Илми баён ташбеҳ ва унинг турлари - Валеология - Рефераты

Илми баён ташбеҳ ва унинг турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110 KB

Илми баён ташбеҳ ва унинг турлари Режа: 1. Илми баён. 2. Ташбеҳ. 3. Ташбеҳнинг турлари.

1. Илми баён. Илми баён соҳасида биринчи китобни Абу Убайда Маъмар ибн ал- Мусанний таълиф этган. Асарларини номи «Мажозул Қуръон» бўлиб, унда баён илмининг йўналишларини ўзига хос равишда белгилаб берганлар. Шундан сўнг бошқа олимлар ҳам бу соҳада китоб ва рисолалар битдилар. Аммо биринчи бўлиб уни тартибга солган, бу илмга хос усулни ва қонун-қоидаларни жорий этган зот имом Абдулқоҳирдирлар. Раҳматуллоҳи алайҳим ажмаъин! Баённинг луғавий маъноси اﻟـﻜـﺸـﻒ واﻹﯾـﻀـﺎح кашф қилиш, изоҳлаш, очиш, ёритиш, маълум-машҳур, тушунарлик қилишдир. ﯾﻌـﺮف ﺑﮫ إﯾـﺮاد اﻟﻤـﻌـﻨﻰ اﻟﻮاﺣـﺪ ﻓﻰ ﺗﺮاﻛـﯿﺐ ﻣـﺘـﻔـﺎو ﺗﺔ ﻓﻰ وﺿـﻮح اﻟﺪﻻﻟﺔ ﻋﻠﯿﮫ ﺑﻤـﻌـﻨﻰ اﻟﺘـﻌـﺮﯾﻒ ﮫـﻮ ﻋـﻠﻢ أن ﯾﻜـﻮن ﺗﺮﻛـﯿﺐ أوﺿﺢ ﻓﻰ اﻟﺪﻻﻟﺔ ﻣﻦ ﺗﺮﻛـﯿﺐ آﺧـﺮ Баён илми – бир маънони турли таркиб, яъни гапни бошқача кўринишларда келтириб чуқур ва кенгроқ, мақсадга кучлироқ, яққол ва аниқроқ далолат қиладиган маъноларни олишни билдирадиган, бошқасига қараганда пухтароқ маъноларни ворид қилиш, келтиришни ўргатадиган илмдир. Бирор маънони кучлироқ, мукаммалроқ қилиб ифодалаш мақсадида турли лафзлар ва маънолар билан келтириш услубларини ўргатадиган илмни илми баён дейилади. Бунда ўша маънони кенгроқ, аниқроқ ва маънилироқ қилиб келтиришга эришилади. Эшитувчи ҳам мақсадни тўғри тушунади. Шубҳасиз, бу илмнинг мақсадларидан бири эшитувчига ирода қилинган мақсадни, у хабар ёки дил изҳори бўлсин, чиройли суратда етказишдир. Мисоллар орқали таърифни аниқроқ англаш мумкин бўлади. اﻟـﺠـﻮد саховат, очиқ қўллик маъноларини англатади. Масалан, бир кишини сахийлигини билдирмоқчи бўлсак, сахийлигини бирон нарсага ўхшатиш ёки ўхшатишдан ҳам кучлироқ қилиб ифодалаб билдириш мумкин. Бундан ҳам ғаройиброқ бўлсин десак, киноя билан билдириш мумкин бўлади.

