Валеология − саломатлик ва соғлом ҳаёт тарзи ҳақидаги таълимот - Валеология - Рефераты

Валеология − саломатлик ва соғлом ҳаёт тарзи ҳақидаги таълимот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Валеология − саломатлик ва соғлом ҳаёт тарзи ҳақидаги таълимот Олий ўқув юртида тарбиянинг энг муҳим вазифаси − ташки - лотчилик ва ижтимоий - сиёсий ишларга лаёқатли , раҳбарлик ва мураббийлик билиятига га юқори малакали мутахассисларни тайёрлашдир . Олий ўқув юртида явий жараён кўп қиррали бўлиб , ғоявий - сиёсий , маънавий , касбий , меҳнаттик , ҳуқуқий ва валеологик йўналишларини ўз ичига олади . Жисмоний тарбия , алеологиянинг таркибий қисми сифа - тида , саломатликни мустаҳкамлашга , ўқув жараёни унумдорлигини оширишга ёрдам беради , жисмоний маданият элементларини шакллантиради . Битирувчиларнинг ижтимоий - касбий вазифаларини бажариш даражаси , уларнинг жисмоний етуклиги , гавда тузилиши , жисмоний тайёргарлиги , саломатлигининг аҳволи , ишга лаёқат - лигига боғлиқ бўлади . Мустаҳкам саломатлик − жисмоний машқлар билан мунта - зам шуғулланиш , соғлом ҳаёт тарзини олиб боришнинг натижаси бўлиб , ўқув ва меҳнат фаолияти унумдорлигининг асосидир . 1- жад - валда инсон валеологиясининг тузилиши акс эттирилган . 1.1. Валеологиянинг асосий тушунчалари « Валеология » лотинча сўз бўлиб , aloe-« саломатлик », « соғлом бўлиш » маъносини англатади . Бу атамани биринчи бўлиб К . И . Брехман (1987) йилда киритди . Валеология фан ва ўқув предмети сифатида кенг эътибор қозонмоқда . Дарслик муалифларидан бири В . Н . Вайнер (2001) нинг ик - рича « Валеология » олий ўқув юртларида асосий ўринлардан бирини эгаллайди . Валеология - инсон саломатлиги , уни мустаҳкамлаш йўллари , аниқ шароитларда инсон ҳаётий фаолиятини шакллантириш ва сақлаш ҳақидаги билимларнинг фанлараро йўналишидир . Ўқув фани сифатида у инсон саломатлиги ва соғлом ҳаёт тарзи ҳақидаги билимлар мажмуасини ташкил этади . Валеологиянинг марказий муаммоси - индивидуал саломат - ликка муносабат ва шахсни индивидуал ривожлантириш жараёнида саломатлик

