog’lar va karbonsuvlar ximiyaviy jihatdan qayta ishlanadi, ya’ni parchalanadi. Oqsillarni qayta ishlashdan oddiy oqsillarni parchalovchi - e n t e r o k i n a z a,. kinazogen va tripsin, peptidlarni aminokislotalargacha parchalovchi - erepsin (peptidazalar aralashmasi) va murakkab oqsillar- nukleoproteidlarni parchalovchi - nukleaza fermentlari ishtirok etadi. Qarbonsuvlarni parchalashda - amilaza, mal’taza, saxaroza, laktaza va fosfataza, yog’larni parchalashda-lipaza fermentlari qatnashadi. Ichakning evakuatciya faoliyati uning mushak pardasining peristal’tik qisqarishi hisobiga bajariladi. Bundan tashqari» ichak endokrin vazifani ham bajaradi va serotonin, gnstamin, motilin, sekretin, enteroglyukagon, xoletcistokinin, pankrezimin, gastrin va gastrinni ingibitori kabi biologik aktiv moddalarni ishlab chiqaradi. Taraqqiyoti. Embrion rivojlanishining 5-haftasida birlamchn ichak nayi o’rta qismining oldingi bo’limidan o’n ikki barmoq, o’rta bo’limidan och ichak, yombosh va yo’g’on ichaklar paydo bo’lsa, orqa bo’limi to’g’ri ichakni hosil qiladi. Vorsinkalar, kriptalar epiteliysi va duodenal bezlar ichak endodermasidan hosil bo’-ladi. Homila taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida ichak nayn yirik kubsimon entodermal hujayralari bilan qoplangan. 5 haftalik homila ingichka ichak epiteliysi ikki qator prizmatik bo’lsa, faqat 7-8 haftadan keyingina bir qavatli tcilindrsi-mon ko’rinishda bo’ladi. Taraqqiyotning 3-oylari davomida ichak yuzasida ko’ndalang chuqurchalar bilan alohida qabariqlarga bo’-linuvchi uzun burmalar paydo bo’ladi. SHu qabariqlar bo’lajak vorsinkalar o’rnidir. 4-oylarga kelib ham ingichka, ham yo’g’on ichaklar ichki yuzasi vorsinkalar bilan qoplanadi. Ingichka ichak-da vorsinkalar soni ortib boradi, yo’g’on ichak vorsinkalari esa taraqqiyotining 9- oyi davomida asosidan to uchiga qadar bir-bi-ri bilan tutashib ketadi. Vorsinkalarni ajratib turuvchi bo’sh-liq shilliq parda hosil qilgan chuqurchalar holida bo’lib, Li-berkyun bezlari yoki kriptalar deb ataladi. Ingichka ichak vorsinkalari uzunasiga uning yarmigacha tutash-ganligidan bu erda kriptalar chuqur bo’lmaydi. Un ikki barmo^ ichakning xususiy bezlari

(Brunner bezlari) homila hayotining 4-oylarida kripta epiteliysining shilliq osti pardasiga o’sib kirishidan hosil bo’ladi. SHilliq pardaning xususiy qatlami va shilliq osti parda embriogenezning 7-8- haftalarida mezenximadan taratcqiy eta-di. Mushak parda qatlamlari bir vaqtda hosil bo’lmaydi, dastav-val 7-8-haftalarda ichakning ichki mushak qatlami, so’ng tashqi uzunasiga yo’nalgan qatlam rivojlanadi. Mushak parda embrion 206- rasm. Ingichka ichak devorishshg tuzilpshi. Gematoksilii-eozin bi- lai bo’yalgan. 06. 3,5, ok. 10. 1 -shilliq parqa: a - so’rrichlar (vor-u-inkalar); b - kriptalar; 2 – shilliq osti pardasi; 3 - mushak parda; 4 - serez parda. hayotining 7-8 oylarida to’la hosil bo’ladi. Seroz parda pusht taraqqiyotining 5- haftalarida embrional biriktiruvchi to’qimadan paydo bo’ladi.

