logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Валеология
  4. Me’da osti bezining tuzilishi

Me’da osti bezining tuzilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

223.7939453125 KB
Скачать
Me’da osti bezining tuzilishi Reja: 1. Atcinar hujayralar 2. Me’da osti bezining limfa sistemasi Anatomik jihatdan bezning bosh, tana va dum qisml ar i tafovut qilinadi. Bezni qoplovchi yupqa kapsula biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, u bezning ichkarisiga kirib borib, bo’laklarga ajratadi. Biriktiruvchi to’qimadan qon tomirlar, chiqaruv naylari, limfa tomirlari va nervlar joylashadi. Bo’laklar e k z o k r i n va e n d o k r i n qismlardan tashkil topgan. Bez massasini 97% ga yaqini ekzokrin, 3% ga yaqini endokrin qismdan iborat (217- rasm). Bezning ekzokrin qismi. Bezning bu qismi atcinuslar (254- rasmga q.) va chiqaruv naylarining yig’indisidan iborat. Me’da osti bezi ekzokrin qismining struktura-funktcional birligi bo’lib atcinus (acinus pancreaticus; hisoblanadi. U oxirgi sekretor bo’lim va kiritma naylarini o’z ichiga olib, updan chiqaruv 217- rasm. Me’da osti sezi. Gematoksilip-eozitc bilan bo’yalgpn. 06. 10, ok. 10.1 - bezning ekzokrin qismi; a - atcinuslar; 2 - qon tomir; 3 - endokrin qnsm - Langergans orolchasi. Naylari boshlanadi . Tashqaridan atcinus kattaligi 100-150 mkm bo’lgan qopchani eslatadi. Atcinuslar orasida retikulin tolalar, qon kapillyarlari hamda vegetativ nerv sistemasining nerv tolalari va nerv tugunlari joylashadi. Atcinuslar 7-12 ta yirik ekzokrin pankreatotcitlar yoki atcinotcitlardan (acinocytus) va bir necha mayda nay hujayralari yoki tcentroatcinoz hujayralardan tashkil topgan. Atcinar hujayralarda apikal zimogen va bazal (gomogen) zonalari aniq ajralib turadi. Elektron mik-roskopda atcinar hujayralar piramida shakliga ega bo’lib, uning keng asosi bazal membranada yotadi (218-rasm). Hujayralarning yon yuzalari tcitolemmasi biriktiruvchi kompleks va desmosomalar hosil qiladi. Atcinar hujayralarning apikal (zimogen) zo-nasi kislotali bo’yoqlar bilan, ya’ni oksifil bo’yaladi. Zimogen zona asosan yirik (diametri 80 nm gacha) o’rtacha elektron zichlik-dagi zimogen granulalar bilan to’lgan bo’ladi. Ular orasida kamroq elektron zichlikka ega bo’lgan prozimogen (etilmagan) donalari ham uchrab turadi. Gomogen zonada asosan membranalarida juda ko’p ribosomalar tutgan donador endoplazmatik to’r elementlari joylashgan. Ular parallel’ joylashgan yassi qopcha-lardan iborat bo’lib, pankreatik shiraning fermentlari shu er-da sintezlanadi. Bazofil ribosomalar ko’p bo’lganligi sababli bu zona bazofil bo’yaladi. Atcinar hujayralarning 1-2 ta yadrocha tutgan dumaloq yadro-si ularning bazal qismiga yaqin joylashadi. YAxshi rivojlangan 218- rasm. Me’da osti bezi atcinus hujayrasiiing elektron mikrsfotografiya- si. x 14.000. ) - yadro; 2 - yadrocha; 3 - \;itoxondrilyaar; 4 - endoplazmatik to’r; 6 - plastin- kgsimon kompleks. 6--zimogen donachalar; 7 - atcinus bo’gplig’i. Gol’ji kompleksi tcitoplazmaning yadro usti zonasini egallay d i. Turli shakldagi mitoxondriyalarning ko’pchiligi Gol’ji kompleksi atrofida va hujayra tcitolemmasining ostida joylash-gan. Atcinar hujayraning yadrosi dumaloq bo’lib, bazal qismga yaqin joylashadi. 