маданиятини тарбиялашдир . Валеология предмети - индивидуал саломатлик ва инсон саломатлиги заҳиралари, шунингдек соғлом ҳаёт тарзи демакдир. Валеологиянинг турли касалликларнинг олдини олишни тавсия этувчи профилактик медицинадан асосий фарқи ҳам шунда. (В.Н. Вайнер, 2001). 1.2. Валеология предмети Валеология организм тузилиши ва вазифалари, унинг ҳаракат имкониятлари, жисмоний ҳолатини такомиллаштириш, саломат-ликни сақлаш ва яхшилаш, соғлом ҳаёт тарзи бўйича билим ва кўникмаларни тизимини ўрганиш, мунтазам жисмоний машқларни бажаришга эҳтиёжини мустаҳкамлашга йўналтирилган фаолият сифатида кўриб чиқилади. Шу муносабат билан инсоннинг жисмоний ривожланиши ҳақидаги педагогик қонунларни тадқиқ этиш, у асосда ҳар томонлама етук инсонни шакллантириш бўйича махсус педагогик тарбия жараёни назарияси ва методикасини аниқлаш валеология фанининг предмети ҳисобланади. Ўқитувчиларнинг талабаларда соғлом ҳаёт тарзи кўникма- ларини шакллантириш, уларни саломатлик ва жисмоний етукликни асраш ва яхшилаш бўйича билим ва кўникмалар билан қуроллан-тиришга йўналтирилган педагогик фаолияти валеология фанининг объекти ҳисобланади. Жисмоний етукликка интилиш деганда инсонни турли ҳаётий шароитларга оптимал мослашувини таъминловчи ва фаол ижодий турмуш, ўқув ва келажакдаги меҳнат фаолияти, ҳаётдаги ўрнининг манбаси ҳисобланувчи жисмоний ҳолати, жисмоний ва функционал тайёргарлиги, гавда тузилиши ва жисмоний ривожланишини яхши-ловчи педагогик жараён тушунилади. 1.3. Валеолгиянинг бошқа фанлар билан алоқаси Валеология анатомия, физиология, психология, социология, фалсафа, математика, кибернетика ва бошқа фанлар билан чамбарчас боғлиқдир. Валеологиянинг юқорида қайд этилган фанлар билан боғлиқлиги ҳақида кейинроқ аниқ вазифаларини баён этишда сўз юритилади. Ҳозир эса бу муаммонинг айрим умумий масалаларига тўхталиб ўтиш жоиз. Жисмоний тарбиянинг энг асосий вазифаси инсон саломат-лигини асраш ва яхшилашдир. Шу муносабат билан инсон саломат-лиги тиббий-педагогик

тадқиқотларнинг объекти бўлиши лозим. Бу ерда жисмоний ривожланиш, гавда тузилиши, юрак-қон тизими-нинг ишлаши, жисмоний тайёргарлик ва жисмоний аҳвол саломат-ликнинг таркибий элементлари эканлигини қайд этиш муҳим. Шунинг учун инсонни бошқариш ва унинг жисмоний етуклигига эришиш учун жисмоний тайёргарликни қатор кўрсаткичлар (жисмоний ривожланиш ва гавда тузилиши, жисмоний ва функ-ционал тайёргарлик) бўйича комплекс баҳолаш керак. Олинган тўлиқ маълумотлар асосида инсон саломатлиги даражасини аниқлаш мумкин. Шуни айтиб ўтиш керакки, жисмоний комил-ликка эришиш жараёнини индивидуаллаштириш учун инсоннинг шахсий хусусиятларини билиш керак. Бунинг учун турли психологик тестлар ( Кеттол, Айзенк, Стреляу, Пейсахов, Габдреева тестлари)дан фойдаланиш мумкин. Тиббий педагогик ва психо-логик тадқиқотлар маълумотларини комплекс ҳисобга олиш жисмоний ҳолат ҳақида объектив ахборот олиш соғломлаштирувчи жисмоний тарбиянинг турлари ва усулларини аниқлаб олиш имконини беради. Юқорида баён этилганлардан шундай хулосага келишимиз мумкин. Педагогик тадқиқотлар, тиббий текширишлар ва ахборот таъминоти усуллари қўлланилган комплекс маълумотлар қуйидаги масалаларни ҳал этишда ёрдам беради: 1. Жисмоний аҳволни аниқлаш. 2. Жисмоний ривожланиш, жисмоний ва функционал тайёр-гарликни баҳолаш. 3. Инсоннинг жисмоний етуклиги динамикасини аниқлаш. 4. Соғломлаштиришнинг эффектив усулларини аниқлаш. 5. Етукликка эришиш жараёнини режалаштириш тизимини ўрганиш. 6. Жисмоний етукликка эришишни индивидуаллаштириш.

