Фасоҳат ва балоғат - Валеология - Рефераты

Фасоҳат ва балоғат

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Фасоҳат ва балоғат Режа: 1. Фасоҳат ва балоғатнинг луғавий ва истилоҳий маънолари. 2. Калима, калом ва сўзловчининг фасохати. 3. Калима ва сўзловчининг балоғати.

1. Фасоҳат ва балоғатнинг луғавий ва истилоҳий маънолари. Фасоҳат лафзи луғатда баён ва зоҳир, очиқ, аниқ қилиш маъноларини билдиради. Араблар бола тили чиқиб равон гапира бошласа болани тили – гапириши зоҳир бўлди маъносида أﻓﺼﺢ اﻟﺼﺒﻰ ﻓﻰ ﻣﻨﻄﻘﮫ -, дейдилар. Тонгда ёруғлик қоронғуликдан ажралса, أﻓﺼﺢ اﻟﺼﺒﺢ тонг, қоронғуликдан ёруғлик ажралди, зоҳир бўлди,- дейдилар. ھﺬا ﯾﻮم ﻣﻔﺼﺢ бу кун мусаффо, осмонда булут йўқ ҳамда أﻓﺼﺢ اﻟﻠﺒﻦ сут ёғидан ажралди, қаймоғи чиқди,- деб фасоҳат лафзини санаб ўтилган маъноларда ишлатадилар. Истилоҳда эса, муайян таърифи йўқ, лекин фасоҳат уч калиманинг бирига боғланиб келганда, таъриф келтириш мумкин. Балоғат олимлари наздида фасоҳат калима, калом ёки мутакаллим лафзларига боғланиб келади ва ўз ўрнида маъноларни аниқ, маълум-маъруф ва машҳур эканига далолат қилади. Бундан калиманинг фасоҳати, каломнинг фасоҳати ва мутакаллимнинг фасоҳати бўлишини билимиз. Фасоҳатнинг ўзини сўзамоллик, нотиқлик ва ҳатто ҳозиржавоблик, деб маъно берадилар. Балоғат илми эътибори билан эса, фасоҳат ҳар бир калима ва гап маъноларини ҳамда лафзларини ҳаммага тушинарлик, маълум ва машҳур қилиб келтириш ҳисобланади. Нотиқдаги бу сифатлар унинг фасоҳатини белгилайди. Шунинг учун араблар фасиҳ калима, фасиҳ калом ёки фасиҳ мутакаллим дейдилар. Балоғатнинг луғатдага маъноси اﻟﺒﻠﻮغ و اﻟﻮﺻﻮل «булуғ ва вусул» бўлиб, эришиш ва етишиш каби маъноларда ишлатилади. Араблар бирон киши мақсадларини чуқур ифодалаб, еткиза олса - ﺑﻠﻎ اﻟﺮﺟﻞ ﺑﻌـﺒﺎرﺗﮫ ﻛـﻨﮫ ﻣﺮاده дейдилар. Истилоҳий маъноси эса, калом ёки мутакаллимга сифат бўлишига қараб белгиланади. Демак балоғат, фасоҳат каби калимага сифат бўлмайди. Шунинг учун ﮫــﺬا اﻟﻜـﻼم ﺑـﻠﯿﻎ бу гап “балиғ”дир, ﻮھـﺬا اﻟﻤـﺘـﻜـﻠﻢ ﺑـﻠﯿﻎ бу нотиқ «балиғ»дир дейдилар. Лекин, бу калима «балиғ» демайдилар.