219- rasm. Atcinus markaziy (tcentroatcinoz) hujayrasishshg elektron mikrsfotografiyasi. X 12.000. 1 - yadro; 2 - tcitoplazma; 3 - aiinus xujayrasining sekret dokalari; 4 - atcnnus bo’shlig’i. Atcinar hujayralarning sekretor faoliyati tciklik jarayon bo’lib, unda quyidagi bosqichlarni kuzatish mumkin: 1) ferment-lar sintezi uchun zarur bo’lgan oddiy birikmalarning hujayra-ga kirishi; 2) donador endoplazmatik to’rda sintez bo’lishi; 3) sekretning Gol’ji kompleksida «etilishi»; 4) tayyor sekret mahsulotining prozimogen va zimogen holida yig’ilishi; 5) sekret mahsulotining hujayradan chiqishi. Sekretor tcikl o’rtacha 1,5- 2 soat davom etadi. Ammo organizmning hazm fermentlariga bo’l-gan fiziologik ehtiyojiga qarab qisqarishi va, aksincha, uzayi-shi mumkin. Atcinar hujayralardan ajralgan sekret kiritma nay (ductus-intercavatus ) ga tushadi. Uning devorini tashkil qilgan mayda hujayralar ba’zan atcinar hujayralarning yon tomonida zich yopishib, ular bilan umumiy bazal membranada joylashadi. Ba’-zi hollarda esa kiritma nayi hujayralari atcinus bo’shlig’iga suqilib kiradi va atcinar hujayralarning apikal yuzasida yota-di. Bunday joylashgan holda ular tcentroatcinoz hujayralar cellulae centracinosae) deb ataladi. (219-rasm). TCentroatci-noz hujayralar noto’g’ri yassi ko’rinishga ega bo’lib, oval shakli-dagi yirik yadrosi oqish tcitoplazmasining yupqa qatlami bilan o’ralgan. TCitoplazmada organellalar juda kam. Hujayralarning atcinus bo’shlig’iga qaragan erkin yuzasida onda-sonda mikrovor-sinkalar uchraydi. Kiritma naylari bo’lakchalar ichi naylari (dictus interlobula res) ga o’tadi. Ularning devori bir qavatli kubsimon epiteliy bilan qoplangan. Hujayralar tcitoplazmasida oz miqdorda mi-toxondriyalar va erkin ribosomalar, unchalik rivojlanmagan Gol’ji kompleksi va donasiz endoplazmatik to’r elementlark bor. Bo’lakchalar ichi naylari me’da osti bezida unchalik rivoj-lanmagan va shu belgisiga qarab quloq oldi bezidan yaqqol aj-ratish mumkin. Qiritma va bo’lakchalar ichi naylari hujayrala-ri pankreatik shira tarkibidagi bikarbonatlar, tuzlar va suv sekretciyasida ishtirok etadi. Bo’lakchalar ichi naylari bez bo’laklari orasidagi birikti-ruvchi to’qimali to’siqlarda joylashgan bo’lakchalararo naylar (ductus interlobularis) bo’lib davom etadi. Ular esa o’z navbatida me’da osti bezining umumiy, chiqaruv nayiga qo’shi- ladi. Umumiy nay bezning dum qismidan bosh qismigacha davom etib, bu erda umumiy o’t yo’li bilan birgalikda o’n ikki barmoq ichak bo’shlig’iga ochiladi. Bu naylar devori shilliq parda bilav qoplangan. SHilliq parda baland prizmatik epiteliy va birik-tiruvchi to’qimadan iborat xususiy plastinkalardan tashkil top-gan. Umumiy chiqaruv nayining qo’shilish joyida aylana joylash-gan silliq mushak hujayralari bo’lib, ular nayning sfinkteri-ni hosil qiladi. CHiqaruv nayi epiteliysida qadahsimon hujayralar hamda> pankreozimin va xolitcistokinin gormonlarini ishlovchi endokrin hujayralar uchraydi. Bu gormonlar ta’sirida me’da osti bezi 220- rasm. Me’da ssti bezi endokrin qismidagi hujayralarning elek-trsn mikrsfotografiyasi. X 6000. 