Ўхшатишни балоғат атамаларида ташбеҳ, ундан кучлироқ ифодани мажоз ёки истиора дейилади. Балоғат фанидаги киноя эса, сўз ёки гапни ҳақиқий ва кўчма маъноларини баробар тушуниш имкони бўлган ҳолатга айтилади. Энди ушбу гапнинг турлари воситасида اﻟـﺠـﻮد маъносини қандай кучлироқ ва аниқроқ ифодаланиши билан танишамиз: 1. Ташбеҳ — ўхшатишга кўра сахийни زﯾـﺪ ﻛ ﻻﺒـﺤـﺮ ﻓﻰ اﻹﺿﺎﻓـﺔ Зайд меҳмоннавозликда денгиз кабидир,- деб ифодалаш мумкин. Денгизнинг кенглиги, бағрида кўп махлуқотлар яйраб яшаши, денгиз инсонга қанчалик беминнат хизмат қилаётгани, ўзидаги дурру марварид, турли балиқлари ва ўсимликлари билан инсонни боқаётгани, бой-бадавлат қилаётгани денгиз мислсиз сахийлик тимсолидир. Шунинг учун ҳам, сахий кишиларни денгизга, яъни денгизнинг ана шу сахийлигига ўхшатадилар. Юқоридаги мисолда Зайдни жуда ҳам сахий, меҳмонларга нисбатан қўли очиқ, бағрикенглигини ишора қилиб, اﻹﺿﺎﻓـﺔ زﯾـﺪ ﻛ ﻻﺒـﺤـﺮ ﻓﻰ Меҳмондорчиликда Зайд денгиз кабидир, - дейиш билан اﻟـﺠـﻮد саховат, очиқ қўллик маъносини чиройлироқ ва комилроқ ифодалашга эришилди. 2. Истиора, ўхшатишдан кўра اﻟـﺠـﻮد саховат, очиқ қўллик маъносини кучлироқ ифодалаш мумкин: أﻗـﺮا نﮫ ﯾـﺪاﻋـﺐ ﻓــﺮس ﻋـﻠﻰ ﺑـﺤـﺮ ًا رأﯾـﺖ Қариндондошларига (ҳазл-мутойиба қилаётган) ёрдам илигини тутаётган денгизни от устида кўрдим. Ушбу мисолда ҳам, اﻟـﺠـﻮد саховат, очиқ қўллик маъноси чуқурроқ ифодаланди. Чунки, ҳақиқий денгиз от устида бўлиши амри маҳол, бўлиши мумкин бўлмаган. Ана шунинг ўзи денгизнинг ўз маъносида эмаслиги билдиряпти. Бу гапдаги денгиз сахий, жувонмард киши маъносида истиора бўляпти, яъни кўчма маънода ишлатиляпти. Бу билан унинг сахийлигини бешубҳа тасаввур қилиш, балки ҳақиқатда ҳам саховатини кенг ёзган денгиз турибди, дейиш мумкин бўлди. 3. Кинояга кўра, яна ҳам чуқурроқ келтириб, сўз қудратини нақадар сеҳрли эканини кўриш мумкин. Кинояда гап ёки калиманинг кўчма ва ҳақиқий маънолари биргаликда тушуниш жоиз. Гап нима ҳақида экани,