Каломнинг балоғати: ﮫـﻰ ﻣـﻄﺎﺑﻘـﺘﮫ ﻟﻤـﻘـﺘـﻀﻰ اﻟﺤﺎل ﻣﻊ ﺳﻼﻣـﺘﮫ ﻣﻦ اﻟﻌـﯿـﻮب اﻟﻤﺨـﻠـ ّﺔ ﺑـﻔـﺼﺎﺣــﺘﮫ ﺑـﻼﻏـﺔ اﻟـﻜـﻼم Фасоҳатлик бўлиш билан бирга гапнинг муқтазои ҳол - талаб қилинган шароитга мос келиши гапнинг етуклиги, балоғати дейилади. Ҳол - мутакаллимнинг шу гапни гапиришга ундаган ҳолат ва турткига айтилади. Муқтазо - тақозо, талаб ва ҳукм қилинган маъносида бўлиб, муқтазои ҳол гапни у ёки бу шакл ёки тартибда келтиришни талаб қилган ҳолатга айтилади. Соддароқ айтиш жоиз бўлса, гапни ана шундай тартибда келтиришга мажбур қилган ҳолат муқтазои ҳол бўлади. Мақташ, ёмонлаш, ўргатиш, ўрганиш, хабар бериш ва бошқа шу каби мақсадлар мазкур мазмунни ифодалайдиган гапларни келтиришни талаб қилади. Агар мақсаддан бошқа ёки талабга жавоб бермайдиган гаплар келтирилса, унда балоғатлик гап бўлмайди. Масалан, бир гуруҳ талабалари ўз устозларига мунтазир бўлсалар ва ҳозир мана шу эшикдан келадиган киши шу устоз экани кутилаётган бўлса, эшикка қараб ўтирган бир талабанинг “Келдилар”-, деган сўзи ҳаммага бирдек маълумдир. Чунки, кирган киши улар мунтазир бўлган ўз устозларидир. Шу билан бирга бу гап балоғатлик ҳам ҳисобланади. Агар бошқа киши кирса, “Келдилар”,- дейилиши балоғатли бўлмайди, балки балиғ бўлиши учун “Фалончи келдилар”,- дейилиши керак бўлади. 2. Калима, калом ва сўзловчининг фасохати. Калиманинг фасоҳати اﻟﻮﺿﻊ و اﻟﻐﺮاﺑﺔ اﻟﺤﺮ ﻮﻓ و ﻣﺨﻟﺎﻔﺔ : اﻟﺜﻼﺛﺔ ﺗﻨﺎﻓﺮ ﻣﻦ اﻟﻌﯿﻮب ھﻰ ﺳﻼﻣﺘ ھﺎ

: ﻓﺼﺎﺣﺔ اﻟﻜﻠﻤﺔ اﻟﺘﻌﺮﯾﻒ Калиманинг фасоҳати, яъни калима маъноларининг маълум машҳур ва тушунарлик бўлиши унинг учта айбдан саломат бўлишидир. Бу айблар: 1) Калима ҳарфларининг биридан безиши; 2) Калима машҳур вазн ва сарф қоидаларига мос келмаслиги; 3) Калимани соф араб тилида йўқлигидир. ﺗﻨﺎﻓﺮ اﻟﺤﺮ ﻮﻓ اﻟﻠﺴﺎن و ﻋﺴﺮ اﻟﻨﻄﻖ ﺑ ھﺎ ﯾﻨﺸﺄ ﻋﻨﮫ ﺛﻘﻠ ھﺎ ﻋﻠﻰ وﺻﻒ ﻓﻰ اﻟﻜﻠﻤﺔ : اﻟﺘﻌﺮﯾﻒ ھﻮ Калима ҳарфларининг бир-биридан безиши ( Танофур (ўзаро уйғун келмаслик)) калиманинг ўзидаги ҳолат бўлиб, талаффузни ва тилга қийин келишини туғдиради. Бу асосан калимадаги ҳарф махражларининг бирига жуда яқинлиги ёки бир махраждан экани сабаб бўлади. Шунинг учун товушларни меъёрга келтириб берувчи тил ҳарфларнинг ҳар бирини махражига бориб келишга улгурмайди. Натижада талаффуз қийин, тилга ҳам бу лафз оғирлик қилади. Танофур ( ўзаро уйғун келмаслик ) икки хил бўлади: қаттиқ – шадид, яъни талаффузи жуда қийин ва енгил – хафиф, бунда талаффузи кўп оғир ва қийин бўлмайди.