1 - A - hujayralar; 2 - V - hujayralar; 3 - endoplazmatik to’r; 4 - mito- xondriyalar; 5 - sekretor donachalar; 6 - yadro. atcinar hujayralarining sekretor faoaliyati va jigardan o’t ajralishi kuchayadi. Bezning endokrin qismi. Endokrin qism bez bo’lakchalari ichi-da joylashgan pankreatik orolchalar (Langergans orol-chalari) dan iborat (217, 220- rasmlar). Ko’pchilik orolchalar odatda atrofdagi to’qimalardan biriktiruvchi to’qimali parda bilan ajralgan. Lekin ayrim orolchalarning, ayniqsa, mayda •orolchalarning kapsulasi bo’lmaydi va ekzokrin parenxima bilan qo’shilib ketadi. Orolchalarning soni bezning bosh - tana - dum yo’nalishida ortib boradi. Ularning umumiy soni 1 mln dan 2 mln gacha bo’ladi. Pankreatik orolchalar (Insulae pancreaticae) endokrin hujayralar- insulotcitlar (insulocyti) dan tashkil topgan. Ular o’rtasida fenestr-langan sinusoid tipidagi qon kapilyarlari joylashadi. Qon kapilyar-lari atrofida perikapillyar bo’shliq bo’lib, insulyar i ormonlar avva-lo shu bo’shliqqa, so’ngra kapillyarlar devori orqali qonga tushadi. Insulotcitlar atcinar hujayralarga qaraganda kichikroq bo’-lib, ularning tcitoplazmasida donador endoplazmatik to’r o’rtacha rivojlangan bo’lsa-da, Gol’ji kompleksi yaxshi rivojlangan, mayda mitoxondriyalar va sekret donachalari ko’p (220-rasm). Sekret donachalarining fizik-kimyoviy va morfologik xususiyat-lariga qarab insulotcitlarning 5 turi farqlanadi: V- (bazo-fil) hujayralar, A- (atcidofil) hujayralar, D- (dendritik) hujayralar, Di-(argirofil) hujayralar va RR-hujayralar. Pankreatik orolchalar hujayralarining ko’pchiligini (70- 75%) V-hujayralar tashkil qiladi. Ular asosan orolcha marka-zida joylashadi. V-hujayralarning sekret donachalari suvda erimaydi, ammo spirtda butunlay erib ketadi. Sekret donacha- larining kattaligi 275 nm atrofida bo’lib, ular bazofillik xususiyatiga ega va al’degidfuksin, gentcian fiolet bilan ko’k rangga bo’yaladi. Sekret donachalarining o’rab turgan membranasi bilan ichidagi moddasi orasida keng yorug’ gardish (oreola) bor. V-hujayralarning sekret donachalari insulin gormonidan ibo-rat. Insulin to’qimalar hujayralari tomonidan glyukozani o’zlashtirishni kuchaytiradi va qondagi qand miqdorini kamay-tiradi. Uzlashtirilgan glyukoza hujayralarda, ayniqsa, jigar va mushak hujayralarida glikogenga aylanadi va to’planadi. SHuning uchun organizmda insulin etishmaganda to’qimalarda glyukoza miqdori kamayib, qonda uning miqdori ko’payib ketadi, Bu esa qandli diabet kasalligiga olib keladi. A-hujayralar pankreatik orolchalar hujayralarining 15- 20 protcentini tashkil qiladi va ular ko’pincha orolchaning chek-kalarida joylashadi. Bu hujayralar sekret donachalarining kattaligi 230 nm atrofida bo’lib, ular spirtda erimaydi, ammo suvda eriydi. V-donachalar oksifil xususiyatga ega, shu sababli kislotali fuksin bilan och qizil rangga bo’yaladi. V-hujayralar sekret donachalaridan farqli o’laroq, A-donachalarning qoram-tir markazi bilan uni o’rab turgan membranasi orasidagi yorug’ gardish (oreola) tor bo’ladi. A-hujayralar sekret donachalari-da glyukogon