7. Жисмоний машқлар билан мустақил, мунтазам, амалий шуғулланишга эҳтиёжни ривожлантириш. 8. Ўз-ўзини назорат қилиш усулларига ўргатиш ва ҳ.к. Инсоннинг жисмоний етуклиги ҳақида маълумот педагогик, тиббий-биологик ва психологик кўрсаткичлар билан боғлиқликда кўриб чиқилиши керак, бу жисмоний аҳволни объектив бошқариш имконини беради. Педагогик кўринишларни сон жиҳатдан таҳлил қилишда математик статистикадан фойдаланилади. Математик статистика жисмоний етукликка эришиш ва жисмоний тарбиянинг объектив қонунларини ўрганишнинг эффектив усулларидан биридир. Жисмоний етукликка эришишнинг эффектив соғломлаш-тирувчи воситаларини аниқлаш учун жисмоний ривожланиши,гавда тузилиши ва жисмоний, функционал тайёрлиги кўрсаткичларининг коррелацион боғлиқлигини аниқлаш керак. Ёшларнинг жисмоний етукликка эришишининг илмий асос-ланган воситаларини аниқлашга бундай ёндашув оғломлаштириш профилактика ишларини эффектив режалаштириш ва машқларни тўғри танлаш имконини беради. 1.4. Валеологиянинг вазифалари Валеологиянинг асосий вазифалари: 1. Инсон саломатллиги ва соғлиқ резервларини тадқиқ этиш ва сон жиҳатдан баҳолаш. 2. Соғлом ҳаёт тарзига йўналтириш. 3. Инсон саломатлиги ва соғлиқ резервларини соғлом ҳаёт тарзига йўналтириш орқали сақлаш ва мустаҳкамлаш. Жисмоний етукликка эришиш - саломатликни асраш ва мус-таҳкамлашдир, шундай экан соғломлаштириш таълим ва тарбиявий масалаларни ҳал этади. Инсонларда юксак ахлоқий-сиёсий сифатларни шакллан-тириш, мустаҳкам

интизом кўникма ва одатларини ҳосил қилиш валеологиянинг тарбиявий вазифаларига киради. Жисмоний тарбия педагогик жараён сифатида ҳар томонлама таълим-тарбиявий таъсир кучига эга. Жисмоний тарбиянинг ўзига хос вазифаси куч, тезлик, чидам-лилик, чайирлик, чаққонлик каби сифатларни тарбиялашдир. Бу вазифа ҳар томонлама комил шахсни тарбиялаш билан чамбар-час боғлиқдир. Соғломлаштирувчи профилактик таълим - бу турли ка-салликлар тарқалишининг олдини олувчи махсус билимлар ва кўникмаларнинг бир тизимга солинган мажмуасидир. Соғломлаштирувчи жисмоний тарбия жараёнида ҳал қилини-ши лозим бўлган таълим вазифалари ҳаётий муҳим, профессионал спорт амалий ҳаракатларига ўргатиш ва соғлом ҳаёт тарзи кўникма-ларини тарбиялашни ўз ичига олади. Шунингдек, соғломлашти-рувчи жисмоний тарбия назарияси ва методикаси асосларини ўрганиш ҳам таълим вазифаларидан бири ҳисобланади. Амалда мустаҳкамланган билимлар асосида соғломлаштирувчи жисмоний машқлар билан мунтазам шуғулланишнинг фойдаси ва заруриятига ишонч шаклланади. Саломатликни мустаҳакамлаш, танани чиниқтириш, унинг турли касалликларга қаршилигини ошириш бу педагогик жараённинг соғломлаштирувчи вазифалари ҳисобланади. Соғлом-лаштирувчи вазифаларнинг муваффақияти жисмоний машғулот-ларнинг соғломлаштирувчи педагогик принциплари талабларига риоя қилишга боғлиқдир. Соғломлаштирувчи жисмоний тарбия бўйича амалий машғулотларда ўқувчиларнинг жисмоний ривожла-ниши билан боғлиқ муҳим масала ҳал этилади. Жисмоний ривожланиш деганда организм шакли ва функ-циялари етилишининг педагогик жараёни тушунилади. Жисмоний ривожланиш инсон кучи етилаётган пайтда, шунингдек, унинг саломатлигида махсус ташкил этилган тарбия таъсири остида рўй бераётган сифат ўзгаришларни ўз ичига олади. Бу маънода у жисмоний тарбиянинг натижаси сифатида кўриб чиқилади. Жисмоний етуклик шахсни жисмоний тарбия воситалари