Ingichka ichakning tuzilishi Ingichka ichak devorida shilliq, shilliq osti, mushak va seroz pardalar tafozut etiladi (206-rasm). SHillitc, parda epiteliy, xususiy va mushak qatlam-lardan iborat bo’lib, unda aylana burmalar, vorsnnka (so’rg’ichlar) hamda kripta-lar borligi uchun ingichka ichakka xos bo’lgan manzara-ni yaratadi. Bu tuzilmalar ikgichka ichakning umumiy yuzasini oshiradi va uning asosiy vazifalarini baja-rishga yordam beradi. A y l a n a burmalar (plicae circulares) shilliq va shilliq osti pardalari hisobi-ga hosil bo’ladi. Vorsinkal ar (villi in-testsinales) shilliq pardaning barmoqsimon bo’rtmalari bo’-lib, ichak bo’shlkg’ida erkin holda chiqib stadi. Ingichka ichakda vorsinkalar soni juda ko’p. Vorsipkalar miqdori va balandligi ingichka ichakpiing butun uzunasi bo’ylab bir xilda bo’lmay, o’rta hisobda o’n ikki barmoq ichakiing 1 mm 2 yuzasida 22- 40, yonbosh ichakda zsa 18 dan 25 tagacha bo’ladi. O’n ikki barmoq ichakda vorsinkalar serbar va kalta (balandligi 0,2 - 0,5 mm), och va yonbosh ichaklarda esa ingichka-poi^, lekin baland (0,5-1,5 mm gacha) bo’ladi. Vorsinkalarning hosil bo’lishida shilliq pardaning hamma kavatlari ishtirok etadi. Vorsin-kalar hamda burmalar hisobiga ichak yuzasi 10 martagacha oshadi. Kriptalar yokiichak b e z l a p i (criptae seu glandulae intestina-les) epiteliyning xususiy plastinkaga botib kirishidan hosil bo’lgan naysimon tuzilmalardir. Ular vorsinkaler orasiga ochiladi. Ingichka ichakning 1 mm 2 yuzasida 100 tagacha kripta bo’lib, ularning umumiy soni 150 mln dan oshadi. Har bir kriptanning uzunligi 0,25-0,5 mm diametri esa 0,07 mm atrofida bo’ladi. Ingichka ichakda kriptalar-ning umumiyyuzasi 14m 2 ga etadi. Vorsinkalar va kriptalarning yuzasi bir qavatli prizmatik epiteliy bilan qoplangan. Vorsinkalar epi- teliysi 3 xil: «jiyakli» prizmatik (enterotcitlar), qadahsimon va endokrin hujayralardan tashkil topgan. Kriptalarda esa yuqorida ko’rsatilganlardan tashqari, Panet xujayralari va ixtisoslashmagan, «jiyaksiz» hujayralar ham bo’ladi. Limfoid follikulalar sohasida-gi epiteliy tarkibida ba’zan «tukli» - neyroepitelial va M- hujay-ralar uchrab turadi.

Hoshiyali p r i z m a t i k h u j a y r a l a p (enterotcitlar) baland, tcilindrsimon bo’lib, cho’zinchoq yadrosi hujayraning past-ki '/z qismida joylashgan. Bu hujayralarning apikal plazma-tik membranasida «jiyak» (hoshiyalar) ko’rinadi. Elektron mik-roskop «jiyak»ning tcitoplazmatik o’siqchalar - mikrovorsinka- lardan iborat ekanligini ko’rsatadi (7, 44(G)- rasmlarga q.). Har bir prizmatik hujayra 2-3 ming mikrovorsinkaga ega. Mik-rovorsinkalarning uzunligi 0,65-1,5 mkm, eni esa 0,1 mkm. Mik-rovorsinkalar hisobiga ichakning so’rilish yuzasi 30- 40 marta oshadi. Har bir mikrovorsinka uch qavatdan tuzilgan plazmatikmem-brana bilan qoplangan. Mikrovorsinkalar matriksi tcitoplaz-maga nisbatan hiyla zich bo’lib, mikronaychalar va fibrillalar tutadi. Ular yuqorida apikal membrananing ichki elektron zich qavati bilan bog’langan bo’lib, terminal to’rda tamom bo’ladi. «Jiyakli» hujayralar mikrovorsinkalarida fosfataza, aminO-peptidaza, invertaza, nukleoziddifosfataza, glikozidaza, mal’-taza, laktaza, saxaraza va boshqa fermentlarning ko’pligi aniq-langan. Bu ma’lumotlar mikrovorsinkalar faqatgina hujayra-ning so’rish yuzasinigina oshirib qolmay, balki so’riladigan moddalarni parchalashda ham aktiv ishtirok etishini ko’rsatadi. Mikrovorsinkalar yuzasida lipoproteid va glikozamingli-kanlardan tashkil topgan glikokaliks joylashgan. «J iyakli» hujayralarning apikal qismida yaqqol ko’rinib turadigan terminal to’r bo’lib, u hujayra yuzasiga pa-rallel’ yo’nalgan filamentlardan tashkil topgan. Prizmatik hujayralar organellalarining aksariyati termi-nal to’r va yadro oralig’i zonasida joylashgan. Hujayra organel-lalaridan ko’p miqdorda uchraydigan mitoxondriyalar alohida