ﻣﺨﻟﺎﻔﺔ اﻟﻮﺿﻊ ﻣﺨﻟﺎﻔﺔ ﻟﻤﺎ ﺛﺒﺖ ﻋﻦ اﻟﻮاﺿﻊ ﺳﻮاء ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺨﻟﺎﻔﺔ ﻟﻠﻘﯿﺎس اﻟﺼﺮﻓﻰ أو ﻟﺎ ﺄﻧﺗﻜﻮن اﻟﻜﻠﻤﺔ : اﻟﺘﻌﺮﯾﻒ ھﻰ

Калиманинг возеъ томонидан қўйилган машҳур вазнларга хилоф бўлиши, уларга мос келмаслиги бўлиб, унинг сарф қоидалари ёки бошқа қоидаларга тўғри келмаслиги баробардир. Маълумки, араб тилида калималарнинг вазни маъноларини аниқлашда муҳим аҳамият касб этади. Ҳар бирини ўз вазнида келтирилмас экан, маънога ҳам, талаффузга ҳам салбий таъсир кўрсатади. Тажвид қоидаларида буни лаҳн ёки лағв деб айтиладики, улар хато сўз саналади. Биз эса нутқимизни ана шундай нуқсонлардан тозалашимиз керак. اﻟﻐﺮاﺑﺔ ﻇﺎھﺮة اﻟ دﻟﺎﻟﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻤﻌﻨﻰ ﺗﻜﻮن اﻟﻜﻠﻤﺔ وﺣﺸﯿ ّﺔ ﺄى ﻏﯿﺮ : اﻟﺘﻌﺮﯾﻒ ھﻰ ﺄﻧ Ғароба (нодир, кам ишлатиладиган ) луғатда ғариб, ёлғиз, камёб, нодир ва бегона бўлиб, истилоҳда маънога очиқ далолат қилмайдиган бегона (ёввойи) калимадир. Бундай бўлишини икки сабаби бўлади: 1. Калима соф араб тили истеъмолида йўқлиги бўлиб, унинг маъносини тушуниш учун луғатлар ва ажам тилларига мурожаат қилиш керак бўлади. Мисол: машҳур наҳв олими Исо ибн Умар бир куни бозордан ўтиб кетаётганларида бехосдан уловларидан йиқилиб тушдилар. Атрофларига дарҳол одамлар тўпландилар. Уларга ғашлари келган олим: ﻣﺎ ﻟﻜﻢ ﺗﻜﺄﻛﺄﺗﻢ ﻋﻠﻰ ّ ﻛﺘﻜﺄﻛﺆﻛﻢ ﻋﻠﻰ ﺬى ﺟﻨ ّﺔ اﻓﺮﻧﻘﻌﻮا дедилар. Олимнинг ушбу икки ( ﺗﻜﺄﻛﺄﺗﻢ و اﻓﺮﻧﻘﻌﻮا ) лафзлари ғайри фасиҳдир. Чунки, бу лафзлар соф араб тилида истеъмол қилинмайди, шунинг учун маъноси ҳам маълум эмас. Буларнинг маъносини билиш учун қадимги араб-иброний тилига мурожаат қилиш керак бўлади. Шунда اﻧﺼﺮﻓﻮا – اﺟﺘﻤﻌﺘﻢ و اﻓﺮﻧﻘﻌﻮا – ﺗﻜﺄﻛﺄﺗﻢ ижтимоъ - жамланиш, тўпланиш ва инсироф - тарқалиш, кетиш маъноларида экани маълум бўлади. Демак, олим бундай деган экан: ﻣﺎ ﻟﻜﻢ اﺟﺘﻤﻌﺘﻢ ﻋﻠﻰ ّﻛﺎﺟﺘﻤﺎﻋﻜﻢ ﻋﻠﻰ ﺬى ﺟﻨﺔ اﻧﺼﺮﻓﻮا Менинг бошимга жинни одамнинг олдига тўплангандек тўпландингиз?! Тарқалинглар!