ёрдамида шакллантирувчи педагогик жараён натижасидир. Таълим бериш - юксак ишчанлик қобилиятини тарбиялаш, саломатликни асраш ва мустаҳкамлаш, соғлом ҳаёт тарзига йўналтириш учун керак бўладиган билим ва кўникмалар билан ёшларни қуроллан-тиришдир. 1.5. Валеологиянинг тадқиқот усуллари Ҳозирги вақтда педагогик тадқиқотлар турли усуллар ёрдамида амалга оширилади. Уларга қуйидагилар киради: педа-гогик кузатиш, педагогик эксперимент, илғор педагогик тажри-баларни ўрганиш ва ўзлаштириш, тадқиқотнинг ижтимоий усул-лари (анкета, рейтинг), математик статистика усуллари, педагогик ғояларни назарий таҳлил қилиш усули ва жисмоний ривожланишни баҳолаш усуллари. Ҳар бир усул моҳиятини қисқача кўриб чиқамиз. Жисмоний аҳволни ахборот технологиялардан фойдаланиб баҳолаш усули: жисмоний аҳвол бўйича маълумотларнинг юрак ритми мониторининг; интерфейс ва дастурий таъминотнинг; танадаги ёғ массалари тарози-анализаторларининг телеметрик компьютер комплекси тизими. Педагогик кузатув усули. Педагогик кузатув – ўқув-тарбия-вий жараённи тадқиқотчи аралашивусиз ташкил этишнинг индиви-дуал усулларини баҳолаш ва режа асосида таҳлил этишдир. Педагогик кўринишларни ўрганиши тадқиқотчидан асосли маълумотларни қайд этиш, йиғиш ва таҳлил қилишни талаб этади. Кузатув назарий хулосалар чиқариш учун замин яратиб беради. Хулосалар, ўз навбатида, чуқурроқ таҳлил қилинади ва бошқа усуллар ёрдамида текширилади. Педагогик эксперимент. Бу ўқитувчиларнинг махсус ташкил этилган педагогик фаолияти бўлиб, у ўзининг олдиндан қўйилган мақсадларига эга. Бунда турли экспериментлардан фойдаланилади. Булар яратувчи - ўзгартирувчи, назорат қилувчи, табиий, наму-навий, лаборатория экспериментлардир. Тадқиқотнинг ижтимоий усуллари. (анкеталаш, рейтинг). Анкеталаш - бу стандартлаштирилган саволлар тизимига ёзма жавоб бериш йўли билан маълумотлар олиш усулидир. Рейтинг- инсоннинг ҳар томонлама тайёрлигини комплекс баҳолашдир.