207-rasm. Ingichka ichak epiteliysi qadahsimon hujayrasining elektron mikrofo- tografiyasi. x8.000 (K. I. Rasulov rasmi). ' - yadro; 2- sekretor donachalar; 3 - plastinkasimon kompleks o’rin tutadi. Ular hujayrannng apikal qismida cho’zinchoq bo’lsa, bazal qism sari dumaloq shaklga ega bo’lib boradi va betartib joylashadi. Prizmatik hujayralarda Gol’ji kompleksi yaxshi rivojlangan va, asosan, hujayra yadrosining ustida joylashgan. Donador endoplazmatik to’r hujayra tcitoplazmasida bir xpl tarqalgan. Erkin ribosoma va polisomalar butun tcitoplazma bo’ylab joylashadi. Endoplazmatik to’r va Gol’ji kompleksi at-rofida ribosomalarning yirik to’plamlari joylashgan. Prizma-tik hujayralarning yadrosi oval bo’lib, hujayraning pastki qismida

joylashadi. Qadahsimon h u j a y r a l a p (exocrinocyti caliciforrnes) ichak-ning boshlanishidan oxmrigacha mavjud bo’lib, prnzmatik hujayralar srasida yakka- yakka joylashgan (207-rasm). Ingichka ichak vorsinkalari asosida, kriptalarning kjori qismlarida qadahsimon hujayralar an-chagina ko’p bo’ladi. O’n ikki barmoq ichakdan yonbosh ichakka qarab ularning soni ortib boradn. Qadahsimon hujayralar karboksil tutuvchi, sul’fatlangan,. kislotali glikozaminglikanlar, sialomutcin va neytral gliko-zamimglikanlar komplekslaridan iborat shilliq sekret ishlab chiqaradi. Sekret bilan to’lgan hujayra qadah shaklini oladi, yadro va boshqa organellalar, hujayraning ingichkalashgan bazal qismiga qarab siljigan bo’ladi (207- rasmga q.). Hujayradan sekret apikal membrananing yorilishi bilan chiqadi. Hujayra-lardan sekret chiqishi bilan sekretor tcikl yaia qaytariladi. Le-kin sekreti chiqib ketgan ayrim hujayralar emirilib ketishi ham mumkin. Qadahsimon hujayralar kriptalarning differentci-allashmagan hujayralaridan taraqqiy etadi. Endokrin hujayralar maxsus bo’yoqlar yordamida bo’-yalganda ko’rinadi. Bu hujayralar asosan kriptalarda joylash-gan bo’lib, vorsinkalar epiteliysida ham uchrab turadi. Kumush tuzlari bilan bo’yalganda endokrin hujayralarning asosi keng, apikal qismi esa toraygan bo’lib, ko’pincha, epiteliy yuzasiga etib bormaganligi yaxshi ko’rinadi. Bu hujayralar o’simtalarga ega bo’lib, o’simtalari epiteliy hujayralari orasiga tarqaladi. Endokrin hujayralar tcitoplazmasi oqish bo’lib, o’zining bazal qismida ko’plab sekret donachalari tutishi bilan ajralib tura- di (208-209-rasmlar). SHuning uchun ba’zan bazal donabor (Qul’chitckiy) hujayralar deb ham yuritiladi. Ichakda endokrin hujayralarning bir necha turi uchraydi. Ularning ko’pchiligini serotonin, motilin va R-moddani ishlab chiqaruvchi EC- hujay-ralar tashkil qiladi. Enteroglyukagon ishlaydigan A- hujayra-lar juda kam. Sekretin ishlaydigan S-hujayralar esa ichakning har xil bo’limlariga bir xil tarqalmagan. Bundan tashqari, ichakda xoletcistokinin va pankreozimin ishlovchi 1-hujayralar, gastrin ishlovchi S-hamda aktiv peptidlar ishlaydigan D va D r hujayralar topilgan.