Демак, ўзга тиллардан кирган калималар ҳам маъносини тушунарлик бўлмагани учун Ғароба ( нодир, кам ишлатиладиган ) , ғайри фасиҳ бўлар экан. ﻓﺼﺎﺣﺔ اﻟﻜﻼم اﻟﻜﻠﻤﺎت و ﺿﻌﻒ اﻟﺘﻟﺄﯿﻒ و اﻟﺘﻌـﻘﯿ د : و ھﻰ ﺳـﻼﻣﺘ ھﺎ ﻋﻦ اﻟﻌﯿﻮب اﻟﺜﻼﺛﺔ ﺗﻨﺎﻓﺮ Каломнинг фасоҳати, маъноларининг аниқ ва тушунарлик бўлиши уч айбдан саломат бўлишидир. 1. Калималарнинг бир-биридан безиши; 2. Гапни хато тузилгани; 3. Маъносини чигаллиги. ﺗﻨﺎﻓﺮ اﻟﻜﻠﻤﺎت ھﻮ وﺻﻒ ﻓﻰ اﻟﻜﻠﻤﺎت ﻣﺠﺘﻤﻌﺔ ﯾﻮﺟﺐ ﺛﻘﻠ ھﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﻠﺴﺎن و ﻋﺴﺮ اﻟﻨﻄﻖ ﺑ ھﺎ

Калималарнинг бир-биридан безиши калималар биргаликда ўқилганда уларни тилга қийинлигини ва талаффузга оғирлиги келиб чиқишидир. Ҳудди танофур ( ўзаро уйғун келмаслик ) ул ҳуруф каби, бу танофур ( ўзаро уйғун келмаслик ) нинг ҳам сабаби бир калимани такрор келиши ва ундаги ҳарф махражлари ўзгарган ҳолда ёнма-ён келиши ёки шу кабилар бўлиши мумкин. Аммо калималар алоҳида олинганда ҳар бири фасоҳатлик бўлиши керак. Калималардаги бир-биридан безишни ҳам қаттиқ ва енгил турлари бор. ﺿﻌﻒ اﻟﺘﻟﺄﯿﻒ " " ﺑﻌ د إﻟﺎ ﻣﺘﺼﻼ ﺑﻟﺎﻀﻤﯿﺮ اﻟﻨﺤﻮ ﻛﺎﻹﺗﯿﺎن ﻣﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻟﻠﻤﺸ ھﻮر ﺗﺮﻛﯿﺒﮫ ﻣﺨﻟﺎﻔﺎ اﻟﻜﻼم ﻓﻰ ﺄﻧﯾﻜﻮن : اﻟﺘﻌﺮﯾﻒ ھﻮ و ﻛﺎﻹﺿﻤﺎر ﻗﺒﻞ اﻟﺬﻛﺮ Каломнинг бўш тузилгани, таркибида машҳур наҳв қоидаларига