унинг сиёқи қайси маънода эканини аниқлаб беради. زﯾـﺪ ﻛـﺜـﯿـﺮ اﻟـﺮﻣﺎد Зайд кули кўп кишидир. Бу гап Зайднинг сахийлигига киноядир. Чунки, ўтин кўп ёққани учун кулининг кўпайиб кетишини ҳам тушуниш мумкин. Аммо ўтинни таом тайёрлаш учун ёқилади, унинг кулини кўплиги кўп таом тайёрлангани сабаблидир. Кўп таомни албатта, бир ўзи эмас, балки кўпчилик билан тановул қилиниши керак, яъни меҳмонларнинг кўплигига ишора бўляпти. Меҳмонлар келиб турадиган хонадон соҳиби эса, шубҳасиз, қўли очиқ ва саховатли эканига ишора ҳисобланади. Кўриб турганингиздек, اﻟـﺠـﻮد саховат, очиқ қўллик маъноси ўзига хос кучли ва чуқур ифодани касб этди. Шунингдек, اﻟـﺠـﻮد саховат калимаси маъносидан бошқа кўплаб маъноларни мана шундай бошқа лафзлар билан келтириб, ўзининг маъносидан кўра кучлироқ, мақсадни аниқроқ билдириб берадиган услубларда ишлатиш илми баёнда ўрганилади. Ҳосил бўлган тушунча мустаҳкам бўлиши учун اﻟـﺸـﺠـﺎﻋـﺔ калимасини шижоатли, довюрак каби маъноларини ташбеҳ, истиора ва киноя усулидаги ифодасини кўриб чиқамиз. 1. Ташбеҳга кўра: زﯾــﺪ ﻛـﺎﻷﺳـﺪ ﻓﻰ اﻟـﺸـﺠـﺎﻋـﺔ Зайд шижоатда шердекдир. Шижоат қайд этилмаса ҳам мақсад ҳосил бўлади. Чунки, زﯾــﺪ أﺳــﺪ Зайд шер деб айтилса ҳам, эшитувчи гап Зайднинг шижоати ҳақида эканини дарҳол англайди. Аслида ҳам, шер шижоат тимсолидир. Инсон ўз ҳақ-ҳуқуқини шердек важоҳат билан талаб қилиб, унга қўрқмасдан курашадиган бўлса, уни тўғридан тўғри шерга ўхшатиш адабиётларда ҳам, халқ оғзаки нутқида ҳам кўп учрайди. Ҳайвонат оламининг подшоси бўлган шер ўзининг шижоати ва довюраклиги билан кишиларни лол қолдиргани сир эмас. Ҳазрати Али ﻛـﺮم ا ﷲ وﺟـﮭﮫ ни Асадуллоҳ – Аллоҳнинг шери деб лақаб олганлари ҳам бежиз эмасдир. Демак, оддий қилиб, “У шижоатли, жасурдир”,- деб қўйгандан кўра, уни шерга ўхшатиш анча таъсирли ва мақсадга яқинроқ бўлади. 2. Истиорага кўра اﻟـﺸـﺠـﺎﻋـﺔ шижоатли, довюрак лафзи маъносини бундай келтириш мумкин: رأﯾـﺖ أﺳـﺪا ﯾـﺨـﻄـﺐ اﻟـﻘـﻮم ﻋـﻠﻰ اﻟـﻤـﻨـﺒـﺮ Минбарда

халққа гапираётган шерни кўрдим. Зеро, ҳақиқий шер гапирмайди. Ёввойи йиртқич ҳайвон, одамларни бир зумда ғажиб, бурдалаб ташлаши аниқ. Мана шу сифатлар гапдаги шер ҳақиқий эмаслигини, балки унинг сифатидаги одам эканини маълум бўлади. Шерга шижоатли, довюрак кишилар доим ўхшатилаган. Ушбу ўринда ҳам нотиқнинг жуда журъатлик ва қўрқмас эканига ишора қилиняпти. “Нотиқ шижоатли, довюрак экан”,- дегандан кўра, уни тўғридан-тўғри “шер” деб айтиш, اﻟـﺸـﺠـﺎﻋـﺔ шижоатли, довюрак маъносини янада таъсирли ва кучлироқ ифодаланди. 3. Киноя услубида اﻟـﺸـﺠـﺎﻋـﺔ шижоатли, довюрак маъносини бундай келтириш мумкин: زار نﺎ أﺑـﻮ اﻟـﺤـﺮب Бизникига Абу Ҳарб келди. Ҳарб уруш, жанжал, жангу жадал маъносида ишлатилади. Абу деган куняни унга қўшиб айтилса, сўзма-сўз маъноси - “Жанг, урушнинг отаси” бўлади. Жангчи ва урушқоқ кишида биринчи кўринадиган хислат жасурлиги, довюраклиги, ҳақ учун шижоати бўлади. Ана шундай фазилатли кишига одатда, Абулҳарб деб ном берилади. У ҳаётда ҳақиқат ва адолат, ўз ҳақ-ҳуқуқи учун қўрқмасдан курашадиган, ишига пишиқ, мақсадидан қайтмайдиган, ҳаққини фойдасига ҳал қила оладиган киши экани сир эмас.