Nanet hujayralari kriptalar tubida joylashib, tci-toplazmasining apikal qismida sekret donalar tutadi. YAqin davrgacha Panet hujayralarida ichak bo’shlig’idagi parchalanish 208- rasm. Ingichka ichak vorg.inkasidagi end-jrin huj1Yrasiniig ( EC - hujayra) elektren mikrefetografiyasi. x25.000. 1 - yadre; 2 - sekrgger detchalar; 3 - mntoxondrchya.

209-rasm. Ingichka ichak kriptasidagi endokrin hujayraning (1- hujayralar) elektron mikrofotografiyasi. x 12.500. 1 - yadro; 2 - sekretor donachalar; 3 - mitoxondriyalar.

210- rasm. Apikat donador (Paiet) hujayrannng elektron mikrofotogrgfiyasi. x 18.000. 1» sekretor granula/ar; 2- yadro; 3"- lizosomalar; 4 - mitoxondriya: 5 - kripta bo’shlig’i; t> - plastinkasimon kompleks; 7 - endoplazmatik to’r .

211 oasm Ingichka ichak neyroepiteliy hujayrasshshpg elektron mikrofotogra- v ' fiyasi. X 12.000. jarayonida ishtirok etuvchi ferment ishlanadi, deb qaralsa-da, shu vaqtgacha bu hujayraning aniq fiziologik faoliyati ravshan emas. Gistoximiyaviy usullar bilan tekshirilganda Panet hujay-ralari donalarida oqsil, mukopolisaxaridlar, rux, ishqoriy fosfataza va maxsus esteraza kabi moddalar aniqlangan. Panet hujayralarining elektron mikroskopik ko’rinishi ularning sek-retor faoliyatidan darak beradi (210-rasm). Hujayralar tcilindrsimon bo’lib, apikal yuzasida kalta, siyrak mikrovorsinkalar va tcitoplazmasida yaxshi rivojlangan donador endoplazmatik

to’r tutadi. «Tukli» yoki tutamli hujayralar (tuft cells) lim-foid follikullari sohasidagi epiteliyda uchrab, noksimon ko’-rinishga ega. Bu hujayralarning apikal yuzasida uzunligi 0,6- 1,0 mkm va eni 0,2-0,3 mkm bo’lgan ko’pgina mikrovorsinkalar mavjud. «Tukli» hujayralar mikrovorsinkalarining tcitolem-masidan hujayra yadrosi tomon mikronaychalar va ko’pgina mik-rofibrillalar yo’nalgan (211-rasm). Mikronaychalar devori 6- 8 nm qalinlikka ega bo’lib, tarmoqlanmaydi, o’zaro anastomozlar hosil qilmaydi. Neyroepitelial hujayralar tcitoplazmasida organellalar kam bo’ladi. Hujayra yadrosi yirik va yumaloq bo’-lib, hujayraning kengaygan asosida joylashadi. «Tukli» hujay-ralar o’zining atrofidagi boshqa hujayralar bilan biriktiruv-chi kompleks va desmosomalar hosil qiladi. «Tukli» hujayralar tuzilishining umurtqalilar retceptor (sezuvchi) xujayralari tuzilishiga o’xshashligi hamda limfoid follikullar ustida joy-lashganligi ham ularning retceptor (neyroepitelial) hujayra-larga oidligini ko’rsatadi. Ichak epiteliysining doimiyligi vorsinkalardan ko’chib tushayotgan hujayralar va kriptalarda joylashgan hoshiyasiz ixtisos-lashmagan hujayralarning bo’linishidan yangidan hosil bo’lib, vorsinkalar tomon siljiyotgan hujayralar orasidagi muvozanat hisobiga saqlanadi. Kripta hujayralarida mitoz figuralari-ning bo’linishi azaldan ma’lum bo’lsa-da, ichak epiteliy hujay-ralarining yanglanib turishi jarayonining mexanizmi avtoradio-grafiya usulini qo’llash bilan aniqlanadi. Dastavval kripta hujayralari bo’linadi (proliferatciya) (212-rasm), so’ng vorsin- kaga qarab siljiydi (migratciya) va nihoyat, bu hujayralar tu-shib ketadi (ekstruziya). Epiteliy hujayralarining to’liq al-mashinishi o’n ikki barmoq ichak uchun 48 soat, och va yonbosh ichak-lar uchun 72 soatga tengdir. yo’g’on ichakning epiteliysi uchun al-mashish davri 4 sutkaga teng. Kriptada bo’lingan hujayralarning vorsinkaga siljishi mobaynida epiteliy hujayralari diffe- rentciallashadi va ixtisoslashadi: epiteliy balandlashib, mik-rovorsivkalar miqdori va bo’yi ortib boradi, hujayra organel-lalarining soni ko’payadi, hujayra takomillashadi. Ingichka ichak shilliq pardasining xususiy qatlami retikulin to-lalari mo’l