ҳилофликнинг, тўғри келмасликнинг борлигидир. Масалан, " إﻟﺎ " истисно ҳарфига муттасил замир бериш ёки замирни илгари зикр қилиш кабилар бўлиши мумкин. Бунда замирлар лафзий, маънавий ёки ҳукмий бўлиши мумкин. اﻟﺘﻌﻘﯿ د ھﻮ ﺄﻧﯾﻜﻮن اﻟﻜﻼم ﻏﯿﺮ ﻇﺎھﺮ اﻟ دﻟﺎﻟﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻤﻌﻨﻰ اﻟﻤﺮاد ﻟﺨﻠﻞ واﻗﻊ ﻓﯿﮫ Таъқид каломдаги иллат туфайли ирода қилинган маънога очиқ далолат қилмаслиги, яъни мақсадининг чигаллигидир. Бу иллатларга гап бўлакларининг ўрни ўзгариши сабаб бўладики, унинг маъносини англаш мушкил бўлиб қолади. Таъқид икки хил: лафзий, яъни лафзларни хато келтирилиши ва маънавий таъқид – гап маъноси ва мақсадини чигаллиги ҳисобланади. ھﻰ ﺻﻔﺔ ﻗﺎءــﻤﺔ ﺑـﻨـﻔـﺲ اﻟﻤﺘـﻜـﻠﻢ ﯾﺴـﺘـﻄـﯿﻊ ﺑ ھﺎﺄﻧﯾﻌـﺒـﺮ ﺗﻌـﺒـﯿـﺮا ﺻﺤـﯿـﺤﺎ ﻓـﺼﺎﺣﺔ اﻟﻤﺘـﻜـﻠﻢ мутакаллим, яъни нотиқ фасоҳати ўзининг кўнглига келган фикр ва мулоҳазаларни саҳиҳ, аниқ ва фасоҳатлик ифодалашга қодир этадиган ҳислатдир. Мутакаллим тажрибаси ва малакасидир. Киши фасоҳатлик гапириши учун аслида Аллоҳ бу фазилатни унга илтифот қилиши керак. Қолаверса, изланиши, кўп адабиётлар мутоала қилиши, айниқса, Қуръони карим, ҳадиси шарифлар фасоҳатига, улуғ мутафаккир олимларнинг асарларидаги сўз ишлатиш услубларига эътибор бериб, ўрганиб бориши керак бўлади. Калима ва каломнинг фасоҳатларига риоя қилган ҳамда хоҳлаган мавзуда дилидаги гап, фикр-мулоҳазаларни юзага чиқара билса, уни фасиҳ дейиш жоиз. Аммо бунга қодир бўлмаса фасиҳ бўла олмайди. Мутакаллим ўзининг фасоҳатига ёрдам ёки халал берадиган шартларга қатьий риоя қилмоғи керак: 1. Калима ва каломнинг фасоҳатига риоя қилиш; 2. Бир оз бўлсада товушини ўз ўрнида баландлатаб-пасайтариб гапириш; 3. Гапираётганда эшитувчининг эътиборини чалғитадиган ёки

зериктирадиган турли ҳаракатлардан сақланиш лозим бўлади. Масалан, юзи, сақолини силаш, бошини ва бошқа аъзоларини қашиш, бурун ковлаш, кийим