6. Ташбеҳ. Ташбеҳнинг луғавий маъноси ўхшатишдир. Истилоҳда бундай эътироф этиш мумкин: أﻣـﺮ ﺑـ أﻣـﺮ ﻓﻰ ﻣـﻌـﻨﻰ ﻣـﺸـﺘـﺮك ﺑـﯿـﻨـﮭـﻤﺎ ﺑﺈﺣـﺪى أداو ﺎﺗاﻟﺘـﺸـﺒـﯿـﮫ ﻟـﻔـﻈﺎ أو ﺗـﻘـﺪﯾﺮا اﻟـﺘـﺸـﺒـﯿـﮫ ﮫـﻮ إﻟﺤﺎق ﻟ ِ ـﻐـﺮض Ташбеҳ мақсад учун бирон ўхшатиш воситасини лафзи билан келтирган ҳолда ёки тақдиран қолдириш билан маънода ўзаро шериклиги бўлган бир амрни бошқасига ёпиштиришдир. Демак, Илми баён олимлари наздида ташбеҳ қилиш, яъни ўхшатишни келтириш учун энг аввало ўхшатишдан бирон мақсад бўлиши керак. Ўхшатилаётган лафзлар ўзаро бирон маънода шерик, яъни бир-бирига мос келиши керак. Яна бир шарти лафзи билан ёки тақдирда келтирилган ўхшатиш лафзини ўрни бўлиши лозим. Ушбу шартлар чиройли ва мукаммал бажарилса, ўхшатиш ҳам чиройли ва ўринли чиқади. Таърифдаги ўзаро ўхшатилаётган биринчи амрни мушаббаҳ – ўхшатилган, иккинчисини мушаббаҳ биҳ – ўхшатилмиш ва ўртадаги муштарак, бир-бирига мувофиқ келган маънони важҳуш шабаҳ – ўхшатиш важҳи, жиҳати дейилади. Масалан: اﻟـﻌـﻠـﻢ ﻛ ﻻﻨـﻮر ﻓﻰ اﻟـﮭـﺪاﯾـﺔ Илм ҳидоятда нур кабидир. Бу мисолда اﻟـﻌـﻠـﻢ - мушаббаҳ, яъни ўхшатилган, اﻟـﻨـﻮر - мушаббаҳ биҳ, яъни ўхшатилмиш, ﻓﻰ اﻟـﮭـﺪاﯾـﺔ лафзи – важҳуш шабаҳ, ўхшатиш важҳи, اﻟـﻜـﺎف ҳарфи – одоти ташбеҳ, ўхшатиш воситасидир. Бу ташбеҳдан мақсад илмни улуғлигини билдириш, ёруғликда тўғри йўлни топиш қандай бўлса, илм билан ҳам тўғри йўлга шунчалик аниқлик билан эришиш мумкинлигини исботлашдир. Ташбеҳнинг таърифидан уни арконлари тўртта экани маълум бўлди: 1. Мушаббаҳ – ўхшатилган; 2. Мушаббаҳ биҳ – ўхшатилмиш. Ушбу икки арконни اﻟـﻄـﺮﻓﺎن тарафони, яъни аслида, ﻃـﺮﻓﺎه أى اﻟـﺘـﺸـﺒـﯿـﮫ ташбеҳнинг икки

тарафи ҳам дейилади. Чунки, шу икки асосий аркон мавжуд бўлса, ташбеҳ ҳосил қилиш мумкин бўлади; 3. Важҳуш шабаҳ – ўхшатиш важҳи, яъни ўртадаги муштарак, бир-бирига мувофиқ келган маънонинг лафзи; 4. Одоти ташбеҳ – ўхшатиш воситаси.

Ташбеҳнинг асосий маъносини ифодалайдиган, ўхшатиш борлигини билдирадиган бу икки арконни тарафайн дейилишининг бир сабаби: шу икки арконнинг ўзи ташбеҳ ясашга кифоялигидир ва фақат иккови мавжуд бўлсагина ташбеҳ ҳосил қилиш мумкин. Икковидан бири топилмаса, ташбеҳ ясаш мумкин бўлмайди. Ташбеҳ арконларининг эътибори билан бир неча қисмларга тақсимланади.