bo’lgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qi-madan iborat. Tomirlar atrofidagi biriktiruvchi to’qimada elastik tolalar ko’p bo’ladi. Bu qatlamda ko’pgina limfoid to’qimalar to’p- 212- rasm. Ingichka ichak kriptasidagi N 3 timidin bilan nishonlangan hujay- ralar. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 10, ok. 10 1-kriptalar; 2 - nishonlangan hujayralar. Ular yakka-yakka yoki guruhlar hosil qilib joylashishi mumkin. Solitar (yakka-yakka joylashgan) limfoid follikullar (folli-culi lymphatici solitar) ingichka ichakning hamma erida uchraydi. Ular-ning diametri 0,5 - 3 mm atrofida bo’ladi. Ingichka ichakning dis-tal bo’limlarida follikullar yirikroq bo’lib, shilliq pardaning mushak plastinkasiga ham kirib boradi, qisman shilliq osti pardada ham joylashishi mumkin. 3 yoshdan 13 yoshgacha bo’lgan bolalar ingich-ka ichagining devorida 15000 tagacha solitar follikula bo’lishi mum-kin. YOsh ulg’aygan sari ularning soni kamayib boradi. Limfoid follikullar guruhlari (folliculi lymphatici aggregati) yoki i Peyer pilakchalari (blyashkalari) o’n ikki barmoq va och ichaklarda ham uchrasa-da, asosan, yonbosh ichakda joylasha-di. Ularning soni va kattaligi yoshga qarab o’zgaradi. 5 va undan ortiq limfoid follikul tutgan Peyer pilakchalari 12-16 yoshli o’smirlar ingichka ichagida ayniqsa ko’p bo’ladi. Un ikki barmoq ichakda Peyer pilakchalari mayda bo’lib, yonbosh ichakka borgan sari ular kattalashib, tarkibidagi limfoid follikullarining soni ortib boradi. YOnbosh ichakda 900

tagacha limfoid follikul tutgan Peyer pilakchalari uchraydi. Peyer pilakchalarida uch qism: limfoid follikullar, gumbaz qismi va follikullar ora-sidagi T-ga bog’liq zona tafovut qilinadi. Gumbaz qismi fol-likulni yuqoridan o’ragan bo’lib, ichak bo’shlig’iga turtib chiqib turadi. Peyer pilakchasi joylashgan sohadagi ichakning shilliq qavatida vorsinka va kriptalar bo’lmaydi. Bu joyning epiteliysida jiyakli, kam ixtisoslashgan jiyaksiz va ba’zan qadahsimon va edokrin hujayralar uchraydi. Bundan tashqari, gumbaz qism epiteliysida yuqorida aytib o’tilgan «tukli» hujayralar va maxsus M-hujayralar uchraydi. M-hujayralar baland prizmatik shaklga ega bo’lib ularning apikal yuzasida glikokaliks yo’q, mikrovorsinkalar deyarli uchramaydi, faqat har xil burmalar va mayda o’siqlar mavjud. Terminal to’r yaxshi rivojlanmagan. M-hujayralarning yadro usti qismida silliq endoplazmatik to’rning naylari va pufakchalari, mayda mitoxondriyalar va to pofibrillalar ko’plab uchraydi. YAdro oval shaklida bo’lib, hu-jayraning ba’zal qismida joylashgan. Ba’zan bu hujayralar tcitoplazmasida mul’tivezikulyar tanachalar ham uchraydi. Hozirda M-hujayralarning o’zidan makromolekulalarni, reoviruslar-ni va bakteriyalarni o’tkazish xususiyatiga ega ekanligi aniqlan-gan. Demak, Peyer pilakchalari organizm immun sistemasining muhim qismi bo’lib antigenlar bilan aloqa qilishda va sek-retor immunoglobulinlar ishlab chiqarishda etakchi rol’ o’y-naydi. SHilliq pardaning mushak qatlami ikki qavat: ichki-aylana, tashqi - uzunasiga yo’nalgan silliq mushaklardan tashkil top-gan. Ichki mushak qatlamidan vorsinka va kriptalarning xususiy qatlami tomon ayrim mushak hujayralari yo’naladi. Bu joyda mushaklar so’rg’ich stromasi va bazal membrana bilan bog’lanuvchi argirofil tolalar bilan o’ralgan bo’ladi. SHu mushakning qisqa-rishi vorsinkaning kaltalashishi va so’rilgan moddaning shilliq parda tomirlari tomon so’rilishiga sabab bo’ladi. SHilliq osti pardasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat. Bu parda qon tomirlarga va nerv oxirlariga boy. Un ikki barmoq ichak shilliq osti pardasida duodenal (Brunner) bezlari joylashadi (213-rasm). Bu bezlar murakkab naysimon tarmoqlangan shilliq bezlardir. Ular me’daning pilorik

bezlariga o’xshab ketadi. Duodenal bezlarning oxirgi sekretor bo’limi o’ta tarmoqlangan bo’lib, tcilindrsimon shilliq hujayralardan tashkil topgan. Bu hujayralarning api-kal tcitoplazmasida ko’pgina sekret granulalari yotadi. YAssi giperxrom yadro hujayra tcitoplazmasi asosida joylashadi. Sek-ret ajralishi bilan hujayra past kubsimon bo’lib olib, yadrosi dumaloqlashadi. Brunner bezlarining chiqaruv naylari kubsimon hujayralar bilan qoplangan bo’lib, shilliq parda orqali o’n ikki barmoq ichakning kriptalariga ochiladi. CHiqaruv nayi hujayralari oxirgi sekretor bo’limi hujayralariga nisbatan kam bo’lsada, sekretor granulalar tutadi va sekretor faoliyatini bajaradi. Duodenal bezlar tarkibida apikal donador va, ba’zan, qadahsimon hujayralar ham bo’ladi. Brunner bezlarining mahsuloti tarkibidagi mukotcitlar me’dadan tushgan kislotali muhitni neytrallaydi. Duodenal bezi sekretida dipeptidlarni aminokislotalarga qadar parchalovchi dipeptidaza fer- mentlari bo’ladi. Bezning sekreti amilaza ta’sirida karbon sul’fatlarni parchalaydi va me’da osti bezining amilolitik 213- rasm. O’n ikki barmoq ichak (sxema). 1 - shilliq parda; 2 - ichak so’rg’ichi (voronkasi); a-epi-teliy; b) - xususiy biriktiruvchi t^qima; 3 - kripta; v - shilliq pardaning mushak qatlami: 4 - shilliq