gormoni topilgan. Glyukogon insulinning antagonis-ti hisoblanadi va uning ta’sirida to’qimalarda glikogenning glyujozaga parchalanishi kuchayadi, natijada, qondagi qand miq-dori oshadi. SHuning uchun organizmda glyukogon kamayib ketganda qondagi glyukoza miqdori kamayib ketishi mumkin. SHunday qi-lib, insulin va glyukogon qondagi glyukoza miqdorining doimiy-ligini ushlab turadi va to’qimalardagi (birinchi navbatda ji-gardagi) glikogen miqdorini belgilaydi. D -xujayralar insulotcitlarning 5-10% ini tashkil qiladk. Bu hujayralar noksimon, ba’zan, yulduzsimon shakldagi hujay-ralar bo’lib, asosan, pankreatik orolchalarning chetida joyla- shadi. D-hujayralarning sekret donachalari kattaligi 325 nm atrofida, o’rtacha zichlikda bo’ladi va yorug’ gardish (oreola) tutmaydi. D-hujayralar somatostatin gormoni ishlab chiqaradi. Bu gormon A- va V-hujayralardan insulin bilan glyukogon aj-ralishini to’xtatadi hamda bezning atcinar hujayralaridagi fermentlari sintezini pasaytiradi. Pankreatik orolchalarda oz miqdorda Di - hujayralari ham uchraydi. Bu hujayralar ju-da zich markazi atrofida tor yorug’ gardishi bo’lgan mayda (160 nm) argirofil donachalar tutadi. Di-hujayralar vazoaktiv yantestinal polipeptid (VIP) ishlab chiqaradi. VIP arterial bosimni pasaytiradi, me’da osti bezi shirasi va gormonlar ajralishini kuchaytiradi. RR-hujayralar insulotcitlar orasida juda kam (2-5%) -bo’lib, ular me’da va me’da osti bezi shiralari ajralishini kuchaytiruvchi pankreatik polipeptid ishlaydi. RR-hujayralar poligonal shaklda bo’lib, tcitoplazmasida juda mayda (140 nm gacha) donachalar tutadi. Bu hujayralar odatda bezning bosh qismidagi pankreatik orolchalarning chetlarida, bundan tashqa-ri, orolchalardan tashqarida, ya’ni ekzokrin bo’limlar va chiqa-ruv naylari orasida ham uchraydi. Me’da osti bezi bo’laklarida yuqorida aytib o’tilgan, atci-nar va endokrin hujayralardan tashqari, sekretor hujayralar-ning yana bir turi - oraliq yoki atcinoinsulyar hujayralar uch-raydi (221-rasm). Ularning kelib chiqishi to’liq o’rganilmagan. Atcinoinsulyar hujayralar to’da-to’da bo’lib ekzokrin qism ora-sida joylashadi. Bu hujayralarning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning tcitoplazmasida ikki xil donachalar: atcinar hujayralarga xos bo’lgan yirik zimogen donachalari va endokrin hujayralarga xos - mayda sekret donachalari uchraydi. Mayda sekret donachalari A- V- yoki D -hujayralardan birining sekret donachalariga o’xshash bo’ladi. SHu sababli atcinoinsulyar hujayralarni A, V, va D turlarga klassifikatciya qilish tavsiya qilingan. Atcinoinsulyar hujayralarning ko’pchiligi qonga ham endokrin, ham zimogen donachalarini ajratadi. Kamdan- kam hollarda har ikki xil sekret donachalari bezning chiqaruv nayi-ga tushadi. Me’da osti bezining qon bilan ta’minlanishi. Me’da osti bezi arteriya qoni bilan qorin arteriyasi va yuqori ichak tutqichi arteriyasi tarmoqlari hisobiga ta’- minlanadi. Yirik arteriya tarmoqlari bo’lakchalararo birikti-ruvchi to’qimalarda mayda arteriyaolalarga ajraladi. Bu tar-moqlar atcinuslar atrofida kapillyarlar to’rini hosil qiladi. Kapillyarlar yig’ilib, venulalarga