7. Ташбеҳнинг турлари. Ташбеҳ мушаббаҳ ва мушаббаҳ биҳ – тарафайннинг эътибори билан уч қисмга бўлинади. ﻣـﺤـﻤـﺪ ﻛـﺴـﺒـﺤﺎن Муҳаммад Субҳон (араб фусаҳолари, сўзамолларидан бири) кабидир. Бунда Муҳаммад лафзи мушаббаҳ, Субҳон эса мушаббаҳ биҳдир. Тарафайннинг ҳиссий ёки ақлий бўлиши, муфрадлиги ёки мураккаблиги, бир гапда бир неча ташбеҳларни келтириш услублари ҳақидаги қисмлари бор. Чун алиф то сарв-и ман афканд кокул бар қафо, Шуд чу дол аз бор-и ишқаш ошиқонро қад дуто. Сарвим мани кокилин ташлаб ортга алифдек турди, Анингки, юкидин ошиқлар қадди долдек букилди. Ушбу форсий байтда ҳам ташбеҳ моҳирлик билан келтирилган. Шоир ошиқни қоматини алиф каби савлатлик қилиб, маъшуқлари эса ишқ юкидан қоматлари дол ҳарфидек букилиб қолганини чиройли ифодалаган. Биринчи қисм. Ташбеҳ тарафайннинг ҳиссий ёки ақлий бўлишига қараб тўрт турга бўлинади. اﻷ ﻮﻟأن ﯾﻜﻮن ﻃﺮﻓﺎه ﺣﺴ ّﯿّﺒﻦ Биринчи турига кўра, ташбеҳнинг ҳар икки асосий бўлаги, яъни тарафайн ҳис, сезги аъзолари билан идрок этиладиган нарсалар бўлишидир. Инсонни бешта ҳиссий туйғулар бор ва улар – кўриш, эшитиш, ушлаш, ҳидлаш ва таъм билиш ҳисобланади. Иккинчи қисм. Ташбеҳ тарафайннинг муфрад – бир лафздан иборат бўлиши ва мураккаб – икки ундан зиёда лафзлардан тузилган бўлишига қараб яна тўрт турга бўлинади. اﻷ ﻮّﻟأن ﯾﻜﻮن ﻃﺮﻓﺎه ﻣﻔﺮدﯾﻦ Биринчиси тарафайннинг муфрад бўлишидир. Мушаббаҳ ва мушаббаҳ биҳнинг бир калимадан иборат бўлиши, яъни муфрадлиги икки хил бўлади: мутлақ муфрад ва муқайяд муфрад. Мутлақ деганда умуман бир дона калимадан иборат бўлиши тушунилади. Муқайядлиги – қайд этилганлиги эса, мавсуф-сифат, изофа, ҳол, зарф ва бошқа шу кабилар билан бўлади. Муқайяд бўлиши билан бир неча калима

битта маънони англатиш мақсади учун ишлайди. Шунинг учун, бир неча калималардан тузилган бўлса ҳам, муфрад ҳисобланади. Учинчн қисм. Бир жумлада икки ва ундан зиёда ўхшатиш келтириш ҳолатларига қараб, ташбеҳ тўрт турга бўлинади. Улар — малфуф (ўралган), мафруқ (ажратилган), тасвия (тенглаштирилган), жамъ (тўпланган) турлари бўлиб, қуйида улар билан танишамиз:

АДАБИЁТЛАР: 1. Жалолиддин Муҳаммад ибн Абдурраҳмон Қазвиний. Талхисул- мифтаҳ. Алмактабат ул-асрийя. Байрут 2008 й. 2. Али Муҳаммад Ҳасан. Асрор ул-баён. Қоҳира 2005 й. 3. Шарифов З. Балоғат фанидан маърузалар матни. – Т.: Мовароуннаҳр, 2002. – 111 б. 4. Абдул-Ҳаким Ҳасан Наънаъ. Ал-Манор. Ал-Азҳар. Миср. 1991 й. 5. Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского, введ. и примеч. – М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1994. – 238 с.: ил .

Похожие

Балоғат илми ва унинг шаклланиши

Илми маъоний

Фасоҳат ва балоғат

Саломатликни яхшилашнинг рационал усуллари

Валеология − саломатлик ва соғлом ҳаёт тарзи ҳақидаги таълимот