osti pardasi; 5 - duodenal bezlar; 6 - duodenal bezlarning chiqaruv nayi; 7- mushak parda. faoliyatini kuchaytiradi. Duodenal bez-larga sekretin, duodenin va boshqa gor-monlar ishlab chiqaradi, deb qaraladi. Ingichka ichak mushak pardasi 2 qa-vat - ichki aylana va tashqi uzunasiga yo’nalgan silliq mushaklardan iborat. Mu-shaklar orasida nerv chigallari, tomir-lar tutgan siyrak tolali biriktiruvchi to’qima qatlami joylashadi. Seroz parda ustidan bir qavat yassi epiteliy - mezoteliy bilan qoplagan zich shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat. Un ikki barmoq ichak faqat old tomondan seroz parda bilan qoplangan, qolgan qismlari adventatcial parda bi-lan o’ralgan. Ingichka ichakning qon bilan ta’minlanishi va innervatciyasi. Ingichka ichakka boruvchi qon tomirlar ichak tutqichida 2-3 qator ravoqlar hosil qiladi. So’nggi ravoqdan ajraluvchi to’g’ri arteriyalar ichak devoriga kirib, seroz-mushak qavatlar uchun tomirlar chigalini hosil qilib tarqaladi. To’g’ri arteriyalarning asosiy tarmoqlari ichak shilliq qavatiga etgach, tegishli tartibdagi tomirlarga tarmoqlanadi va bu tarmoqlar o’zaro tutashib shil-liq osti qavatining arteriya chigalini hosil qiladi. SHilliq osti qavati arteriyasi chigalidan ikki yo’nalishda: ichkariga - shilliq pardaga va tashqariga - mushak va seroz qavatlarga (orqaga qaytaruvchi arteriyalar) tarmoqlar ajraladi. Barcha arteriya tomirlar pirovardida prekapillyar va kapillyar- larga ajraladi. Kapillyarlar esa to’r hosil qilib, so’ngra post-kapillyarlarga aylanadi, 2-3 ta postkapillyarlar o’zaro qo’shilib, venulalar hosil qiladida, birinchi tartibli venalarga quyiladi. Ichakning so’rg’ichlari ichak kriptalarining kapillyar to’ridan qon olsa, ayrimlariga arteriola kelib, so’rg’ich ichida kapillyar-lar to’rini hosil qiladi. So’rg’ichlardan qon 1-2 ta, ba’zan 3 ta venula orqali oqib ketadi. Ingichka ichak yuqori ichak tutqich chigalining nerv tolalari bilan ta’minlanadi. Uning hosil bo’lishida ichki a’zolarga boruvchi katta, kichik nerv va yuqori ichak tutqich tugunidan ketuvchi nerv tolalarining tutami ishtirok etadi. Ularga sayyor nervla-pining orqa dastak tarmoqlari kelib qo’shiladi. Bulardan tash-

qari, uchinchi doimiy tarkibiy qism bo’lib, u ichak tutqichlararo nerv tarmoqlari hisoblanadi. Tarkibida simpatik va parasim-patik tolalar tutuvchi nervlar ichak faoliyatining boshqarilishini ta’min etadi. Ichak nayining har xil harakat faoliyati (peristal’tik, tonik va boshqa) organ ichidagi nerv elementlari-ning, asosan, Auerbax nerv chigalining bevosita ta’siri ostida bo’ladi. Intramural nerv elementlarining faoliyatiga sekretor va harakat protcesslarini boshqarishda o’ziga xos bir zveno deb qaraladi. Ingichka ichakda juda ko’p miqdorda nerv elementlari bo’lib, ular o’zaro bog’langan va ichakning avtonom faoliyatida anatomik substratni hosil qiladi. Ichak devorida to’rt asosiy chi-gal tafovut etiladi: seroz osti, mushaklararo, shil-liq osti va shilliq, Bulardan eng yaxshi o’rganilgani mushaklararo Auerbax chigali hisoblanadi. Bu chigalning tugunla-rida asosan I tip Dogel hujayralari joylashadi. Bu hujayra-larnipg peritcellyulyar apparatlari sayyor nerv tolalarining terminal tarmoqlari hisoblanadi va shunga ko’ra ularga hara-kat neyronlari deb qaraladi. SHilliq osti chigalida II tip Dogel hujayralari ko’p va aksariyat mualliflarning taxminiga ko’-ra sezish tabiatiga ega, chunki ularning o’ziga xos ta’surotlarni qabul etuvchi dendritlari shilliq osti va shilliq qavatlarida tugaydi. Bu hujayralarning neyritlari harakat neyroni hisob-langan I tip Dogel hujayralari bilan aloqada bo’lib, ichak de-vorida intraretceptor ta’sirlarni uzatishda ahamiyatga ega bo’lgan qisqa reflektor yoyni hosil qiladi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

Похожие

Ichak infeksiyalari

Oziq moddalar surilishining sitofiziologiyasi

Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari

Hazm sistemasi (systema gigestorium)

Epiteliy to`qimasi epiteliy to`qimasining umumiy xarakteristikasi va klassifikatsiyasi