ўйнаш, бирон кишига ёки нуқтага қараб гапириш, сўз келмай қолганда турли товушлар чиқариш — йўталиш, тамоқ қириш, бурун тортиш каби, маъруза ва нутқи давомида баъзи сўзларни билиб ё билмаган ҳолатда ўринсиз такрорлаш, бундай сўзларни паразит сўзлар ҳам дейилади — масалан, энди, хўш, хўп, ана, инчунин, яъни ва ҳоказо; 4. Оят ва ҳадисларнинг маъноларини ўзбекона бадиий тилда жаранглатишга ҳаракат қилиш; 5. Эшитувчиларнинг билим салоҳиятини ҳисобга олиб, фанда қўлланадиган истилоҳий терминларни ишлатишда эҳтиёт бўлиш; 6. Имкон қадар соф бир тилда гапириш, бошқа тил луғатларини келтирганда эса, унинг маъноларини ҳам англатиб ўтиш ва бошқа шу кабиларга риоя қилиб, нутқини равон ва таъсирлик қилишга эътибор қаратмоғи зарурдир. 3. Калом ва сўзловчининг балоғати. Каломнинг балоғати: ﮫـﻰ ﻣـﻄﺎﺑﻘـﺘﮫ ﻟﻤـﻘـﺘـﻀﻰ اﻟﺤﺎل ﻣﻊ ﺳﻼﻣـﺘﮫ ﻣﻦ اﻟﻌـﯿـﻮب اﻟﻤﺨـﻠـ ّﺔ ﺑـﻔـﺼﺎﺣــﺘﮫ ﺑـﻼﻏـﺔ اﻟـﻜـﻼم Фасоҳатлик бўлиш билан бирга гапнинг муқтазои ҳол - талаб қилинган шароитга мос келиши гапнинг етуклиги, балоғати дейилади. Ҳол - мутакаллимни шу гапни гапиришга ундаган ҳолат ва турткига айтилади. Муқтазо - тақозо, талаб ва ҳукм қилинган маъносида бўлиб, муқтазои ҳол гапни у ёки бу шакл ёки тартибда келтиришни талаб қилган ҳолатга айтилади. اﻟـﻤـﺘـﻜـﻠـﻢ ھﻰ ﻣـﻠـﻜﺔ ﺄى ﺻـﻔـﺔ ﻗﺎءــﻤـﺔ ﺑﻟﺎﻤـﺘـﻜـﻠـﻢ ﻓﯿـﮫ ﯾـﺘـﻤﻜـﻦ ﺑ ھﺎ ﻣﺘﻰ ﺷـﺎء ﻣﻦ : اﻟـﺘـﻌـﺮﯾـﻒ ﺑـﻼﻏـﺔ ﺗـﻟﺄـﯿـﻒ ﻛـﻼم ﺑـﻠـﯿـﻎ ﻓﻰ ﺄى ﻣـﻌـﻨﻰ ﯾﺮﯾـ ده Балиғлик мутакаллимнинг ўзида қоим, бор бўлган хислат бўлиб, кўнглига келган фикр ва мақсадларини ҳар вақт ва жойда саҳиҳ ва фасоҳатлик

ифодалашга қодир этади. Яъни, нотиқнинг тажрибаси, сўзлашдаги малакасидир. Киши балоғатлик гапириши учун хислат аввало ўзида табиий равишда, яъни Аллоҳ тарафидан бу фазилат унга берилиши керак. Қолаверса, изланиши, кўп адабиётлар мутолаа қилиши, айниқса, Қуръони карим, ҳадиси шарифлардаги фасоҳату балоғатга, улуғ мутафаккир олимларнинг асарларидага сўз ишлатиш усулларига, шунингдек барча нотиқларнинг услубларига эътибор бериб, ўрганиб ва истеьмол қила бориши керак бўлади. Гапларини фасоҳат ва балоғат қоидаларига риоя қилган ҳамда хоҳлаган ёки тўғри келиб қолган мавзуда дилдаги гапларига юзага чиқара билиши унинг балоғатини белгилайди. Бунинг натижаси ўлароқ, эшитувчилар унинг гапларига тушунсалар, унинг мақсадларини идрок этсалар, уни балиғ дейиш жоиз. Каломиинг балиғ бўлиши икки нарсага боғлиқ: 1. Гапни муқтазои ҳолга мос қилиб келтиришда (ирода этилган маънога далолат қиладиган сўзларни ишлатишда) хатога йўл қўйишдан сақланиш;

АДАБИЁТЛАР: 1.Жалолиддин Муҳаммад ибн Абдурраҳмон Қазвиний. Талхисул- мифтаҳ. Алмактабат ул-асрийя. Байрут 2008. 2.Али Муҳаммад Ҳасан. Асрор ул-баён. Қоҳира 2005. 3.Шарифов З. Балоғат фаниданмаърузалар матни. – Т.: Мовароуннаҳр, 2002. – 111 б. 4.Абдул-Ҳаким Ҳасан Наънаъ. Ал-Манор. Ал-Азҳар. Миср. 1991 й. 5.Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского, введ. и примеч. – М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1994. – 238 с.: ил.

Похожие

Балоғат илми ва унинг шаклланиши

Илми баён ташбеҳ ва унинг турлари

Гиёҳвандлик ва таксикамания

Оитс нинг прафилактикаси ва диагностика

Соғлом турмуш тарзи ва уни ташкил қилувчи қисмлар