Тадқиқотнинг математик усуллари. Педагогик кўринишларни сон жиҳатдан таҳлил қилиш учун математик статистикадан фойдаланилади. Педагогик ғояларни назарий таҳлил қилиш усули. У таълим ва тарбиянинг муҳим масалалари бўйича чуқур илмий хулосаларни умумлаштирибгина қолмасдан, унинг янги қонуниятларини топиш имконини беради. Шуни қайд этиш керакки, жисмоний тарбия, асосан, инсонни жисмонан ривожлантиришга йўналтирилган. «Жисмоний ривож- ланиш» деганда махсус ташкил этилган тарбия таъсирида инсон саломатлигини сақлаш ва мустаҳкамлаш жараёнида рўй бераётган сифат ўзгаришлар тушунилади. Шунинг учун жисмоний етуклик нафақат жисмоний тайёргарлик кўрсаткичлари, балки жисмоний ривожланиш, организмнинг функционал ва жисмоний аҳволи ҳақидаги маълумотлар билан ҳам белгиланади. Тарбиявий-соғлом-лаштириш жараёнини тўлиқ характерлаш учун ҳар бир педагог тиббий-биологик текширишлардан фойдаланиши керак. Жисмоний етукликка эришиш жараёнида жисмоний ривожланиш, гавда тузилиши, юрак-қон тизимининг функционал ҳолатини назорат қилиш лозим. Назорат ишлари шуғулланувчининг кучли ва заиф томон-ларини аниқлаш; қўлланилаётган жисмоний машқларнинг афзал-ликлари ва камчиликларини топиш; амалий машғулотлар режасини тузиш имконини беради. Назорат ишлари турли машқлар ёки тестлар ёрдамида ўтказилади. Назорат машқларини қўллашнинг аниқ тизими тестлаш дейилади. Назорат машқлари - айрим жисмоний сифатлар (куч, чидам, чаққонлик, чайирлик ва ҳ.з.) ёки жисмоний тайёргарликни аниқлаш мақсадида қўлланиладиган мазмуни, шакли ва бажа-рилиши шартлари стандартлаштирилган ҳаракатлардир. Назорат машқлари оддий жисмоний машқлар сифатида ҳам қўлланилиши мумкин. «Жисмоний ривожланиш» деганда организмдаги кучлар заҳирасини аниқловчи морфологик ва функционал хусусиятлар комплекси тушунилади. Инсоннинг жисмоний ривожланиш даражаси жисмоний машғулотлар характери ва имкониятларини белгиловчи муҳим омилдир. Айни пайтда

жисмоний ривожланиш жисмоний машқлар билан мунтазам шуғулланиш натижаси сифатида ҳам кўриб чиқилади. Жисмоний ривожланиш ҳақида маълумотлар антрометрик ўлчашлар ёрдамида амалга оширилади. Булар: ўпкаларнинг ҳаётий сиғими, ўнг ва чап билаклар, орқа мушаклар кучининг ҳаётий кўрсаткичлари ва ҳ.к. Гавда тузилишини ўрганишда Кетленинг вазн – бўй индекси, гавда тузилишининг пишиқлиги, семизлик, тананинг ёғ ва фаол массаси кўрсаткичларидан фойдаланилади. Юрак-қон тизимининг функционал ҳолатини тадқиқ этиш дозалаштирилган жисмоний юклама (30 сек ичида 20 марта ўтириб- туриш), Кверг индекси, Руфье синови ва ҳ.з. лар ёрдамида амалга оширилади. Жисмоний аҳвол тадқиқ этиш телеметрик компьютер комп-лекси, юрак уриши монитори, Л. Ивашенко тестлари, Е.А. Петрова, Г.А. Апанесенко, Л.А. Калинина методикаси ва инсон саломатлиги даражасининг кўрсаткичлари ёрдамида амалга оширилади. Тайёргарликни комплекс баҳолаш ёрдамида талаба шахсия-тини ҳар томонлама ўрганиш жисмоний камолотга эришиш ва ёшларни тарбия қилиш, саломатлик даражасини аниқлаш жараё-нини бошқаришнинг асоси ва валеология фанининг базасидир. 1.6. Саломатлик ва соғлом ҳаёт тарзи Мутахассисларнинг баҳо беришича аҳоли саломатлигининг 40-50% ҳаёт тарзига боғлиқ. Зарарли одатлар, нотўғри овқатланиш, алкоголь ва тамакини меъёридан ортиқ истеъмол қилиш, кўп ўтириш, стресс, атроф-муҳитнинг ифлослиги турли касалликларга (юрак-қон ва нафас олиш системаси касалликлари, ошқозон-ичак функцияларининг бузилиш ва ҳ.з.) олиб келиши маълум. (2- жадвал).

Похожие

Соғлом турмуш тарзи ва уни ташкил қилувчи қисмлар

Педагогик валеологиянинг фан сифатида ривожланиши

Гиёҳвандлик ва таксикамания

Инсон саломатлиги. соғлом ва касал организм ҳақида тушунча

Валеология курсининг тузилиши