o’tadi. Langergans orolchala- rining qon bilan ta’minlanishi bundan keskin farq tciladi. Orolchalarga keluvchi arteriyalar sinusoid kapillyarlarga tar-moqlanadi. Sinusoid kapillyarlar endoteliy hujayralarida «fenestrlar (teshikchalar) ko’p, bazal membranasi o’ta yupqa bo’- ladi. Bu esa modda almashinuvini osonlashtiradi. So’nggi vaqt-larda olingan ma’lumotlar me’da osti bezi shirasi ajralishi- 221- rasm. Atcinoinsulyar hujayraning elektron mikrofotografiyasi. x 37.500_ 1 - zimogen donachalar; 2 - endskrin sekret donachalari; 3 - donador endoplazmatik to’r : 4 - mitoxondrnyalar. ning tezlashishi, uning qon bilan taminlanishining ortishi bilan birga borishini ko’rsatadi. Me’da osti bezi bo’laklarida tomirlarning darvoza (portal) sistemasi mavjud degan fikrlar ham bor. Bu fikrga ko’ra olib keluvchi arteriola avval pankreatik orolchalar kapillyarlariga tarmoqlanadi, so’ngra ular olib chiqaruvchi arteriolaga yig’ila-di, undan esa ekzokrin qism atcinuslarini qon bilan ta’min-lovchi yangi (ikkilamchi) kapillyarlar to’ri boshlanadi. Me’da osti bezidan oqib chiqadigan venoz qon darvoza venasiga quyi-dadi. Me’da osti bezi ning limfa sistemasi atcinuslar va orolcha-lar atrofidagi kichik limfa kapillyarlaridan boshlanadi va yirik limfa tomirlariga birlashib, regionar limfa tugunlar-ga quyiladi. Innervatciyasi. Me’da osti bezi parasimpatik va simpatik nerv sistemalari bilan juda boy ta’minlangan. Vegetativ nerv sistemasi tarmoqlari, masalan, adashgan nerv, yuqori qorin va quyoshsimon chigal tarmoqlari me’da osti bezi atrofida chigal-lar hosil qiladi. Bu chigalning ko’pgina tarmoqlari qo’shni duo- denal jigar, me’da chigallari va boshqa chigallar bilan bog’lan-' gan holda bo’ladi. Adashgan nerv impul’slari ta’sirida me’da osti bezidan shira ajralishi ko’payibgina kolmasdan, balki fermentlarning sintezlanishi ham oshadi va tezlashadi. Orolcha hujayralari ekzokrin hujayralardan farqlanib, nerv tolalari va ularning oxirlariga o’ta boydir. SHuning uchun ham ularni neyroinsulyar kompleks deb ham yuritiladi. Me’da osti bezi ga simpatik nervlar katta va kichik qorin nervi tarkibida kirib keladi. Katta qorin nervi ta’sirlansa, me’da osti bezidan sekret ajralishi kamayadi. Xuddi shuningdek, simpatik nerv sistemasi mediatori (adrenalin, noradrenalin) ta’sirida ham sekretciyaning tormozlanishi kuzatiladi. Effs-rent tolalardan tashqari, bo’laklar orasidagi biriktiruvchi to’qimada ko’pgmna efferent nerv oxirlari (Fater - Pachini nerv oxirlari) uchraydi. Regeneratciyasi. Me’da osti bezi hujayralarining mitotik aktivligi juda past, shuning uchun hujayralarning fiziologik yangilanishi asosan hujayra ichi regeneratciyasi bilan boradi. Me’da osti bezining reparativ regeneratciyasi esa regeneratcion tipertrofiya tarzida o’tadi. Me’da osti bezida reparativ rege-«eratciya regeneratcion gipertrofiya tipida o’tadi. Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991

Похожие

Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari
Hujayra organellalari
Epiteliy to`qimasi epiteliy to`qimasining umumiy xarakteristikasi va klassifikatsiyasi
Yutqin
Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi